Traballo de Fin de GraoGrao en Lingua e literatura galegasTiacutetulo en galegoA toponimia maior no concello de NegreiraTiacutetulo en castelaacutenLa toponimia mayor en el ayuntamiento de NegreiraTiacutetulo en ingleacutesPlace names in the Negreira council
Curso acadeacutemico 2013-2014Autor Directora
Javier Pais Villar Ana Isabel Boulloacuten Agrelo
1
Traballo de Fin de GraoGrao en Lingua e literatura galegasTiacutetulo en galegoA toponimia maior no concello de NegreiraTiacutetulo en castelaacutenLa toponimia mayor en el ayuntamiento de NegreiraTiacutetulo en ingleacutesPlace names in the Negreira council
Curso acadeacutemico 2013-2014Autor Directora
Asdo Javier Pais Villar Asdo Ana Isabel Boulloacuten Agrelo2
Iacutendice
Introducioacuten 4Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira 5Conclusioacutens 57Bibliografiacutea citada 58
3
Introducioacuten
No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia
maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o
estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas
entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a
base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os
topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona
para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron
recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de
106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente
Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que
cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M
Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute
Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten
antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea
proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario
geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto
con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste
uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de
atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo
Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a
toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada
lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e
como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e
feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a
despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva
velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar
4
Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira
Abeanca A
Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo
maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo
Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha
base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo
debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos
Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser
huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos
Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos
dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante
Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso
pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas
localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute
contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo
En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de
Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de
Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz
Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar
habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos
Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede
este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin
mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea
pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)
pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea
5
nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga
(Alvite)
Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira
existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse
no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal
negreireacutes
Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este
topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada
O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Ameixeiras As
Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido
polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten
pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome
cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un
derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle
engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando
nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que
abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras
Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio
que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo
palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as
amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal
como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente
xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo
contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada
Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no
6
dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)
Areeira A
Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute
practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia
pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar
onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por
unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este
O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou
ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial
(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo
as pautas de evolucioacuten esperables
Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se
consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo
Aro
Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo
se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de
Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que
poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do
preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo
Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente
Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea
un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez
AR- lsquoaugarsquo
Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as
palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo
lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade
aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois
non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Traballo de Fin de GraoGrao en Lingua e literatura galegasTiacutetulo en galegoA toponimia maior no concello de NegreiraTiacutetulo en castelaacutenLa toponimia mayor en el ayuntamiento de NegreiraTiacutetulo en ingleacutesPlace names in the Negreira council
Curso acadeacutemico 2013-2014Autor Directora
Asdo Javier Pais Villar Asdo Ana Isabel Boulloacuten Agrelo2
Iacutendice
Introducioacuten 4Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira 5Conclusioacutens 57Bibliografiacutea citada 58
3
Introducioacuten
No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia
maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o
estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas
entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a
base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os
topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona
para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron
recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de
106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente
Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que
cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M
Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute
Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten
antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea
proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario
geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto
con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste
uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de
atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo
Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a
toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada
lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e
como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e
feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a
despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva
velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar
4
Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira
Abeanca A
Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo
maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo
Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha
base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo
debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos
Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser
huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos
Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos
dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante
Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso
pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas
localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute
contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo
En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de
Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de
Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz
Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar
habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos
Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede
este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin
mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea
pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)
pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea
5
nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga
(Alvite)
Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira
existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse
no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal
negreireacutes
Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este
topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada
O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Ameixeiras As
Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido
polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten
pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome
cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un
derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle
engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando
nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que
abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras
Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio
que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo
palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as
amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal
como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente
xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo
contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada
Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no
6
dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)
Areeira A
Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute
practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia
pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar
onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por
unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este
O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou
ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial
(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo
as pautas de evolucioacuten esperables
Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se
consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo
Aro
Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo
se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de
Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que
poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do
preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo
Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente
Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea
un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez
AR- lsquoaugarsquo
Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as
palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo
lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade
aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois
non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Iacutendice
Introducioacuten 4Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira 5Conclusioacutens 57Bibliografiacutea citada 58
3
Introducioacuten
No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia
maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o
estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas
entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a
base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os
topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona
para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron
recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de
106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente
Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que
cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M
Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute
Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten
antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea
proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario
geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto
con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste
uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de
atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo
Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a
toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada
lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e
como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e
feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a
despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva
velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar
4
Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira
Abeanca A
Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo
maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo
Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha
base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo
debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos
Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser
huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos
Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos
dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante
Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso
pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas
localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute
contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo
En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de
Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de
Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz
Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar
habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos
Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede
este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin
mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea
pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)
pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea
5
nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga
(Alvite)
Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira
existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse
no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal
negreireacutes
Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este
topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada
O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Ameixeiras As
Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido
polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten
pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome
cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un
derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle
engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando
nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que
abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras
Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio
que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo
palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as
amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal
como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente
xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo
contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada
Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no
6
dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)
Areeira A
Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute
practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia
pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar
onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por
unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este
O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou
ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial
(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo
as pautas de evolucioacuten esperables
Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se
consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo
Aro
Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo
se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de
Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que
poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do
preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo
Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente
Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea
un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez
AR- lsquoaugarsquo
Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as
palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo
lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade
aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois
non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Introducioacuten
No presente Traballo de Fin de Grao vaise tratar de facer un achegamento linguumliacutestico aacute toponimia
maior do concello coruntildeeacutes de Negreira Deste xeito o obxectivo principal desta monografiacutea eacute o
estudo etimoloacutexico dos topoacutenimos que se empregan neste concello para denominar as distintas
entidades de poboacioacuten existentes no municipio O Nomenclaacutetor de Galicia (en adiante NG) foi a
base que se tomou como referencia para a elaboracioacuten deste estudo pois deste recurso tiraacuteronse os
topoacutenimos que se analizaron ao longo deste traballo aproveitouse tameacuten o contildeecemento da zona
para incluiacuter nomes de lugar que designan entidades de poboacioacuten deste concello pero que non foron
recolleitos no NG (iraacuten indicados entre pareacutenteses) O nuacutemero de topoacutenimos que se trataron eacute de
106 e preseacutentanse ordenados alfabeticamente
Para poder cumprir cos propoacutesitos consultaranse diversos tratados sobre toponimia de entre os que
cabe sublintildear pola suacutea importancia aacute hora de elaborar esta investigacioacuten os traballos de Joseph M
Piel e Dieter Kremer Gonzalo Navaza Edelmiro Bascuas Abelardo Moralejo Laso ou Juan Joseacute
Moralejo Aacutelvarez Tameacuten se teraacute moi en conta a presenza dos nomes de lugar na documentacioacuten
antiga pois dela obteacutentildeense indicios tanto sobre a cronoloxiacutea dos topoacutenimos como sobre a suacutea
proveniencia etimoloacutexica O Catastro de Ensenada na suacutea versioacuten dixitalizada e o Diccionario
geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz xunto
con outros recursos como o CODOLGA ou a documentacioacuten do tombo de Toxos Outos (neste
uacuteltimo caso por proximidade xeograacutefica) forman parte das fontes empregadas na busca de
atestacioacutens antigas de cada topoacutenimo
Cando sexa necesario incluiranse amais aspectos relativos aacute pronuncia local dos topoacutenimos pois a
toponimia como parte do leacutexico que eacute vese afectada polos trazos dialectais que caracterizan cada
lugar No caso do concello de Negreira este concello aacutechase no bloque occidental na aacuterea fisterraacute e
como trazos maacuteis significativos poacutedense salientar aleacuten da gheada e o seseo o singular masculino e
feminino -aacuten(s) nas palabras que contentildeen terminacioacutens latinas -ĀNUM -ĀNAM -ĀNŌS e -ĀNĀS a
despalatalizacioacuten do son fricativo palatal xordo [ʃ] ou o enxordecemento da consoante oclusiva
velar sonora [g] do grupo -ng- que pasa a [k] despois da nasal alveolar
4
Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira
Abeanca A
Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo
maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo
Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha
base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo
debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos
Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser
huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos
Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos
dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante
Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso
pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas
localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute
contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo
En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de
Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de
Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz
Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar
habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos
Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede
este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin
mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea
pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)
pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea
5
nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga
(Alvite)
Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira
existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse
no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal
negreireacutes
Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este
topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada
O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Ameixeiras As
Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido
polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten
pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome
cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un
derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle
engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando
nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que
abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras
Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio
que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo
palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as
amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal
como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente
xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo
contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada
Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no
6
dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)
Areeira A
Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute
practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia
pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar
onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por
unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este
O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou
ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial
(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo
as pautas de evolucioacuten esperables
Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se
consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo
Aro
Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo
se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de
Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que
poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do
preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo
Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente
Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea
un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez
AR- lsquoaugarsquo
Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as
palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo
lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade
aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois
non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Anaacutelise da toponimia maior do concello de Negreira
Abeanca A
Aldea da parroquia de Logrosa aacutes portas da vila de Negreira capital municipal Este topoacutenimo
maior uacutenico no territorio galego estaacute situado na confluencia dos riacuteos Tambre e Barcala Moralejo
Aacutelvarez (2010 103) ofrece unha posible evolucioacuten deste nome de lugar para o cal propoacuten unha
base prerromana AW(E) entre cuxos significados cita lsquohumidadersquo e lsquofluiacuterrsquo Para el este topoacutenimo
debe cualificar terreos caracterizados pola humidade e por seren pantanosos
Poacutedese considerar polo tanto que este topoacutenimo fai referencia a un terreo caracterizado por ser
huacutemido unha posibilidade que a suacutea localizacioacuten confirmariacutea ao estar situada aacute beira de dous riacuteos
Nos Estudos de toponimia galega un volume da Real Academia Galega en que se compilan moitos
dos artigos que Nicandro Ares dedicou ao estudo da toponimia traacutetase un topoacutenimo semellante
Abeancos (Ares 2011 355) denominacioacuten de duacuteas freguesiacuteas do concello de Melide que o estudoso
pon en relacioacuten co que el chama un ldquonome eacutetnicordquo ou xentilicio que fariacutea referencia a antigas
localidades como Avuanci na provincia de Soria non obstante esta posibilidade non estaacute
contrastada e polo tanto doulle maacuteis credibilidade aacute explicacioacuten proposta no anterior paraacutegrafo
En canto aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga este topoacutenimo aparece recolleito no Catastro de
Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus posesiones de
Ultramar (1845-1850) de Pascual Madoz
Agriacutes (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
situadas nas parroquias de Campolongo e de Xallas Segundo o NG soacute existe en Galicia outro lugar
habitado maacuteis con esta denominacioacuten sito en Mazaricos
Na procura de informacioacuten que nos achandase o camintildeo para dar co posible eacutetimo de que procede
este topoacutenimo non se atopou ninguacuten dato ao respecto pois este nome de lugar non foi estudado ‒nin
mencionado sequera‒ por ninguacuten investigador de entre os consultados Unha posible hipoacutetese seriacutea
pensar que pode proceder de Agerici xenitivo do antropoacutenimo Agericus (PielKremer 1976 65)
pois foneticamente eacute posible pero non se pode confirmar con certeza que a orixe do topoacutenimo estea
5
nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga
(Alvite)
Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira
existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse
no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal
negreireacutes
Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este
topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada
O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Ameixeiras As
Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido
polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten
pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome
cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un
derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle
engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando
nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que
abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras
Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio
que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo
palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as
amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal
como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente
xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo
contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada
Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no
6
dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)
Areeira A
Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute
practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia
pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar
onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por
unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este
O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou
ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial
(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo
as pautas de evolucioacuten esperables
Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se
consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo
Aro
Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo
se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de
Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que
poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do
preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo
Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente
Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea
un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez
AR- lsquoaugarsquo
Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as
palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo
lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade
aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois
non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
nese nome persoal pois tampouco se encontraron rexistros en documentacioacuten antiga
(Alvite)
Inda que no NG non aparece recolleito este topoacutenimo como denominador dunha aldea de Negreira
existe un nuacutecleo habitado que recibe esta designacioacuten (polo tanto esta situacioacuten haberiacutea de corrixirse
no NG) e que estaacute situado na parroquia do mesmo nome emprazada no oeste do termo municipal
negreireacutes
Joseph Piel e Dieter Kremer recollen no Hispano-gotisches Namenbuch (1976 67) que este
topoacutenimo debe proceder dun nome persoal Alvitus que conteacuten unha base AL- todo cada
O topoacutenimo ateacutestase nu documento do ano 1329 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Ameixeiras As
Lugar da freguesiacutea de Campelo no centro do termo municipal e topoacutenimo relativamente estendido
polo territorio galego Traacutetase dun nome de lugar transparente ao ser unha palabra que tameacuten
pertence ao leacutexico comuacuten (a ameixeira eacute unha aacuterbore froiteira da familia das rosaacuteceas cuxo nome
cientiacutefico eacute prunus domestica) Segundo indica Gonzalo Navaza (2006 50) esta palabra eacute un
derivado de DAMASCENA ou (D)AMASCENA (con afeacuterese da inicial) lsquoameixarsquo palabra aacute que se lle
engadiu o sufixo -ARIA (que evolucionou de xeito normal ateacute o -eira do galego de hoxe) dando
nome aacute aacuterbore que produce ameixas As Ameixeiras faraacute referencia entoacuten a un lugar en que
abundan ‒ou abundaban‒ estas aacuterbores froiteiras
Neste topoacutenimo cabe destacar un trazo foneacutetico que se atopa relativamente concentrado no territorio
que se estaacute a estudar e que caracteriza a fala da contorna a despalatalizacioacuten do son fricativo
palatal xordo [ʃ] que pasa a ter unha realizacioacuten fricativa predorsal xorda [s] nesta zona [as
amejrsquosejɾas] Este eacute un fenoacutemeno que se presenta esporadicamente en falas con seseo predorsal
como eacute o caso da bisbarra de Negreira mais neste concello a despalatalizacioacuten eacute practicamente
xeral entre a poboacioacuten galegofalante oriuacutenda deste municipio segundo se ten constatado polo
contildeecemento que se ten do galego falado na comarca citada
Na documentacioacuten antiga encontramos citado este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no
6
dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)
Areeira A
Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute
practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia
pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar
onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por
unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este
O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou
ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial
(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo
as pautas de evolucioacuten esperables
Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se
consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo
Aro
Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo
se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de
Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que
poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do
preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo
Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente
Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea
un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez
AR- lsquoaugarsquo
Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as
palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo
lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade
aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois
non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
dicionario de Madoz (deacutecada de 1840)
Areeira A
Entidade de poboacioacuten situada nos arrabaldes da capital municipal en cuxo nuacutecleo estaacute
practicamente integrada hoxe en diacutea mais conservando inda certo caraacutecter diferenciado (e malia
pertencer aacute vecintildea parroquia de Santa Eulalia de Logrosa) Este topoacutenimo alude quizabes a un lugar
onde se acumulase area ou maacuteis ben aacutes caracteriacutesticas do terreo da zona non eacute doado optar por
unha explicacioacuten que sexa contundentemente aplicable en casos coma este
O que si se pode dicir eacute que areeira eacute un derivado de area palabra procedente do latiacuten HĀRĒNA ou
ĀRĒNA un termo con ideacutentico significado ao actual Aacute voz area xuntoacuteuselle un sufixo abundancial
(polo tanto que indica gran cantidade de algo) -eira que evolucionou desde o latiacuten -ARIA seguindo
as pautas de evolucioacuten esperables
Poacutedese engadir que na fala local este topoacutenimo eacute pronunciado [a aɾirsquoejɾa] Nos textos antigos que se
consultaron non se atopou ningunha mencioacuten deste topoacutenimo
Aro
Aldea da parroquia homoacutenima situada na parte central deste concello No territorio galego segundo
se tira do NG soacute hai un caso maacuteis no municipio de Ortigueira (pero con artigo O Aro) e outro no de
Alfoz (Rego do Aro que xa non eacute exactamente igual ca Aro aparecido individualmente) e que
poderiacutean ter unha orixe semellante Elixio Rivas (1982 109) sinala que este topoacutenimo pode vir do
preindoeuropeo ARA- lsquovalrsquo que aacute suacutea vez derivariacutea da posible raiacutez AR- lsquoaugarsquo lsquoauga correntersquo
Neste caso ao estar esta entidade de poboacioacuten circundada por terras bastante chairas posiblemente
Aro haxa que relacionalo con esa significacioacuten de lsquovalrsquo o feito de que pase pola contorna da aldea
un regueiro que no inverno leva certo caudal axuda a apoiar esta hipoacutetese que se remonta aacute raiacutez
AR- lsquoaugarsquo
Edelmiro Bascuas (2002 23) tameacuten realiza unha anaacutelise deste topoacutenimo Para el e recollendo as
palabras de Coromines Aro poderiacutea estar a priori relacionado co latiacuten ARVUM lsquocampo de sementeirarsquo
lsquochairarsquo lsquoribeira beirarsquo poreacuten un pouco maacuteis adiante (Bascuas 2002 24) nega esta posibilidade
aludindo a que outro topoacutenimo proacuteximo na forma Ario quedariacutea sen explicar desta maneira pois
non poderiacutea proceder de ARVUM O autor acaba concluiacutendo que a idea orixinaria de Aro eacute lsquoriacuteorsquo7
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Na documentacioacuten antiga aparece recolleito Sam Vicenccedilo drsquo Aaro en referencia ao nome completo
da parroquia (testamento do ano 1334 conservado no tombo de Toxos Outos) xa maacuteis adiante
achamos no Catastro de Ensenada (1753) San Vicente de Aro e no seacuteculo XIX Pascual Madoz cita
este lugar no seu dicionario xeograacutefico
Babioacuten
Piel e Kremer (1976 94) suxiren para este topoacutenimo que designa unha entidade de poboacioacuten da
parroquia de Bugallido ‒e eacute uacutenico en Galicia‒ unha posible etimoloxiacutea xermaacutenica a partir dun
nome persoal Babilo que conteacuten no seu interior unha raiacutez BAB- probable forma hipocoriacutestica goacutetica
Partindo da raiacutez engadiriacuteaselle un sufixo -ILO que neste caso eacute masculino (cando normalmente a
terminacioacuten en ndasho se usa para nomes femininos) Eacute un topoacutenimo de posesor eacute dicir o topoacutenimo
forxouse a partir do nome dun anterior posuidor do lugar que se nomea ou simplemente procede
dun antigo nome persoal
No tocante aacute suacutea presenza en textos antigos o uacutenico Babioacuten que atopamos citado estaacute recolleito no
dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz (1845-1850)
Barbazaacuten
Lugar da parroquia de Lueiro no extremo sur do municipio de Negreira situado nas proximidades
do leito do riacuteo Tambre O NG dinos que este eacute un topoacutenimo uacutenico en toda Galicia
Para autores como Elixio Rivas quen non tratou o topoacutenimo directamente pero si outros que el
considera que estaacuten relacionados con este Barbazaacuten a forma toponiacutemica conteacuten unha partiacutecula
preceacuteltica que como tameacuten el mesmo recalca (1982 28) se estende por topoacutenimos de toda a
Europa occidental En Barbazaacuten aacutechase esa raiacutez BAR- lsquoalturarsquo (Rivas 1982 26) que apareceriacutea
reforzada cun -B- que achegariacutea segundo ese mesmo autor a idea de lsquomontersquo (1982 28) Esta
postura poderiacutea aplicarse a este lugar pola situacioacuten xeograacutefica en que se atopa entre unha zona de
monte certamente elevada e unha forte pendente que cae bruscamente cara ao riacuteo Tambre
Precisamente esta uacuteltima caracteriacutestica o importante desnivel tameacuten puido verse reflectida neste
topoacutenimo pois o mesmo Elixio Rivas (1982 113) indica que a raiacutez BAR- pode ter o significado de
lsquoaugarsquo ou lsquomarxe de riacuteorsquo (inda que non relaciona esta interpretacioacuten co topoacutenimo Barbazaacuten nin con
ninguacuten outro dos que tratara en paacutexinas precedentes) e por estas terras discorre parte do riacuteo Corzaacuten
8
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
que baixa encaixado entre barrancos en forma dunha pronunciada fervenza ateacute que vai morrer no
Tambre salvando unha pendente considerable
Para Fernando Cabeza Quiles quen tampouco lle dedica un estudo a este topoacutenimo en concreto
mais pono en relacioacuten con alguacutens dos que el trata en Barbazaacuten atopamos unha partiacutecula BAR- que
para el se pode interpretar coa significacioacuten de lsquodepresioacuten costa desnivelrsquo (Cabeza 2008 93) O
mesmo autor achega unha posible hipoacutetese maacuteis cando pon en relacioacuten este topoacutenimo e outros
similares laquocomo procedentes do indoeuropeo BHERHW lsquobrotar fluiacuter ferverrsquo en alusioacuten a posibles
fervenzas ou raacutepidos dos riacuteos que nomeanraquo (Cabeza 2008 94)
Polas caracteriacutesticas que ofrece o lugar nomeado con este topoacutenimo quizais non se poderiacutea optar
exclusivamente por unha das viacuteas ofrecidas na exposicioacuten anteposta para explicar a forma
Barbazaacuten senoacuten que cada enfoque semella ter os seus acertos e os seus puntos maacuteis fracos
Este topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) e
aparece como apelido no Catastro de Ensenada (1753)
Barca A
Segundo o NG esta eacute unha entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Nesta parroquia
en efecto hai unha entidade que se supoacuten que recibe este nome (mesmo hai un letreiro que o
indica) non obstante e ateacute onde se ten constatado este lugar eacute contildeecido por todas e todos como A
Barquintildea Cando se comezou a traballar con este topoacutenimo pensaacutebase que a forma correcta era
xaora A Barquintildea por ser a que se escoitou de sempre poreacuten batemos co Catastro de Ensenada
(1753) e co dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) onde se cita (A) Barca
Sexa A Barca ou A Barquintildea presuacutemese que a orixe etimoloacutexica destes topoacutenimos seraacute semellante
Para Cabeza Quiles (o uacutenico investigador de entre a bibliografiacutea consultada que tratou este
topoacutenimo) A Barca pode referirse a un lugar en que se pasaba o riacuteo dunha beira aacute outra sobre unha
barca (Cabeza 1992 338) e A Barquintildea constituiriacutea laquoun diminutivo afectivo-popularraquo (Cabeza
1992 339) desa forma A Barca Nunha obra posterior o mesmo autor matiza esta hipoacutetese e indica
que o topoacutenimo (A) Barca poderiacutea ter aleacuten deste sentido que acaba de indicar (e que segue a
manter) o significado de laquodepresioacuten de terreo en forma de barca barqueta ou caixa orograacuteficaraquo
(Cabeza 2008 99) algo que eacute aplicable aos nomes de lugar do tipo Barco ou O Barco
9
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Para este caso concreto no lugar que chamamos A Barquintildea a primeira das conxecturas que se
propontildeen seriacutea aplicable desde o punto de vista da fisionomiacutea do lugar en cuestioacuten pois A
BarquintildeaA Barca eacute unha aldea situada onda o riacuteo Tambre de feito o Catastro de Ensenada (1753)
alude aacute existencia dun servizo de pasaxe dunha beira aacute outra
Bellalta
Arredor deste topoacutenimo Bellalta que designa unha entidade de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
non se achou na bibliografiacutea consultada ninguacuten autor ou autora que o tratase Eacute un nome de lugar
uacutenico en Galicia Nos documentos antigos recoacutellese Bellalta no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Borreiros
Lugar da parroquia de Logrosa moi proacuteximo aacute capital municipal Gonzalo Navaza tratou nun
traballo seu este topoacutenimo pero referido a unha entidade de poboacioacuten do concello pontevedreacutes de
Catoira Navaza (2007 68) considera que Borreiros laquoconteacuten un derivado de borra lsquosedimento
pousorsquoraquo indica tameacuten nese mesmo artigo que este topoacutenimo pode facer referencia aacute composicioacuten
ou constitucioacuten do terreo do lugar laquocando este [o terreo] conteacuten sedimentos achegados
naturalmente por un curso fluvialraquo (Navaza 2007 68) unha posibilidade que aquiacute si se poderiacutea
aplicar debido ao feito de que este lugar estaacute emprazado nunha zona moi proacutexima a varios riacuteos O
mesmo autor tameacuten sinala outra posible significacioacuten deste nome Borreiros que eacute a da presenza de
sedimentos ou restos producidos pola accioacuten humana quizais pola queima de rastrollos (no
dicionario achamos a palabra borrea lsquomorea de terroacutens e maleza que se queiman para aproveitar a
cinsa como fertilizantersquo aacute que tameacuten alude autor xa citado) En todo caso esta hipoacutetese tameacuten seriacutea
posible Gonzalo Navaza di que a orixe desta palabra eacute prerromana
Nicandro Ares tameacuten recolleu nun seu artigo este topoacutenimo e apunta a que laquoBorreiros seriacutea
traficantes de borra BURRA en latiacutenraquo (2011 505) Peacutensase que aquiacute se estaacute a facer alusioacuten a outra das
acepcioacutens do substantivo borra lsquoparte menos fina da la e da sedarsquo que eacute o significado que parece
que tintildea orixinariamente a palabra Esta posibilidade parece peor encamintildeada que a ofrecida por
Navaza para o topoacutenimo Borreiros
Non se acharon documentos antigos (cando menos entre os que se puideron consultar) que referisen
10
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
o topoacutenimo
Brantildea A
Pequena entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Aro Ao parecer a voz da que procede esta
forma toponiacutemica ‒abondosa en Galicia e maacuteis inda na microtoponimia‒ ten unha etimoloxiacutea
discutida
Gonzalo Navaza indica (2007 114) que hai autores ‒dos que non daacute o nome‒ para os que este
termo teriacutea unha orixe prerromana non obstante outros vinculan brantildea cun latiacuten vulgar VERANĔA
laquoderivado de veraacuten por designar paraxes que mantentildeen a humidade durante o veraacuten e poden ser
empregados para apacentar o gandoraquo (Navaza 2007 114)
Un dos que parece inclinarse pola primeira das hipoacuteteses ofrecidas eacute Elixio Rivas quen sinala esa
orixe prerromana desta palabra na anaacutelise que fai dun topoacutenimo O Brantildeal localizado en Mariacuten
Rivas mesmo ofrece unha evolucioacuten posible
laquoObservando el paralelismo con barcia barxa beira etc creo que puedo proponer la base preceacutelt
BAR lsquoaguarsquo gt bara baria lsquomargen de riacuteorsquo gt BAR-ANEA lsquositio encharcado gt branea o [achega outra
evolucioacuten que cre tameacuten probable] BAacuteR-ACU (galo bracu) BAR-AK-NEA + BRAKNEA gt branearaquo (Rivas
1982 119)
Esta teoriacutea de Rivas que enlaza o vocaacutebulo brantildea cunha orixe prerromana parece ter bastante
sentido de se cumpriren os pasos que ofrece na evolucioacuten do termo pois na maioriacutea dos lugares de
Galicia unha brantildea eacute un lsquoterreo con moita humidadersquo A segunda das lintildeas polas que hai quen opta
para explicar este topoacutenimo quizais non tentildea tanta representatividade (ou non sexa tan doadamente
aplicable) en Galicia mais si na zona de Asturias (o propio Elixio Rivas indiacutecao 1982 119) onde
seica hai unha maior presenza de pasteiros que se reservan especificamente para o veraacuten
precisamente por seren moi huacutemidos polo que se fai uso deles cando chega a calor e o pasto
escasea en terreos maacuteis secos
Non se pode optar categoricamente nin por unha nin por outra teoriacutea mais semella que para o caso
galego esta palabra eacute empregada maioritariamente para designar un terreo ou un lugar huacutemido polo
que a primeira das hipoacuteteses ofrecidas estariacutea maacuteis acertada neste caso
O topoacutenimo ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
11
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Brontildeo
Entidade de poboacioacuten pertencente aacute parroquia homoacutenima situada nos lindeiros co vecintildeo concello
da Bantildea Existen outras duacuteas localidades maacuteis (NG) que reciben esta denominacioacuten todas elas na
provincia da Coruntildea pero soacute no concello de Negreira existe tameacuten unha freguesiacutea con este nome
Para Moralejo Aacutelvarez este eacute un topoacutenimo quizais prerromano que proviriacutea dun posible
antropoacutenimo ceacuteltico Vironius (Moralejo Aacutelvarez 2011 258) O profesor indica tameacuten que para
outros autores a suacutea orixe poderiacutea ser latina mais el xuacutelgao prelatino e sinala tameacuten que inda
caberiacutea a posibilidade de que o topoacutenimo Brontildeo derivase de Baronius (Moralejo Aacutelvarez 2011
260) inda que non deixa claro de onde veacuten esta forma
Poacutedese sublintildear que na pronuncia deste topoacutenimo (cando menos no propio lugar de Brontildeo e nos
seus arredores) o primeiro ltogt eacute aberto [lsquobɾɔɲo]
Na documentacioacuten antiga atopamos unha manda testamentaria no tombo de Toxos Outos do ano
1155 en que se recolle a forma Braonio que pode ter relacioacuten con esta freguesiacutea de Brontildeo Nun
documento algo posterior do ano 1231 tameacuten tirado do tombo citado aparece a forma Broonio e
no 1334 achamos nun testamento Sam Martino de Broona No Catastro de Ensenada (1753) e no
dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) tameacuten se rexistra
Bugallido
Parroquia e lugar da mesma na parte norte de Negreira No vecintildeo concello de Ames hai unha
freguesiacutea con ideacutentico nome (e incluso con igual advocacioacuten relixiosa) A etimoloxiacutea deste
topoacutenimo eacute bastante transparente e segundo tiramos de Gonzalo Navaza (2006 114) este nome de
lugar deriva de bugallo lsquoexcrecencia arredondada que se forma en certos vexetais debido aacute
infestacioacuten de insectos parasitosrsquo Navaza advirte que con bugallo tameacuten se pode facer quizais
referencia a outras especies vexetais non obstante a acepcioacuten maacuteis comuacuten da palabra eacute a que ten
que ver con esa carnosidade do carballo
Bugallido constituacutee un derivado de bugallo por medio do sufixo -ido o que probablemente indica
lsquoabundancia de bugallosrsquo A orixe desta voz eacute descontildeecida mais semella propia do galego do
portugueacutes e do leoneacutes (Hermo 2013 59) e existen varias propostas etimoloacutexicas diferentes
segundo indica tameacuten Gonzalo Navaza (2006 112) e se cadra non moi acertadas Hai estudosos 12
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
como Coromines que propontildeen unha etimoloxiacutea prerromana a partir de BULLĀCĀ mentres que
outros (Meneacutendez Pidal Elixio Rivas) prefiren optar por unha orixe latina
En canto aacute presenza deste topoacutenimo nos documentos antigos conservados temos que citar cando
menos o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850)
Camintildeo Real O
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Aro Traacutetase dun nome de lugar transparente que denota a
existencia dun antigo camintildeo real que cruzariacutea por aliacute ou pola contorna maacuteis inmediata como asiacute
parece ser en efecto Segundo se tira do Catastro de Ensenada (1753) esa viacutea levaba de Santiago a
Corcubioacuten inda na actualidade a ruta segue a ser empregada por peregrinos que apoacutes a suacutea chegada
a Compostela continuacutean ateacute Fisterra
Malia que poida parecer o contrario segundo o NG este topoacutenimo non eacute moi frecuente no territorio
galego pois soacute catro lugares reciben este nome pero si eacute abondoso como odotopoacutenimo (nome de
viacutea de comunicacioacuten) Ciacutetase como xa se sinalou no Catastro de Ensenada
Campolongo
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten situada no extremo oeste do termo municipal negreireacutes
Campolongo constituacutee outro topoacutenimo transparente pois o seu significado parece doadamente
deducible inda que tameacuten poderiacutea estar suxeito a diferentes interpretacioacutens mais en principio este
nome de lugar ‒e neste caso de parroquia asemade como xa se indicou‒ fai alusioacuten aacute existencia
dun campo (lsquoterreo cultivablersquo lsquocampiacutea en oposicioacuten a serra ou montersquo palabra proveniente do
latiacuten CAMPUS lsquochan chaira camporsquo lsquoplanicie non cultivadarsquo) ou dun conxunto de campos cuxa
caracteriacutestica principal eacute a suacutea amplitude a lonxitude sobresaliente ou a grande extensioacuten ideas que
achega o adxectivo longo (do latiacuten LONGUS lsquolongorsquo)
Na documentacioacuten antiga o Catastro de Ensenada (1753) alude aacute existencia desta parroquia e tameacuten
o dicionario de Madoz (1845-1850)
A pronuncia local deste topoacutenimo eacute [kamporsquoloɳko] a consoante oclusiva velar sonora do grupo -ng-
enxordece e pasa a [k] despois da nasal alveolar [n] un trazo perceptible nos falantes tradicionais
deste concello e tameacuten noutras zonas do occidente da provincia da Coruntildea e Pontevedra
13
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Campos
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Negreira que co paso dos anos xa se converteu nun barrio
(case) plenamente inserido no nuacutecleo de Negreira
Estamos perante outro caso de topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha palabra do leacutexico
comuacuten o substantivo campo en plural Como xa se sinalou noutro punto deste mesmo traballo (nas
lintildeas dedicadas ao topoacutenimo Campolongo) campo procede do latiacuten CAMPUS e segundo se tira de
Gonzalo Navaza (2007 53) laquoO substantivo campo [] ten en galego muacuteltiples acepcioacutens na
toponimia designa en xeral un espazo aberto e amplo en ocasioacutens de uso puacuteblicoraquo Tameacuten pode
facer referencia a unha zona con tendencia a ser chaacute
Pascual Madoz no seu Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) cita este lugar
Cancelo O
Aldea da freguesiacutea de Covas Este parece ser un topoacutenimo transparente pois estaacute formado por unha
palabra do leacutexico comuacuten cancelo lsquocancela pequenarsquo Pola suacutea definicioacuten vemos que eacute un derivado
de cancela voz que veacuten dunha forma feminizada do latiacuten tardiacuteo CANCELLU lsquoreixarsquo que aacute suacutea vez
debe provir de CANCELLI un substantivo con soacute nuacutemero plural que significaba tameacuten lsquoreixa
balaustradarsquo
Descontildeeacutecese a motivacioacuten deste nome de lugar se cadra existiacutea aliacute alguacuten cancelo que impediacutea o
traacutensito ou que o facilitaba por alguacuten tipo de paso Non obstante isto son soacute especulacioacutens sen base
cientiacutefica
Este lugar ciacutetao Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Casa de Antelo
Pequena aldea que pertence aacute parroquia de Brontildeo Este lugar que soacute estaacute constituiacutedo por un
pequeno pazo recibe o seu nome do que foi o seu fundador un tal Martiacuten de Antelo cuxa
ascendencia procediacutea de terras noiesas1 segundo apunta Amancio Lintildeares (1999 47) A data
aproximada de fundacioacuten deste casal eacute o ano 1600
1 De feito no concello de Noia achamos o topoacutenimo Antelo lugar da freguesiacutea de Boa e punto do que debe proceder este apelido que hoxe se concentra fundamentalmente polo oeste da provincia da Coruntildea (comarcas de Xallas Terra de Soneira e A Barcala)
14
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
No Catastro de Ensenada faise alusioacuten aacute existencia desta casa sentildeorial pero non no dicionario de
Madoz
Casal do Mato
Lugar da parroquia de Bugallido na parte norte do concello No NG atopamos polo menos outras
tres entidades de poboacioacuten repartidas polo territorio galego con ideacutentico nome a esta
O primeiro elemento deste topoacutenimo fai referencia a un casal lsquocasa labregarsquo lsquoconxunto de casas
que forman un grupo no campo ou dentro dun nuacutecleo de poboacioacutenrsquo palabra que procede do latiacuten
CASĀLE lsquoquintarsquo e que eacute abondosa na nosa toponimia En canto a Mato Gonzalo Navaza (2006 336)
apunta a que na toponimia esta voz debe adquirir o significado de lsquobosquersquo ou tameacuten laquoldquomatorral
sitio cubierto de matas arbustos helechos etcrdquo ldquoterreno inculto lleno de malezasrdquo e ldquoBrentildeal tojal
monte en que abundan las brentildeasrdquoraquo (Navaza 2006 333 texto que recolle do Diccionario
enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez) Deduacutecese desta forma toponiacutemica que fai
alusioacuten a un conxunto de vivendas situadas nas inmediacioacutens dun terreo boscoso ou pouco feacutertil
para o seu cultivo A orixe de mato eacute a raiacutez prerromana MATT- lsquovexetacioacutenrsquo (Navaza 2007 90)
Pascual Madoz ciacutetao no dicionario xeograacutefico que elaborou (1845-1850)
Castelaacuten
Entidade de poboacioacuten situada na freguesiacutea de Campolongo Este topoacutenimo suxiacuterenos a idea
quizais de que os primeiros poboadores do lugar desprazaacuteronse ou emigraron ateacute el procedentes
doutro punto e estabeleceacuteronse aliacute tal e como acontece con outros topoacutenimos galegos do estilo de
Sarreaus Cumbraacutens ou Toldaos por exemplo Para o caso que agora nos ocupa a Castelaacuten deberon
chegar xentes procedentes de Castela un antigo topoacutenimo da provincia de Ourense (Cabeza 2008
164) que a diacutea de hoxe non se pode localizar en ninguacuten lugar concreto e que ao parecer constituiacutea
un arcediagado Eacute menos probable que tentildea que ver coa terra de Castela que outrora constituiacuteu un
importante reino na meseta peninsular Aquiacute atopamos este topoacutenimo en singular poreacuten noutros
puntos de Galicia aparece en plural (concellos de Calvos de Randiacuten Vilar de Santos ‒en Ourense‒
A Pobra do Brolloacuten ‒Lugo‒ ou Covelo ‒Pontevedra‒) o que eacute unha obxeccioacuten importante para ser
un topoacutenimo de repoboacioacuten En todo caso en canto aacute etimoloxiacutea o termo castelaacuten parece que
procede do latiacuten CASTELLĀNOS (Cabeza 2008 396) lsquodun castelorsquo
15
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Coacutempre sinalar que este Castelaacuten estaacute bastante separado xeograficamente dos outros catro
topoacutenimos galegos Castelaacuten(s) ou Castelaus e da aacuterea aacute que supostamente se cinguiriacutea esa Castela
ourensaacute que hoxe non existe (para Cabeza Quiles poderiacutea situarse aproximadamente pola que na
actualidade eacute a comarca do Ribeiro) Este eacute un feito que se cadra pode ir en contra da teoriacutea
proposta non obstante en Galicia hai maacuteis topoacutenimos deste tipo en que a distancia entre o punto de
orixe das persoas desprazadas e o lugar de destino desas xentes cuxo xentilicio se lle aplicou ao
lugar que poboaron eacute moito maior ca neste caso que estamos a expontildeer aquiacute como os diferentes
exemplos de Cumbraacutens Cumbraos repartidos polo territorio galego que nos remiten aacute cidade
portuguesa de Coimbra
O topoacutenimo ciacutetao Pascual Madoz no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
Chancela A
Aldea da parroquia de Logrosa Estamos perante un topoacutenimo transparente que deriva dun
substantivo comuacuten chancela lsquogrande extensioacuten de terreo chan ou con poucas ondulacioacutensrsquo o que
nos veacuten indicar que o topoacutenimo denomina un lugar caracterizado por ser chairo ou plano como xa a
propia definicioacuten do dicionario indica
Aacute palabra base chan (do latiacuten PLANU lsquochan planorsquo) apliacutecaselle o sufixo diminutivo -ela -ELLA en
latiacuten segundo sinala Nicandro Ares (2011 593)
Na documentacioacuten antiga recollemos este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario
de Madoz (1845-1850) no cal se distinguen dous nuacutecleo de poboacioacuten Chancela de Abajo e
Chancela de Arriba
Cornado O
Lugar da freguesiacutea de Bugallido Este topoacutenimo eacute segundo tiramos de varios autores un derivado
do latiacuten CORŌNA lsquocoroa grilanda diademarsquo lsquociacuterculo asemblea reunioacutenrsquo lsquocordoacuten de tropas lintildea de
soldadosrsquo lsquocircuiacuteto halorsquo Asiacute o asegura Gonzalo Navaza (2006 225) quen nega a relacioacuten deste
topoacutenimo con outros de forma similar como Corneda Cornido ou Cornide e sinala tameacuten que hai
que considerar que estamos por ante un orotopoacutenimo ou o que eacute o mesmo este nome de lugar fai
referencia a unha caracteriacutestica do relevo neste caso poacutedese deducir que o topoacutenimo alude a unha
elevacioacuten do terreo neste lugar (un dos significados ‒inda que figurado‒ da palabra coroa eacute lsquocima 16
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
dun outeiro ou doutra altura illadarsquo)
Nicandro Ares (2011 639) xulga que (O) Cornado laquopode vir do nome persoal Coronatusraquo pero
esta hipoacutetese hai que refutala posto que os nomes persoais latinos case sempre proceden do
xenitivo
O lugar aparece recolleito no dicionario de Madoz (1845-1850)
Corpachoacuten
Barrio da parroquia de Negreira que constituacutee un dos alfoces da capital municipal Na bibliografiacutea
consultada non se achou informacioacuten acerca de onde poderiacutea estar a orixe deste topoacutenimo que eacute
uacutenico en Galicia
O que si se pode sinalar deste topoacutenimo eacute que en contra do que se recolle no NG deberiacutea levar
artigo se se quere respectar a fala local e a forma tradicional O Corpachoacuten
Cotoacuten O (2)No concello de Negreira achamos duacuteas entidades de poboacioacuten que reciben esta denominacioacuten
unha emprazada na parroquia de Campolongo ao oeste do termo municipal xa nos lindeiros cos
concellos vecintildeos de Outes e Mazaricos a outra situada na freguesiacutea de Negreira plenamente
integrada no nuacutecleo urbano da vila negreiresa constituiacutendo maacuteis ben un barrio da capital do
concello Ateacute non hai moitos anos este segundo O Cotoacuten poderiacutea ser considerado como o ldquocentrordquo
da vila de Negreira pois nas suacuteas inmediacioacutens era onde se levaban a cabo a maior parte das
actividades comerciais ateacute que o nuacutecleo de Negreira comezou a expandirse cara a outras zonas
(quizais partindo deste asentamento orixinario) de feito moita xente maior inda di que vai ldquoao
Cotoacutenrdquo para referirse a que vai a Negreira Aliacute situacutease o Pazo do Cotoacuten unha construcioacuten cuxas
orixes se remontan aacute Idade Media
Juan Joseacute Moralejo Aacutelvarez sinala en varios dos seus traballos (por exemplo en Moralejo Aacutelvarez
2007 285) que a palabra coto (a cuxa familia tameacuten pertence cotoacuten como sublintildea Moralejo Laso en
1977 29) ten unha orixe prelatina cun importante rendemento toponiacutemico algo comprobable na
toponimia maior e na microtoponimia
Elixio Rivas (1982 58) asocia a voz cotoacuten co significado de lsquomontantildearsquo O mesmo autor sinala que
17
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
veacuten dunha base prerromana COTT laquolsquomuntildeoacuten prominenciarsquoraquo (Rivas 1982 58) Unhas lintildeas maacuteis
adiante expoacuten que outros importantes linguumlistas e filoacutelogos como Meneacutendez Pidal Piel ou Meyer-
Luumlbke tameacuten consideran ao igual ca el mesmo ou o xa citado Moralejo Aacutelvarez que as palabras
desta familia son de xeacutenese prelatina A mesma idea da orixe prerromana eacute achegada por Gonzalo
Navaza (2007 91) quen tameacuten proporciona os significados de laquolsquoelevacioacuten ou prominencia no
terreorsquo lsquomonte outeirorsquo lsquopunto maacuteis alto dun monte ou outeirorsquoraquo
Para o caso que agora nos interesa o segundo O Cotoacuten o que fai referencia a un barrio da vila de
Negreira daacute a impresioacuten de que non constituacutee un outeiro ou un punto elevado inda que O Cotoacuten si
que se acha nunha zona maacuteis elevada con respecto aos riacuteos Tambre ou Barcala que pasan polas
proximidades
No dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850) aluacutedese ao Cotoacuten de Campolongo pero non ao da
parroquia de Negreira
Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Couso de Abaixo e Couso de Arriba son dous lugares da parroquia de Campolongo De entre a
bibliografiacutea consultada soacute Fernando Cabeza Quiles tratou este topoacutenimo nun seu traballo de estudo
da toponimia onde xulga (Cabeza 2008 226) que o topoacutenimo Couso veacuten
laquoda palabra latina CAPSUS ou CAPSUM lsquocaixarsquo lsquocaixoacutenrsquo vocaacutebulo que no momento da creacioacuten do
topoacutenimo debeu ser aplicado a terreos ou depresioacutens orograacuteficas que semellaban e recordaban
caixoacutens caixas depoacutesitos ou recipientes domeacutesticosraquo
Cinguiacutemonos de novo aacutes palabras de Cabeza Quiles para explicar a evolucioacuten que sufriu esta
palabra (que por certo tameacuten pertence ao leacutexico comuacuten con diversos significados entre os que
estaacuten lsquocompartimento dunha arcarsquo ou lsquoleira pequena cerradarsquo)
laquo[] aiacutenda que normalmente o grupo latino -ps- de (CAPS US) adoita dar s (como en CAMPSARE gt cansar
etc) tameacuten existe a evolucioacuten de -ps- a ix (como en CAPSA gt caixa ou CAPSU gt queixo) e a ou como
en (CAPSELLU gt couselo) por equivalencia do grupo -ps- co de -ks- en canto a vocalizar a suacutea primeira
consoanteraquo (Cabeza 2008 226)
O mesmo autor sinala que estes lugares estaacuten situados en zonas deprimidas (polo menos os que el
viu in situ entre os que estaacuten os dous pertencentes aacute freguesiacutea de Campolongo segundo indica)
18
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
formando caixas orograacuteficas como eacute aquiacute o caso de Couso de Abaixo e Couso de Arriba
Os adxectivos Arriba e Abaixo nestes topoacutenimos son empregados como determinantes situacionais
dos lugares un estaacute a maior altitude ca o outro
Poacutedese citar sobre a pronuncia de Couso de Abaixo un fenoacutemeno foneacutetico dialectal caracteriacutestico
da zona que se estaacute a estudar a despalatalizacioacuten do [ʃ] na palabra Abaixo un trazo que xa se
explicou anteriormente neste mesmo traballo (ver sv As Ameixeiras)
Covas
Lugar e parroquia do concello de Negreira proacutexima aacute capital municipal A orixe da palabra cova
que deu lugar a este topoacutenimo hai que ir buscala segundo sublintildea Gonzalo Navaza (2007 65) a
unha forma do latiacuten hispaacutenico CŎVA Para CorominesPascual (DCECH v II 1980 282) a palabra
cova tameacuten procede do latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo que segundo indican eacute un feminino do adxectivo
CO(V)US unha variante arcaica de CAVUS lsquoocorsquo
Navaza tameacuten indica que este substantivo designa na toponimia calquera concavidade orograacutefica
non apenas furnas ou cavernas cando se emprega como adxectivo (que non eacute aquiacute o caso) para el
adoita aplicarse para lugares situados en depresioacutens do terreo
Temos rexistros deste topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) e no Diccionario geograacutefico-
estadiacutestico-histoacuterico de Madoz (1845-1850)
Curxido
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Lintildeaio Na procura do significado deste nome de lugar
uacutenico no territorio galego segundo o NG as hipoacuteteses polas que se pode optar son varias
Podemos pensar que nesta forma se produciu un fenoacutemeno de vacilacioacuten vocaacutelica a causa da
pronuncia popular como ocorre en maacuteis dunha ocasioacuten na toponimia galega (en Ferreiro 199749
achamos alguacutens casos maacuteis que exemplifican este fenoacutemeno) Se nos decantamos por esta viacutea eacute
posible sospeitar que Curxido pode ter relacioacuten co substantivo curuxa (procedente do latiacuten
CORUGIA) pola similitude formal entre a voz que designa unha ave nocturna e este topoacutenimo a cuxa
raiacutez se lle engadiriacutea un sufixo -ido (no latiacuten -ITUS) que sinalariacutea a abundancia deste animal nese
lugar A pronuncia popular puido facer que dun hipoteacutetico Curuxido (un topoacutenimo posible pois
19
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
rexiacutestrase no concello da Laracha na provincia da Coruntildea) se pasase a Curxido por siacutencope
vocaacutelica
Outra alternativa que se contempla eacute que seguindo as indicacioacutens de Elixio Rivas (1982 57) para
outros nomes de lugar similares como Cruxeiras este topoacutenimo pode proceder dunha raiacutez
preindoeuropea KOR- lsquorocha montersquo que fai referencia a lugares altos eou rochosos
Se optamos pola primeira viacutea das propostas ateacute agora a que xulga Curxido como un derivado de
curuxa tameacuten eacute posible como indica Gonzalo Navaza (2007 142-143) interpretar que o
substantivo curuxa fose ou sexa empregado cun sentido metafoacuterico (como asiacute sucede noutros casos
na toponimia) para designar lugares de difiacutecil acceso ou agochados ao igual que fan as curuxas
que soacute fan vida de noite
Paulo Martiacutenez Lema recolle (2010 324) a posibilidade de que topoacutenimos que en aparencia estaacuten
conectados con curuxa realmente procedan dunha forma CORRUGĬA relacionada co latiacuten hispaacutenico
CORRŬGŬ lsquocanle de augarsquo
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo como Crujido
Devesa A
Lugar da parroquia de Arzoacuten na parte sur do concello negreireacutes Gonzalo Navaza (2006 230)
indica que este topoacutenimo procede do latiacuten tardiacuteo DEFENSA participio do verbo DEFENDERE cuxo
significado eacute lsquoprohibirrsquo e eacute que as devesas constituacuteen normalmente terreos arborados e arrodeados
de muros ou valados de aiacute esa idea de prohibicioacuten O dicionario corrobora esta imaxe pois define
devesa como un lsquoterreo extenso poboado de aacuterbores non moi mestas normalmente valado ou
cercadorsquo
Traacutetase dun nome de lugar moi estendido por Galicia tanto na toponimia maior como inda maacuteis na
microtoponimia Non se atopou citado en documentos antigos
Espesedo
Aldea da parroquia de Bugallido no norte do termo municipal negreireacutes Unicamente hai outra
entidade de poboacioacuten que reciba esta denominacioacuten en Galicia segundo o NG e que estaacute situada
no concello da Bantildea non moi separada xeograficamente deste Espesedo de Negreira
20
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Non se achou ningunha informacioacuten ou hipoacutetese acerca da orixe deste topoacutenimo que polo visto
parece en exclusiva barcaleacutes na documentacioacuten antiga soacute o cita Madoz (1845-1850)
Farrapa A
Lugar da parroquia de Bugallido O NG apenas recolle duacuteas localidades maacuteis que reciben este
nome inda que hai moitas outras con nomes parecidos (A Esfarrapada por exemplo) Eacute este outro
dos casos dos que non se encontrou ninguacuten tipo de referencia na bibliografiacutea dispontildeible polo que
non eacute posible proporcionar datos fidedignos acerca deste nome de lugar
No dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) recoacutellese un topoacutenimo Esfarrapa pertencente a esta
freguesiacutea de Bugallido
Feaacutens
Aldea da parroquia de Brontildeo A orixe deste topoacutenimo semella que estaacute bastante clara entre os
diversos autores consultados pois todos sinalan que esta voz procede do latiacuten FĒNU ou FAEligNU lsquofeorsquo
unha palabra que se utiliza para designar un tipo de planta gramiacutenea que se emprega como forraxe
para o gando e tameacuten pode ser en xeral a herba seca e segada que se lle daacute aos animais como
alimento Concretamente Feaacutens veacuten de FĒNALES o plural do eacutetimo xa sinalado (Navaza 2006 258)
e que nos fai deducir que no pasado as extensioacutens de terra poboadas con esta planta debiacutean ser
importantes nese emprazamento
Na documentacioacuten antiga achamos que recollen este topoacutenimo tanto o Catastro de Ensenada (1753)
coma o dicionario de Pascual Madoz elaborado un seacuteculo despois
En canto a este topoacutenimo poacutedese engadir que estaacute moi estendida a pronuncia [fjrsquoans] pola zona
estudada
Fontaacuten
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute freguesiacutea de Logrosa Topoacutenimo estendido por toda Galicia (quer
rematado en -ao Fontao quer en -aacuten como eacute aquiacute o caso) que procede dun latiacuten FONTANU un
derivado de FONS lsquofonte manancialrsquo Abelardo Moralejo un dos estudosos que recolle esta orixe
etimoloacutexica nun dos seus traballos tameacuten indica (197786) que existiu un sobrenome latino
Fontanus que el cre que soacute se rexistra na peniacutensula ibeacuterica (ese sobrenome foi recolleito por
21
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Kajanto en 1982 308) e do que se poderiacutea pensar que puido ser a orixe desta forma toponiacutemica
non obstante para Moralejo Laso o que ocorreu maacuteis ben foi que o FONTANU latino debeu facerse
palabra de uso corrente xa no latiacuten tardiacuteo e logo no romance galego como equivalente de FONS para
nomear tameacuten calquera manancial de auga e desa palabra do leacutexico comuacuten acabariacutea xeraacutendose o
topoacutenimo
Este lugar aparece mencionado no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Fontemiroacuten
Pequena aldea da parroquia de Portor emprazada nun punto lindeiro co concello da Bantildea Este
topoacutenimo uacutenico en Galicia parece suxerir pola suacutea forma que estaacute composto por dous elementos
o substantivo fonte que como xa se pode intuiacuter polo visto anteriormente neste mesmo traballo
(seccioacuten dedicada ao topoacutenimo Fontaacuten) proveacuten dun latiacuten FONS con ideacutentico significado ao actual e
Miroacuten un nome persoal frecuente durante o reino suevo de Galicia e que procede do antropoacutenimo
Mironi de orixe xermaacutenica (PielKremer 1976 204) Este nome persoal incluacutee unha base MIR- cuxo
significado eacute lsquofamosorsquo
Fontemiroacuten se temos por acertadas estas posibilidades ofertadas constituiriacutea un topoacutenimo de
posesor ‒dos que xa se falou noutro punto‒ neste caso quizais referido ao dono dalguacuten manancial
ou dalgunha fonte que houbese no lugar ou ao terreo en que se encontraba
No dicionario de Madoz (1845-1850) aparece recolleito este topoacutenimo inda que grafado
separadamente (laquoFonte Miroacutenraquo)
Fornintildeos e Fornos
Trataranse aquiacute conxuntamente estes dous topoacutenimos dada a suacutea similitude formal e en principio
semaacutentica Fornos eacute un lugar situado na parroquia da Pena mentres que Fornintildeos pertence aacute
freguesiacutea de Xallas e estaacute proacuteximo das estremas do concello de Negreira co vecintildeo de Outes Neste
caso Fornintildeos eacute unha forma uacutenica na toponimia maior de Galicia pois non hai ningunha outra
entidade de poboacioacuten que reciba este nome ou cando menos non se ten constancia da suacutea
existencia
Nun primeiro achegamento estes dous topoacutenimos suxerirannos seguramente o substantivo forno
22
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
De feito Paulo Martiacutenez Lema (2010 195) induacutecenos a pensar nese substantivo como orixe destes
dous topoacutenimos os cales non trata directamente pero si cita Fornintildeos
Igual interpretacioacuten fai Elixio Rivas (1982 279-280) quen sinala para os topoacutenimos O Fornintildeo e
O Forno que el estuda o latiacuten FURNUS lsquofornorsquo como voz da que derivan
Esta eacute unha explicacioacuten posible da orixe etimoloacutexica de Fornos e Fornintildeos para o segundo
topoacutenimo aacute base primixenia que haberiacutea que buscar logo na palabra forno engadiriacuteaselle unha
terminacioacuten -intildeo (latiacuten -INUS) con valor diminutivo sobre o substantivo ao que se aplica
Segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 47)os topoacutenimos do tipo Fornintildeos ou Fornos falan da
presenza de dolmens ou monumentos prehistoacutericos que pola suacutea forma recordan a un forno e de aiacute
que se aplicase o substantivo ao lugar en que se asentaban ese tipo de construcioacutens xeraacutendose asiacute o
nome de lugar
Na documentacioacuten antiga achamos nun texto do ano 1137 recollido no tombo de Toxos Outos o
topoacutenimo Fornos mais non referido ao nuacutecleo pertencente aacute parroquia da Pena senoacuten ao que hoxe
en diacutea eacute o lugar de Fornintildeos Xa en tempos maacuteis proacuteximos aacute actualidade o Catastro de Ensenada
(1753) soacute rexistra Fornos e non fai alusioacuten aacute existencia do nuacutecleo de Fornintildeos o mesmo pasa no
dicionario de Madoz (1845-1850)
Coacutempre sinalar que na pronuncia local destes topoacutenimos o primeiro ltogt en ambos os casos abre
[fɔɾrsquoniɲos] [lsquofɔɾnos] algo que vai en contra da foneacutetica esperable nestes dous casos sobre todo se
damos como vaacutelida as hipoacuteteses de que estes topoacutenimos proceden do vocaacutebulo forno con [o] como
lle corresponde etimoloxicamente
Gaacutendara
Lugar da freguesiacutea de Gonte preto da capital do concello negreireacutes Gaacutendara eacute un topoacutenimo moi
estendido por toda Galicia e aleacuten da toponimia maior inda eacute maacuteis abundante con certeza na
microtoponimia
En canto aacute orixe etimoloacutexica deste substantivo (entre cuxos significados se achan lsquoterra baixa con
vexetacioacuten de pouca alturarsquo ou lsquoterreo baixo areento huacutemido e improdutivo onde soacute medra a
malezarsquo) e nome de lugar circulan principalmente duacuteas teoriacuteas acerca da suacutea proveniencia ben
resumidas por Paulo Martiacutenez Lema (2010 198-199) e tidas en conta tameacuten por outros autores Asiacute 23
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
para alguacutens estudosos coma Meneacutendez Pidal este topoacutenimo procede dunha tema prerromano
GANDA estendido por outras partes de Europa en formas leacutexicas relacionadas con espazos
pedregosos en troques para outros o substantivo gaacutendara veacuten dunha raiacutez prerromana KANT-
lsquopedra rocharsquo tameacuten perceptible en palabras doutras linguas europeas Non obstante e segundo o
que tiramos de Martiacutenez Lema esta segunda viacutea parece que se atopa con impedimentos de caraacutecter
foneacutetico para chegar ao resultado actual gaacutendara Inda asiacute para el o que eacute seguro eacute que
laquoa orixe uacuteltima de gaacutendara estaacute nun derivado GAND-ĂRA cuxa estrutura morfoloacutexica pode explicarse
como o resultado de engadirlle ao devandito temaGANDA o ben contildeecido e produtivo sufixo prelatino
-ĂRAraquo (Martiacutenez Lema 2010 199)
Ese sufixo prelatino segundo o mesmo autor (Martiacutenez Lema 2010 137) eacute frecuente en derivados
de caraacutecter hidroniacutemico eacute dicir ten ou pode ter relacioacuten coa auga e eacute que nalguacutens dicionarios caso
do Diccionario galego-castelaacuten de Carreacute Alvarellos ou o Diccionario enciclopeacutedico gallego-
castellano de Eladio Rodriacuteguez recoacutellese esa compontildeente hidroniacutemica na definicioacuten de gaacutendara
Eacute mester indicar que tameacuten se rexistra ‒non se pode asegurar se eacute de forma maioritaria ou non‒ a
pronuncia [lsquoħandɾa] con siacutencope da vogal intermedia a
O topoacutenimo aparece recolleito no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
Gonte
Aldea e freguesiacutea negreiresa moi proacutexima aacute capital municipal Encontraacutemonos por ante un
topoacutenimo que segundo o NG eacute uacutenico en Galicia
Piel e Kremer (1976 171) recollen este topoacutenimo e asoacutecianlle unha raiacutez xermaacutenica GONT- para a que
dan o significado de lsquoloitarsquo (1976 163) Sinalan que Gonte pode proceder de GUNTIGUNTUS unha
forma que nos suxire quizais un topoacutenimo de posesor polo que se deduce destes autores poreacuten eacute
unha posibilidade que non se puido comprobar ao cento por cento
Este topoacutenimo xa se menciona no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-
1850) como parroquia e xaora tameacuten como entidade de poboacioacuten
Gorgal O
Lugar pertencente aacute parroquia de Xallas Edelmiro Bascuas (2002 327) supoacuten para este topoacutenimo
24
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
uacutenico na toponimia maior de Galicia un tema reduplicado GŬR-G cuxa base en uacuteltima instancia eacute a
raiacutez prerromana GWER lsquotragarrsquo (Bascuas 2002 307) Para el a formacioacuten do tema GŬR-G debe ser
romance inda que a raiacutez sexa prerromana polo que considera que os topoacutenimos (e as palabras do
leacutexico comuacuten) que leven este tema foron orixinadas na eacutepoca romance
O Gorgal eacute un derivado do tema xa sinalado ao que se lle aplicou o sufixo abundancial latino -ĀLIS
a forma resultante foi GURGĀLIS Para Bascuas eacute un lugar laquoen el que hay muchas gurgas
posiblemente en el sentido de lsquomanantialrsquo que aparece en los derivados como gurgullar etcraquo
(Bascuas 2002 328) Quizais polas caracteriacutesticas do emprazamento desta aldea nunha zona de
montantildea os mananciais son abundantes e a auga gurgulla ou o que eacute o mesmo fai burbullas ao saiacuter
ou discorrer pola superficie
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga hai rexistros no dicionario de Pascual
Madoz (elaborado entre 1845 e 1850)
Landeira
Entidade de poboacioacuten e freguesiacutea negreiresa situada na zona norte do termo municipal proacutexima
aos lindeiros co concello da Bantildea Para obter a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo poacutedense seguir
cando menos duacuteas hipoacuteteses que quizais sexan complementarias e que suxeriron Elixio Rivas e
Gonzalo Navaza
Para Rivas (1982 69) neste topoacutenimo coacutempre procurar unha base ceacuteltica LAND- (da que non daacute o
significado) da que obteriamos unha forma LANDARIA porque inda que este autor sinala que se ten
por latina a procedencia de palabras que a maioriacutea supoacuten que son da familia de Landeira (como
landra lsquofroito do carballo a acintildeeira a sobreira etcrsquo ou mesmo landreira lsquositio onde se gardan as
landrasrsquo) el propoacuten a orixe ceacuteltica do topoacutenimo que estamos a tratar aquiacute pois considera que a
inexistencia do -r- apoacutes o -d- impide que Landeira parta da mesma base que landra ou landreira
(que se tentildeen por derivados do latiacuten GLANDE que por outra banda eacute un eacutetimo onde o -r- eacute
inexistente polo que semella que Rivas se contradiacute un pouco nas suacuteas palabras) A explicacioacuten de
Elixio Rivas non resulta de todo convincente sobre todo porque non eacute moi claro no xeito de mostrar
a suacutea argumentacioacuten maacuteis ca polas razoacutens que aduce en si para apoiar a suacutea teoriacutea da orixe ceacuteltica
do topoacutenimo
25
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Gonzalo Navaza (2006 306) opina que Landeira eacute un aparente derivado de landra substantivo que
remarca como derivado do latiacuten GLANDE (hipoacutetese apoiada por Coromines en DCECH v III 1980
574) mais tameacuten insinuacutea que eacute posible que no paso de GLANDE a landra exercese a suacutea influencia o
sufixo prerromano -ARA presente noutros topoacutenimos como o xa visto con anterioridade neste
traballo Gaacutendara En todo caso tampouco se atreve a asegurar unha procedencia plenamente latina
para Landeira
Tameacuten Gonzalo Navaza apunta a que eacute posible que segundo tira Elixio Rivas (dunha obra posterior
aacute citada maacuteis arriba) neste topoacutenimo e noutros da suacutea familia haxa que buscar a orixe nunha forma
ceacuteltica NANT- cuxo significado eacute lsquovalrsquo (Navaza 2006 306)
Polo exposto ateacute aquiacute o que se concluacutee eacute que non estaacute de todo clara a xeacutenese deste topoacutenimo mais
o certo eacute que a maioriacutea dos autores ‒alguacutens citados polo propio Navaza‒ xulgan que Landeira ha de
ter relacioacuten co substantivo landra non obstante tampouco nos aventuramos a xulgar que isto sexa
indiscutible vistos os reparos ofrecidos por Rivas e Navaza
En canto aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga vemos que en documentos do seacuteculo
XV (a partir de 1433) recoacutellese Landeira con diferentes grafiacuteas segundo sinala Gonzalo Navaza
(2006 307) aparece tameacuten no Catastro de Ensenada (1753) e Pascual Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario elaborado entre 1845 e 1850
Leira de Ares
Lugar da parroquia de Aro situada xeograficamente na parte central do concello de Negreira
Achaacutemonos perante un topoacutenimo que inda que se pode localizar no territorio e daacute nome a un lugar
habitado na actualidade practicamente non se emprega pois o feito de estar esta entidade de
poboacioacuten moi preto da aldea da Brantildea fai que Leira de Ares se pense que pertence aacute Brantildea
Na anaacutelise etimoloacutexica deste topoacutenimo vemos que estaacute composto por dous elementos O primeiro
substantivo leira eacute unha palabra do leacutexico comuacuten da nosa lingua que significa lsquoterreo de labranzarsquo
e que estaacute moi presente na nosa toponimia A orixe do vocaacutebulo leira indica Gonzalo Navaza
(2007 96) eacute prerromana e chegou ateacute a actualidade a traveacutes do latiacuten onde se conservou como
LAREA nalguacutens textos latinos tardiacuteos Elixio Rivas (1982 283) atreacutevese a sinalar que a base da que
procede leira eacute LAR- ceacuteltica e que significa lsquochanrsquo (lsquosuperficie que pisamosrsquo) esta aacute suacutea vez
26
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
proviriacutea dunha raiacutez preindoeuropea L-R
No tocante ao segundo elemento Ares Navaza (2007 87) considera que eacute o nome persoal Arias ou
Ares que foi relativamente comuacuten na Idade Media en Galicia Por isto mesmo este seriacutea un caso
maacuteis de topoacutenimo de posesor que fai alusioacuten seguramente ao dono desas terras que pasaron a
recibir o seu nome por seren da suacutea propiedade
Na documentacioacuten antiga consultada non se encontrou rexistrado este topoacutenimo para referirse a este
lugar
Libreiro O
Entidade de poboacioacuten da parroquia da Pena Etimoloxicamente semella que este topoacutenimo uacutenico
en Galicia eacute un derivado do substantivo lebre lsquomamiacutefero roedor de cabeza pequena orellas moi
longas e corpo estreito moi estimado pola suacutea carne e a suacutea pelrsquo inda que eacute unha conxectura que se
fai sen unha base cientiacutefica completamente certa peacutensase que por estar a aldea emprazada nunha
zona de monte onde pode abundar este animal eacute posible que se xerase este topoacutenimo Debe terse
esta explicacioacuten polo tanto como provisional
Se nos guiamos por esta hipoacutetese a orixe de O Libreiro estaacute entoacuten no latiacuten LEPORE palabra que
como se sinalou chegou no galego actual a lebre a este substantivo engadiriacuteaselle un sufixo
abundancial -eiro Que o primeiro -e- de lebre se transformase nun -i- pode considerarse un proceso
de disimilacioacuten xerado quizabes na lingua popular co fin de afastar as duacuteas vogais da palabra base
Nos documentos antigos aparece Libreiro no dicionario de Madoz (1845-1850) sen o artigo
Lintildeaio
Freguesiacutea e lugar do concello de Negreira na ribeira do riacuteo Tambre polo tanto na zona sur do termo
municipal Gonzalo Navaza (2006 312) di que este topoacutenimo eacute un derivado do substantivo lintildeo (do
latiacuten LĪNUM con ideacutentico significado) que designa un tipo de planta herbaacutecea cuxa fibra foi
aproveitada tradicionalmente para facer tecidos e cordeis polo tanto a suacutea importancia era
salientable ateacute tempos moi recentes Isto favoreceu que a presenza de derivados de lintildeo na
toponimia galega sexa grande
Para o caso que estamos a tratar sinala Navaza (2006 317) que a terminacioacuten -aio resulta
27
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
problemaacutetica laquoDe ser de orixe latina [a terminacioacuten -aio] constituiriacutea talvez unha variante
prerromance do sufixo -ARIU pero poderiacutea ter orixe prerromanaraquo Probablemente esta terminacioacuten
indique a abundancia desta planta na zona en que se asentou o topoacutenimo
Na documentacioacuten antiga achamos rexistros deste Lintildeaio polo menos desde os inicios do seacuteculo
XIII (pacto do ano 1216 conservado no tombo de Toxos Outos) maacuteis modernamente aparece no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Lobios
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Lueiro no extremo maacuteis sur do concello de Negreira Na
actualidade e xa desde fai uns anos esta aldea non estaacute habitada polo que constituacutee un caso de
aldea abandonada
En canto aacute etimoloxiacutea de Lobios e do substantivo comuacuten lobio lsquoemparrado pequenorsquo lsquoalboiorsquo de
onde procede o topoacutenimo parece estar bastante claro entre os autores consultados que a orixe de
Lobios estaacute nunha voz goacutetica Iso eacute o que opinan Moralejo Laso (1977 294) Elixio Rivas (1982
285) ou Edelmiro Bascuas (2005 171)quen din que veacuten do goacutetico LAUBJOLAUBJA co significado
de lsquoemparradorsquo ou lsquoalboio alpendrersquo Quizais se aplicase este substantivo ao lugar para sinalar
construcioacutens lixeiras de tipo agriacutecola como propoacuten Fernando Cabeza Quiles (2008 600) ou
simplemente fixese referencia a parras ou videiras
Eacute un topoacutenimo documentado xa no ano 1137 segundo un texto recolleito no tombo de Toxos Outos
e mencioacutenase no Catastro de Ensenada (1753) aiacutenda que non no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Logrosa
Freguesiacutea e entidade de poboacioacuten lindeira coa capital municipal Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia
segundo o NG e del non se encontrou ningunha informacioacuten na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso
sobre a posible orixe deste topoacutenimo Si se pode salientar que a pronuncia local deste nome de lugar
e de parroquia eacute [lorsquoħɾɔsa] con [ɔ] tal e como se recolle no Dicionario de pronuncia da lingua
galega
A uacutenica pista que se achou mais non moi fiable ‒por iso soacute se citaraacute pero sen aacutenimo de que se
28
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
considere cientiacutefica ao non poder contrastala‒ sinala que eacute posible que Logrosa denomine unha
laquoterra que produce moito froito ou na que madurece (logra) pronto ou ben o froitoraquo (Lintildeares 1999
69) talvez esta explicacioacuten se deba maacuteis ben aacute etimoloxiacutea popular
O topoacutenimo ciacutetase nun documento do ano 1295 no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Madoz (1845-1850)
Lueiro
Aldea e parroquia situada no sur de Negreira nas beiras do riacuteo Tambre e testando cos concellos de
Outes e Brioacuten Este eacute outro topoacutenimo uacutenico en Galicia e quizais por iso eacute outro dos casos dentro
deste traballo en que non se atopou informacioacuten na bibliografiacutea que nos dese algunha pista acerca
da etimoloxiacutea do topoacutenimo
Lueiro testemuacutentildease nalguacuten documento do seacuteculo XIII compilado no tombo de Toxos Outos e
tameacuten o recollen o Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de topoacutenimos elaborado por Pascual
Madoz (1845-1850)
Maio Grande e Maio Pequeno
Tanto Maio Grande como Maio Pequeno son duacuteas entidades de poboacioacuten da parroquia de Lintildeaio
situadas unha moi preto da outra Eacute este outro dos casos complicados dentro deste traballo pois
tampouco se atinou a dar con algunha pegada dentro da bibliografiacutea consultada que axudase a
dilucidar de onde proceden estes dous topoacutenimos negreireses soacute Moralejo Aacutelvarez (2010 107)
suxire para o topoacutenimo Maiobre (que poderiacutea estar en relacioacuten con Maio Grande e Maio Pequeno)
que pode vir dunha base MAGYO- lsquograndersquo
No Catastro de Ensenada aparece Mayo Pequeno Pascual Madoz cita estas duacuteas aldeas (coa grafiacutea
castelanizada) no seu dicionario xeograacutefico de mediados do seacuteculo XIX
Marcelle
Lugar da parroquia de Landeira Eacute este un topoacutenimo que inda que non eacute moi abondoso si estaacute
esparexido por toda a comunidade galega
A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar parece estar bastante clara Estamos diante dun topoacutenimo
de posesor que segundo sinalou Piel (1947 323) procede do nome latino Marcell(i)us que 29
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
constituacutee un derivado doutro nome Marcus Neste caso Marcelle veacuten da forma Marcellī o xenitivo
de Marcell(i)us Nicandro Ares (2011 382-385) tameacuten corrobora esta procedencia para o topoacutenimo
Marcelle e engade a Piel que Marcell(i)us eacute un laquodiminutivo popular e carintildeosoraquo de Marcus
Polo que respecta aacute presenza do topoacutenimo en documentos antigos Madoz rexiacutestrao no seu
dicionario (1845-1850) marcando o seseo Marselle
Meiro
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro En todo o territorio galego segundo o NG soacute hai outra
entidade de poboacioacuten con ideacutentica grafiacutea situada no concello pontevedreacutes de Bueu Precisamente
en referencia a este uacuteltimo lugar sinala Elixio Rivas (1982 130) a posible orixe etimoloacutexica do
topoacutenimo para el o xerme remoto hai que buscalo nunha base preindoeuropea MrsquoR lsquoauga
manancialrsquo coa alternancia vocaacutelica MAR MER ou MIR Esta mesma raiacutez xerou outros moitos
topoacutenimos galegos que son aplicados a espazos con correntes fluviais ou a ambientes en que estaacute
presente a auga (Cabeza 2008 393)
Elixio Rivas na referencia xa citada unhas lintildeas atraacutes indica que ese lugar Meiro do municipio de
Bueu se situacutea laquoen una ladera en que el agua semeja manar y correr por todas partesraquo O Meiro da
freguesiacutea de Aro tameacuten estaacute emprazado nunha faldra dos contildeecidos como montes da Pena onde de
seguro que existen augas que escorregan dunha ou doutra maneira monte abaixo e que de feito
son aproveitadas na actualidade polas aldeas da contorna destes montes para o abastecemento
humano
No tocante aacute presenza do topoacutenimo Meiro en documentos antigos ciacutetase nunha emenda
testamentaria do ano 1231 conservada no tombo de Toxos Outos en textos de etapas maacuteis
contemporaacuteneas recoacutellese no dicionario de Madoz (1845-1850)
(Meiroacute)
Na parroquia de Aro hai un lugar Meiroacute constituiacutedo por un uacutenico casal e que non se cita no NG Eacute
un diminutivo de Meiro co sufixo diminutivo ndashOLUM (formando unha parella semellante a Negreira-
Negreiroa ver maacuteis abaixo) Atopaacutemolo citado no Catastro de Ensenada (1753) onde se recolle un
Meiroo de Abaixo
30
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Mouriacutes
Lugar da freguesiacutea de Xallas e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia con esta grafiacutea segundo o NG
poreacuten si que se recollen outros similares espallados polo territorio como Mouriz e que deben ter
unha orixe semellante Pola suacutea distribucioacuten xeograacutefica infoacutermannos que neste Mouriacutes debeu actuar
o seseo propio do lugar en que se localiza fronte aos outros Mouriz de Galicia rexistrados en
puntos onde o seseo non eacute caracteriacutestico do dialecto aliacute falado
Joseph M Piel (1947 330) considera que a orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala no
nome persoal latino Maurīcius O antropoacutenimo Mauricius remite en uacuteltima instancia ao nome
latino Maurus (Kajanto 1982 206) do que debeu derivar
Na documentacioacuten antiga achamos Mouriacutes no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de
Pascual Madoz (1845-1850)
Negreira
Entidade de poboacioacuten parroquia e concello do sur da provincia da Coruntildea pertencente aacute comarca
da Barcala situado a 80 quiloacutemetros da capital provincial e a uns 20 da capital de Galicia Amais
desta localidade e municipio o NG rexistra outros dous topoacutenimos Negreira que denominan
entidades de poboacioacuten no concello coruntildeeacutes de Santa Comba e no pontevedreacutes da Estrada (neste
caso con artigo diante do topoacutenimo A Negreira)
Cabeza Quiles considera que Negreira debe proceder do adxectivo latino NIGER lsquonegro escuro
sombrizorsquo que despois de xuntarlle un probable sufixo abundancial -ARIA (-eira) xerou quizabes a
forma Nigraria que evolucionariacutea sen problema ateacute o Negreira de hoxe Debiacutea aludir laquoa un
conxunto de elementos de cor negra ou escura que pode ser a cor do terreo ou quizais un grupo de
aacuterbores ou plantas de cor verde escuraraquo (Cabeza 2008 88) O mesmo autor sinala unha hipoacutetese que
estabeleciacutea que este topoacutenimo tintildea un caraacutecter necroloacutexico pois tense dito que estaba relacionado
coa palabra grega νεκρός lsquomortorsquo e Negreira teriacutea entoacuten o significado de lsquolugar de antigos
enterramentosrsquo mais para el esa teoriacutea queda desbotada pois opina que a forma Nicraria que se
acha en textos antigos eacute unha falsa latinizacioacuten cuxa motivacioacuten era darlle unha aparencia maacuteis
antiga ao topoacutenimo Cabe sublintildear con relacioacuten a isto que hoxe en diacutea inda se emprega o xentilicio
nicrariense cando deberiacutea rexeitarse se Cabeza Quiles estaacute no certo
31
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Nicandro Ares (2011 754) inda que moito maacuteis sucinto pensa tameacuten que Negreira eacute un derivado
do adxectivo latino NIGER non obstante engade que este adxectivo se converteu nun nome persoal
ou cognome Niger que aparece recolleito na antoloxiacutea sobre os nomes latinos de Iiro Kajanto
(1982 228) Ares non ofrece maacuteis datos e quizais hai que entender isto como que deixa caer que
podemos estar perante un topoacutenimo de posesor poreacuten ao carecer de maacuteis fontes de informacioacuten
non se pode dar unha maior credibilidade a esta uacuteltima posibilidade
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga aparece no seacuteculo XII coa forma Negreyra
recoacutellese tameacuten no Catastro de Ensenada e no dicionario de Madoz
Negreiroa
Lugar ou barrio da freguesiacutea de Negreira a caroacuten mesmo da capital municipal e onde se encontra a
igrexa parroquial negreiresa Eacute un topoacutenimo uacutenico en Galicia e estaacute directamente emparentado con
Negreira como sinala Paulo Martiacutenez Lema (2010 261-262) quen di que ao longo da xeografiacutea
galega hai unha serie de parellas de topoacutenimos (por exemplo Olveira e Olveiroa ou Rianxo e
Rianxintildeo) nos que o segundo membro da parella constituacutee un diminutivo ou ben un derivado de tipo
abundancial ou colectivo da forma toponiacutemica de que parten ou tameacuten se poden interpretar como
expresioacuten dalguacuten tipo de dependencia do lugar designado co diminutivo con respecto aacute entidade que
se nomea coa forma toponiacutemica que serviu de base para a derivacioacuten
Entoacuten e polo acabado de expor enteacutendese que a orixe de Negreiroa estaacute na forma Negreira aacute que
haberiacutea que engadir un sufixo -oa (do latiacuten -ŎLAM) que actuacutea como diminutivo
Na documentacioacuten antiga rexiacutestrase o topoacutenimo Negreiroa no dicionario xeograacutefico de Madoz
(1845-1850)
Nintildearelle
Lugar da parroquia de Alvite no oeste de Negreira Eacute un topoacutenimo practicamente uacutenico pois soacute se
rexistra en Galicia outro lugar do mesmo nome situado no concello de Rois (A Coruntildea) A suacutea
procedencia eacute latina e segundo indica Gonzalo Navaza (2006 316) a orixe deste topoacutenimo hai que
ir procurala na palabra lintildeo un substantivo que estaacute bastante presente na toponimia galega ‒como
xa vimos na entrada Lintildeaio‒ quizabes pola importancia do cultivo desta planta outrora (non soacute en
Galicia senoacuten tameacuten no resto da peniacutensula ibeacuterica)32
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Para a formacioacuten de Nintildearelle partiuse dunha base LĪNALE que designa o terreo dedicado ao cultivo
do lintildeo e que produciu en galego os resultados lintildear e lintildeal A esa base aplicoacuteuselle o sufixo
diminutivo -ĬCULLU (que deu os resultados -ello -ella) e no termo resultante alterouse a consoante
inicial (l- gt n-) por asimilacioacuten coa nasal da siacutelaba seguinte (Navaza 2006 316) O -e final eacute o
resultado da palatalizacioacuten do -a do sufixo -ella
Nos documentos antigos recoacutellese no Catastro de Ensenada (1753) mentres que no dicionario de
Madoz (1845-1850) ciacutetase na entrada dedicada aacute parroquia de Alvite un lugar Aniralle que se
supoacuten que se corresponde con este Nintildearelle mais cunha mala interpretacioacuten ou gralla tipograacutefica
Outeiros Os (2)Entidades de poboacioacuten negreiresas unha pertencente aacute parroquia de Portor e a outra aacute de Xallas
Na nosa toponimia maior e desde logo na microtoponimia abundan os lugares que levan no seu
nome o substantivo outeiro lsquopequena elevacioacuten do terreo illada e de pouca extensioacuten que domina
un certo terreo chanrsquo lsquopedra ou rocha de dimensioacutens considerables xeralmente de forma
arredondada que sobresae na terrarsquo por mor de vivirmos nunha comunidade en que en xeral o
terreo poucas veces eacute completamente plano
Esta palabra do leacutexico comuacuten que deu lugar ao topoacutenimo parece ser unha formacioacuten romance a
partir do vocaacutebulo outo que eacute sinoacutenimo de lsquoaltorsquo e procede do latiacuten ALTU A ese termo outo debeu
engadiacuterselle o sufixo -eiro Tradicionalmente considerouse que outeiro procediacutea dun latiacuten ALTĀRĬŬM
lsquoaltarrsquo pero autores maacuteis actuais opinan que de ser asiacute deberiacutea haber maacuteis rexistros textuais en que
se puidese corroborar a conexioacuten entre ALTĀRĬŬM e outeiro (Martiacutenez Lema 2010 264)
En canto aacute presenza do topoacutenimo en textos antigos no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
non hai rastro da existencia destes dous lugares negreireses o que poderiacutea indicar que se trata de
lugares de formacioacuten maacuteis recente
Padiacuten
Aldea da parroquia de Covas O topoacutenimo Padiacuten daacute nome a outras sete entidades de poboacioacuten
galegas repartidas polas provincias da Coruntildea de Lugo e de Pontevedra Para J M Piel (1947
342) este topoacutenimo procede dun nome persoal latino Palatinus e constituacutee unha forma derivada de
Palatius A evolucioacuten do latiacuten Palatinus ao galego Padiacuten eacute a esperada (o -l- intervocaacutelico cae e o -t- 33
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
intervocaacutelico sonoriza)
O topoacutenimo ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e recoacutellese na recompilacioacuten de topoacutenimos feita
por Pascual Madoz na deacutecada de 1840
Patrocinio O
Barrio da freguesiacutea de Negreira e topoacutenimo uacutenico en Galicia do cal non se encontrou ninguacuten tipo
de informacioacuten acerca da suacutea posible orixe Polo tanto eacute outro dos casos dentro deste traballo que
pasa a formar parte da listaxe de topoacutenimos escuros
Por facer algunha especulacioacuten tras consultar o dicionario atopamos para o vocaacutebulo patrocinio a
definicioacuten lsquoproteccioacuten da Virxe Mariacutea ou dun santorsquo poderiacutease pensar que o lugar pode recibir ese
nome por alguacuten feito relacionado coa relixioacuten
Non hai rexistros deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga consultada
Pedralonga
Entidade de poboacioacuten situada na parroquia de Aro e na parte maacuteis central do concello de Negreira
Topoacutenimo maior uacutenico en Galicia traacutetase dun composto transparente formado por duacuteas palabras do
leacutexico comuacuten
O primeiro elemento o substantivo pedra lsquosubstancia mineral maacuteis ou menos dura e compactarsquo
procede do latiacuten PĚTRA lsquorocha pedrarsquo o segundo vocaacutebulo eacute o adxectivo longa lsquoque ten moita
lonxitudersquo do latiacuten LONGUS -A -UM lsquolongorsquo A interpretacioacuten deste topoacutenimo indiacutecanos que nese
emprazamento hai formacioacutens peacutetreas alongadas como asiacute eacute como foi comprobado directamente
Este nome de lugar ateacutestase no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) e aparece tanto coa grafiacutea
castelanizada Piedra-longa como coa grafiacutea que lle corresponde Pedralonga
En canto aacute pronuncia aquiacute daacutese un trazo dialectal da gheada ‒‒xa explicado con maacuteis detalle na
entrada dedicada ao topoacutenimo Campolongo‒ que fai que os falantes locais tradicionais digan
[pɛδɾarsquoloɳka]
Pedreiras As
Aldea que pertence aacute parroquia de Alvite e topoacutenimo estendido por toda Galicia Elixio Rivas trata
34
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
este nome de lugar (inda que referiacutendose a outro punto no territorio) e indica que os emprazamentos
que reciben esta denominacioacuten estaacuten constituiacutedos por chans pedregosos O topoacutenimo procede do
latiacuten PĚTRA lsquopedra rocharsquo palabra aacute que se lle axuntou o sufixo abundancial -ARIA que no seu paso
ao galego xerou -eira (Rivas 1982 54)
Na documentacioacuten antiga testemuacutentildease este topoacutenimo no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-
1850) onde aparece en singular Pedreira
Pedrouzo O
Lugar localizado na parroquia de Bugallido cara ao norte do termo municipal negreireacutes
Constatamos a traveacutes do NG que este topoacutenimo eacute bastante comuacuten no territorio galego
Estamos diante dun nome de lugar maacuteis dentro deste concello que deriva do latiacuten PĚTRA lsquorocha
pedrarsquo e que deu en galego o vocaacutebulo pedra Neste caso e segundo asegura Gonzalo Navaza
(2007 64) aacute palabra pedra engaacutedeselle un sufixo -ouzo de orixe prerromana Para Navaza (O)
Pedrouzo(s) eacute un topoacutenimo que fai referencia a un lugar pedregoso outros autores como Elixio
Rivas (1982 94) ratifican esta mesma significacioacuten
Edelmiro Bascuas (2002 81) indica que ese sufixo -ouzo eacute derivado de -AUCEU unha variante do
sufixo prerromano -AUKO que seriacutea abundancial
Sobre a manifestacioacuten do topoacutenimo estudado nos textos antigos conservados Pascual Madoz
rexiacutestrao no seu dicionario (1845-1850) inda que sen artigo e reflectindo na escrita o seseo propio
da zona Pedrouso
Pesaduira
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Alvite no oeste do concello de Negreira Este eacute un caso maacuteis
que se suma ao repertorio de topoacutenimos uacutenicos en Galicia pois segundo o NG non hai ninguacuten outro
lugar que reciba esta denominacioacuten
Non se encontraron datos na bibliografiacutea aacute que se tivo acceso sobre a suacutea posible orixe etimoloacutexica
No Diccionario enciclopeacutedico gallego-castellano de Eladio Rodriacuteguez e mais no Diccionario
galego-castelaacuten de Xoseacute Luiacutes Franco Grande defiacutenese a palabra pesadoiro lsquoaparato que pesa o con
que se pesa una cosarsquo poreacuten non semella unha lintildea factible pola que tirar para obter algunha
35
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
hipoacutetese verbo deste topoacutenimo
Coacutempre recalcar que a forma correcta deste nome de lugar eacute Pesaduira tal e como veacuten no NG
malia que segundo se verificou alguacutens vecintildeos desa aldea teiman en que o nome certo eacute
Pesadoira no resto do concello os falantes tradicionais refiacuterense a ese lugar como Pesaduira
O Catastro de Ensenada (1753) e o dicionario de Madoz (1845-1850) citan este topoacutenimo
Peto O
Aldea situada na parroquia de Campolongo na parte noroeste do termo municipal xa preto dos
lindeiros co concello de Outes Encontraacutemonos perante un topoacutenimo que tameacuten se recolle noutros
nove lugares de Galicia
No tocante aacute posible xeacutenese deste topoacutenimo poacutedese optar por varias hipoacuteteses Asiacute eacute factible
especular que este nome de lugar se xerase a partir da denominacioacuten dunha ave o peto lsquopaxaro
insectiacutevoro que bate as aacutes a intervalos e fura as aacuterbores co peteiro para facer o nintildeorsquo O nome deste
paxaro puido derivar do ruiacutedo que fai a ave ao peteirar no tronco das aacuterbores polo tanto teriacutea unha
motivacioacuten onomatopeica
Outra perspectiva eacute a que ofrece Elixio Rivas (1982 98) para quen este topoacutenimo pode proceder
dunha raiacutez preindoeuropea PETT- ou PITT- lsquoprominenciarsquo que tameacuten seriacutea onomatopeica
Sexa vaacutelida unha ou outra suposicioacuten o que parece comuacuten eacute que a natureza do topoacutenimo eacute unha
onomatopea
Daacutendolle unha volta maacuteis a este nome de lugar inda se pode chegar a pensar que o topoacutenimo estaacute
relacionado cos denominados petos de aacutenimas un tipo de construcioacuten popular relixiosa cun oco
onde os fregueses poden deixar esmolas para socorrer aacutes ldquoalmas en penardquo que permanecen no
purgatorio aacute espera de alcanzar o ceo Non obstante esta conxectura non se puido comprobar pois
tampouco se contildeece a existencia dun destes monumentos pola contorna desa aldea
Pascual Madoz rexistra esta aldea no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850) inda que sen o artigo
precedente
36
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Piaxe
Lugar da freguesiacutea da Pena situado na ladeira dos montes que levan o mesmo nome que a
parroquia Deste topoacutenimo uacutenico en Galicia non hai ninguacuten tipo de informacioacuten con respecto aacute suacutea
posible orixe etimoloacutexica polo que non podemos determinar cal puido ser a suacutea motivacioacuten
Eacute posible pensar que pode proceder dun nome de posesor Pelagius a traveacutes do xentivio Pelagii
pois foneticamente eacute posible ou mesmo da voz peaxe lsquocantidade que se paga en concepto de
dereitos por circular por determinadas viacuteas de circulacioacutenrsquo documentada no seacuteculo XII (portage
nec peage)
Xoseacute Luiacutes Franco Grande rexistra no seu Diccionario galego-castelaacuten do ano 1972 unha entrada
piaxe lsquohuella que deja en la tierra el pie o el calzadorsquo non se pode garantir que esta definicioacuten para
unha palabra do leacutexico comuacuten (que amais soacute se recolle nese dicionario) tentildea relacioacuten ou non co
topoacutenimo Piaxe
Na documentacioacuten antiga ateacutestase este nome de lugar no repertorio de entidades de poboacioacuten
elaborado por Madoz a mediados do seacuteculo XIX inda que aparece coa grafiacutea castelanizada Piage
Cabe sublintildear que segundo se constatou pola experiencia os nativos nesta comarca pronuncian
[pirsquoasj] isto eacute aacute despalatalizacioacuten do [ʃ] que se daacute na zona xuacutentaselle a relaxacioacuten aacute hora de
articular a uacuteltima siacutelaba de Piaxe co que a realizacioacuten eacute semellante a un son fricativo alveolar xordo
[s] pero cuxo punto de articulacioacuten se palataliza
Pintildeeiro e Pintildeeiro O
Entidades de poboacioacuten do concello de Negreira a primeira situada na freguesiacutea de Portor e a
segunda na de Landeira O topoacutenimo (O) Pintildeeiro ‒e demais variantes‒ eacute moi abundante no
inventario toponiacutemico galego e procede do substantivo comuacuten pintildeeiro lsquonome comuacuten a varias
plantas ximnospermas das pinaacuteceas de follas aciculares e flores estroacutebilas unisexuais o froito eacute a
pintildea que conteacuten as sementes ou pintildeoacutensrsquo palabra que deriva do latiacuten PĪNUS lsquopintildeeirorsquo
Esta eacute unha aacuterbore abundante na actualidade no territorio galego poreacuten outrora non o debeu ser
tanto posto que segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 412) o feito que predomine en Galicia o
topoacutenimo (O) Pintildeeiro en singular e non os derivados colectivos (como Pintildeeiral ou Pintildeeira) quere
37
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
dicir que non debiacutean ser moi comuacutens os bosques de pintildeeiros senoacuten que estas aacuterbores se atopaban
diseminadas e illadas entre si ou en grupos moi reducidos e deberon de acabar por dar nome aacute
paraxe onde creciacutean O pintildeeiro que hoxe impera no noso territorio eacute o pintildeeiro de repoboacioacuten que
se implantou a partir do seacuteculo XVIII (Navaza 2007 104) mentres que eses pintildeeiros dispersos
debiacutean pertencer ao que se contildeece como pintildeeiro manso
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz editado entre os anos 1845 e 1850 rexistra estes dous
topoacutenimos negreireses inda que en ambos os casos sen artigo (o lugar O Pintildeeiro da freguesiacutea de
Landeira si que leva artigo tal e como recolle o NG)
Plantiacuteo O
Lugar que pertence aacute parroquia de Campolongo no extremo oeste do concello de Negreira Eacute este
un topoacutenimo pouco comuacuten cando menos na toponimia maior segundo se tira do NG pois apenas
hai seis entidades de poboacioacuten maacuteis con esta denominacioacuten repartidas pola xeografiacutea galega
Gonzalo Navaza (2006 421) estudou este topoacutenimo e sinala que eacute un derivado do substantivo
planta lsquoser vivo pertencente ao reino vexetalrsquo que procede dunha forma latina ideacutentica PLANTA
tameacuten co mesmo significado que o do galego actual
Nos dicionarios achamos que plantiacuteo eacute un lsquolugar plantado de vexetais recentementersquo para Navaza
o topoacutenimo laquoten relacioacuten cunha das acepcioacutens do verbo plantar que eacute ldquometer o introducir en la
tierra el vaacutestago de un aacuterbol o de otra plantardquoraquo (Navaza 2006 421) Isto uacuteltimo suxiacuterenos que
quizais este nome de lugar designe un espazo que foi replantado ou previamente deforestado co
obxectivo de aproveitalo para o cultivo
Nos textos antigos consultados non se rexistra este topoacutenimo facendo referencia a este
emprazamento
Ponte Maceira A
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Portor situada mesmo na ribeira do riacuteo Tambre que divide
este nuacutecleo en dous o que fai que unha parte da aldea pertenza ao concello de Negreira e a outra ao
vecintildeo municipio de Ames Eacute un unicum da toponimia maior galega
O nome de lugar estaacute composto por dous substantivos A orixe etimoloacutexica do primeiro deles ponte
38
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
lsquoconstrucioacuten edificada sobre accidentes xeograacuteficos como riacuteos foxos e outros lugares para o paso
de vehiacuteculos ou persoas dun lugar a outrorsquo veacuten do latiacuten PONS lsquopontersquo (a forma galega actual procede
do acusativo PONTEM) Nesta paraxe existe unha ponte medieval con alicerces romanos que
comunica unha e outra banda do riacuteo Tambre
Polo que respecta ao segundo elemento do topoacutenimo o substantivo maceira lsquoaacuterbore froiteira da
familia das rosaacuteceas de froito en pomo comestiblersquo eacute un derivado do latiacuten MATTIANARIA que aacute suacutea
vez veacuten do latiacuten vulgar MATIANA ou MATTIANA (Navaza 2006 340) un vocaacutebulo que designa o froito
da maceira e que procede do nome persoal Matius que disque foi un personaxe romano divulgador
desta aacuterbore froiteira
Que aparezan estes dous substantivos xuntos pode dar lugar a diferentes interpretacioacutens A deducioacuten
menos revirada quizais eacute que nese lugar houbese unha maceira senlleira ou ben un grupo destas
froiteiras que no pasado foron bastante importantes na alimentacioacuten (Cabeza 2008 505) e por iso
puideron influiacuter na creacioacuten do topoacutenimo
Cabe sublintildear que na zona que se estaacute a tratar a denominacioacuten para a aacuterbore que daacute as mazaacutes eacute
mazanceira e non maceira Gonzalo Navaza (2007 107) opina que esta designacioacuten alternativa
xurdiu quizais porque en zonas de seseo coma esta podiacutease confundir maceira con maseira lsquopiacutea de
pedra ou madeira na que comen os porcosrsquo
Poacutedese puntualizar amais que aacutes veces as xentes da comarca se refiren a este lugar como A Ponte
Vella pois xusto ao lado da Ponte Maceira hai unha aldea (que pertence ao concello de Ames)
chamada A Ponte Nova que debe o seu nome aacute ponte construiacuteda a comezos do seacuteculo XX como
alternativa aacute situada na aldea que leva o topoacutenimo que estamos a analizar
O topoacutenimo A Ponte Maceira ciacutetase no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850) coa
grafiacutea castelanizada Puente Maceira
Pontevedra
Pequena aldea pertencente aacute parroquia de Lintildeaio proacutexima ao curso do riacuteo Tambre que rega estas
terras En toda Galicia non existe outra entidade de poboacioacuten que leve o nome maacuteis caacute cidade do
Leacuterez Este nuacutecleo de poboacioacuten chegou a estar baleiro de vecintildeos mais desde hai pouco tempo
volve residir xente aliacute
39
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
O topoacutenimo estaacute formado por dous compontildeentes por unha banda estaacute o xa visto anteriormente
neste traballo Ponte lt latiacuten PONTEM acusativo de PONS lsquopontersquo pola outra banda o elemento -vedra
que constituacutee unha evolucioacuten do adxectivo latino VETERUS (en concreto do feminino VETERA) que aacute
suacutea vez deriva doutro termo latino VETUS lsquovellorsquo
Polo visto este nome de lugar fai ou fixo alusioacuten a unha ponte vella talvez esa ponte fose a Ponte
(das) Piacuteas infraestrutura hoxe desaparecida pero que existiu e da que non se pode determinar con
exactitude a suacutea localizacioacuten
Nos textos antigos ateacutestase este topoacutenimo (en referencia a este lugar) no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Porqueira
Entidade de poboacioacuten adscrita aacute parroquia de Arzoacuten no sur do municipio negreireacutes O topoacutenimo daacute
nome a outros tres lugares galegos amais de a un concello das terras da Limia e a duacuteas parroquias
deste A orixe etimoloacutexica deste nome de lugar hai que buscala na forma latina PORCĀRIA tal e como
sinalan Martiacutenez Lema (2010 276) na suacutea tese de doutoramento ou Cabeza Quiles (2008 421) O
vocaacutebulo latino referido procede do latiacuten PORCUS lsquoporcorsquo en alusioacuten ao mamiacutefero omniacutevoro que se
criacutea en moitas casas ao que se lle engade un sufixo -ĀRIA que eacute abundancial
Porqueira debe indicar logo a abundancia de porcos pero maacuteis ben suponse que o topoacutenimo se
refire ao porco bravo ou xabaril e non ao domeacutestico de feito no leacutexico comuacuten a palabra porqueira
ten entre outros significados o de lsquolugar onde viven os xabariacutesrsquo
Sobre a presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Portocamintildeo
Lugar da freguesiacutea da Pena e topoacutenimo uacutenico na nosa comunidade Inda que non se achou ninguacuten
dato acerca deste nome de lugar dentro dos estudos e investigacioacutens sobre toponimia consultados
poacutedese facer unha aproximacioacuten aacute posible natureza do topoacutenimo
Como noutros casos xa vistos anteriormente en Portocamintildeo encontramos dous elementos
compositivos desta volta dous substantivos O primeiro deles porto eacute palabra procedente do latiacuten
40
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
PORTUS lsquoportorsquo en referencia ao lugar na costa ou na ribeira que estaacute disposto para o atraque e a
seguridade das naves neste emprazamento ao non haber nin riacuteo nin mar debemos ter en conta
outra das acepcioacutens de porto lsquopunto xeograacutefico situado entre montantildeas ou nun punto elevado
dunha montantildea onde o paso resulta maacuteis faacutecil e tameacuten a construcioacuten dunha viacutea de comunicacioacutenrsquo
O certo eacute que a aldea se situacutea na aba dos montes que levan o mesmo nome que a parroquia e talvez
na antiguumlidade fose maacuteis xeitoso pasar por aliacute ca pola zona do monte onde a pendente eacute moito
maior
A presenza do vocaacutebulo camintildeo dentro deste topoacutenimo xunto coa conxuntura de que por aliacute
discorre o que hoxe eacute o camintildeo que leva os peregrinos a Fisterra e a Muxiacutea e antes seguramente era
viacutea de comunicacioacuten entre Santiago e Corcubioacuten fai que nos poidamos facer unha idea maacuteis clara
sobre a xeacutenese do topoacutenimo O termo camintildeo procede dunha voz do latiacuten vulgar CAMMĪNUS de orixe
prerromana pois debe vir dunha base KAMM- lsquoandarrsquo
Asiacute o topoacutenimo puido designar un porto polo que en tempos preteacuteritos pasaba un camintildeo de certa
relevancia (como a viacutea de Santiago a Corcubioacuten)
Na documentacioacuten antiga ciacutetase no Catastro de Ensenada (1753) Pascual Madoz refiacuterese a unha
aldea Porto (sen o elemento -camintildeo) dentro da parroquia da Pena no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
Portor
Aldea e parroquia situada na parte maacuteis leste do termo municipal lindando co riacuteo Tambre e que
constituacutee un caso maacuteis de topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
A procedencia deste nome de lugar non estaacute clara e poacutedese optar por varias posibilidades Asiacute eacute
factible pensar que veacuten dun antropoacutenimo latino Portorius que recolle Kajanto (1982 364) na suacutea
compilacioacuten de nomes persoais latinos (polo tanto seriacutea este un topoacutenimo de posesor) Edelmiro
Bascuas (2002 125) indica que eacute posible que Portor proceda dun antigo Villa Honorii do nome
latino-cristiaacuten Honorius polo que para el eacute tameacuten un topoacutenimo de posesor el mesmo sinala que no
ano 1154 se recolle Portu horii que viriacutea indicar para Cabeza Quiles (2000 337) que por aliacute
houbo un porto ou paso propiedade dun Honorius Este uacuteltimo autor recolle do tombo de Toxos
Outos a expresioacuten Portus Hodorii (ano 1135) o que tameacuten nos pode facer pensar que o
41
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
antropoacutenimo que se agocha tras este nome de lugar eacute Hodorius de procedencia xermaacutenica
(PielKremer 1976 92) variante de Odoario que conteacuten unha base OD- lsquoriqueza posesioacutenrsquo
O topoacutenimo Portor ateacutestase en textos antigos como os xa citados en tempos maacuteis contemporaacuteneos
ciacutetase tanto no Catastro de Ensenada (ano 1753) como no dicionario xeograacutefico elaborado por
Pascual Madoz (1840-1845)
Quintenla
Localidade situada na parroquia de Bugallido na zona norte do concello de Negreira Este
topoacutenimo aparece con ideacutentica grafiacutea outras tres veces maacuteis no NG e todas na parte occidental de
Galicia pois no occidente do territorio de dominio linguumliacutestico do galego daacutese laquoa consonantizacioacuten
da nasalidade xerada pola siacutencope do -N- etimoloacutexico latinoraquo (Martiacutenez Lema 2010 283) no resto
de Galicia a forma que predomina eacute o seu correlato Quintela
Martiacutenez Lema (2010 283) trata este topoacutenimo na suacutea tese de doutoramento dentro do epiacutegrafe que
lle dedica a Quintaacutens Na referencia sinalada o autor indica que Quintenla procede da forma latina
QUINTANELLA e esta de QUINTĀNA feminino do adxectivo QUINTĀNUS que eacute derivado do numeral
QUĪNTUS
As hipoacuteteses que tentan achegar sentido a este nome de lugar e a outros da suacutea familia (como
Quintaacutens) son varias lsquoquinta parte dun terreorsquo ‒seriacutea unha medida de pago a un sentildeor ou a un
mosteiro‒ lsquocasa co seu espazo agriacutecola propiorsquo e lsquoterra dedicada ao cultivorsquo Quintenla eacute un
diminutivo e segundo Fernando Cabeza Quiles (2008 609) laquoalude a unha casa con leiras ao seu
redor de pequeno tamantildeoraquo
Nos textos antigos aparece rexistrado este topoacutenimo no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850)
inda que baixo a grafiacutea Quintela
Rapote O
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Brontildeo Este nome de lugar constituacutee un caso maacuteis de
topoacutenimo uacutenico en Galicia para nomear un espazo habitado Non se recolle en ninguacuten estudo ou
traballo de entre a bibliografiacutea manexada No Glosario de voces galegas de hoxe de Constantino
Garciacutea aparece a voz rapote co significado de lsquobollo pequentildeo hecho con los restos de la masarsquo
42
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Polo visto en documentos antigos o topoacutenimo aparece referido no Catastro de Ensenada (1753) coa
forma Rapotes e tameacuten no dicionario xeograacutefico que elaborou Madoz na deacutecada de 1840 inda que
neste uacuteltimo caso incluacutee esta aldea na parroquia de San Fins de Brioacuten no vecintildeo concello brioneacutes
cando aliacute non hai ningunha entidade de poboacioacuten con este nome ‒nin sequera un topoacutenimo
parecido‒ Amais nun texto notarial do ano 1334 ligado ao mosteiro de Sobrado dos Monxes
aparece Rapote pero como apelido (faise referencia a un Gonccedilaluo Rapote)
Rebordaacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor no extremo leste do termo municipal negreireacutes
Rebordaacutens eacute un topoacutenimo relativamente frecuente en Galicia inda que muda a suacutea grafiacutea
(Rebordaacutens e Rebordaos) segundo estea emprazado maacuteis ao occidente ou ao oriente no territorio
porque a suacutea terminacioacuten que procede do sufixo latino -ANOS non evolucionou igual en todo o
dominio linguumliacutestico senoacuten que se xeraron as solucioacutens -aacutens e -aos
Asiacute Gonzalo Navaza (2006 471) opina que Rebordaacutens constituacutee en orixe un xentilicio que parte
dun topoacutenimo Reboreda ou Reboredo Para obter Rebordaacutens xuntariacuteaselle a Reboredo ou Reboreda
un sufixo -ANOS que forma o xentilicio En Rebordaacutens logo deberon estabelecerse persoas
procedentes dun lugar Reboredo ou Reboreda hai lugares que levan ese nome en concellos
proacuteximos como Brioacuten ou Compostela
Polo que respecta a estes dous uacuteltimos topoacutenimos sinalados proceden dunha forma ROBORĒTO ou
ROBORĒTA respectivamente vocaacutebulos que aacute suacutea vez derivan dun substantivo ROBORE lsquocarballorsquo forma
pertencente ao paradigma de ROBUR por medio dun sufixo -ETO que eacute abundancial ROBORE foi a
palabra que no latiacuten se empregou para designar aacute aacuterbore que contildeecemos como carballo non
obstante para nomear esta aacuterbore en galego utilizamos unha palabra de orixe prerromana mentres
que noutras linguas caso do castelaacuten triunfou a solucioacuten latina En Galicia esa solucioacuten latina soacute
tivo eacutexito na toponimia (Navaza 2006 467)
O topoacutenimo Rebordaacutens aparece no dicionario de Pascual Madoz (elaborado na deacutecada de 1840)
Redemuiacutentildeos
Aldea emprazada na parroquia de Brontildeo e nome de lugar tameacuten doutras catro localidades galegas e
mais dunha freguesiacutea43
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Edelmiro Bascuas (2002 159) eacute quen trata a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo do que di
que eacute un composto transparente pero inda asiacute ofrece algunhas duacutebidas acerca da suacutea interpretacioacuten
Asiacute para el este nome de lugar procede dos substantivos comuacutens riacuteo e muiacutentildeo Para a primeira
palabra suxire que neste topoacutenimo riacuteo se reduciu a re- e esta partiacutecula se uniu a muiacutentildeo lsquomaacutequina ou
instalacioacuten para moer quebrantar machucar laminar etcrsquo mediante a preposicioacuten de O topoacutenimo
segundo se infire de Bascuas fai alusioacuten a un riacuteo ou corrente fluvial con varios muiacutentildeos
Nos documentos antigos achamos que se cita este topoacutenimo no Catastro de Ensenada (1753) con
diversas grafiacuteas e tameacuten no dicionario de Madoz (1845-1850) onde aparece como Redemaiacutentildeos
Reiboacute
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Lintildeaio preto do riacuteo Tambre Topoacutenimo que daacute
nome a tres lugares poboados maacuteis de Galicia
Para Edelmiro Bascuas (2002 157) este eacute un nome de lugar transparente que procede de Riuus
bonus grafiacutea medieval das palabras latinas RIVUS lsquoriacuteorsquo e BONUS lsquoborsquo Para o caso que estamos a tratar
aquiacute en Reiboacute produciuse a reducioacuten de Riuus a Re- segundo Bascuas O significado do topoacutenimo
logo eacute claro Reiboacute gaba as caracteriacutesticas dun riacuteo por alguacuten motivo ‒abondoso en peixe calmo
etc
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Pascual Madoz (1845-1850) ateacutestase a
existencia deste lugar
Rioseco
Lugar da freguesiacutea de Aro situada maacuteis ou menos na parte central do concello de Negreira Para
Edelmiro Bascuas (2002 158) este eacute un caso maacuteis de topoacutenimo transparente e xa seriacutea polo
menos a terceira mostra toponiacutemica dentro do termo municipal negreireacutes en que o nome de lugar
estaacute formado pola palabra riacuteo do latiacuten RIVUS Nesta ocasioacuten ao vocaacutebulo riacuteo xuntoacuteuselle un
adxectivo seco lsquofalto de augarsquo do adxectivo latino SICCUS lsquoseco sen humidadersquo Polo tanto o
topoacutenimo alude ao que puido ser o leito dun riacuteo ou dun regueiro e que logo secou ou a alguacuten curso
de auga de calquera tipo que no veraacuten queda seco
No tocante aacute presenza deste topoacutenimo na documentacioacuten antiga aparece no dicionario xeograacutefico
44
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
compilado por Madoz (1845-1850) Rio Seco
Romariacutes
Nuacutecleo de poboacioacuten da parroquia de Arzoacuten que se situacutea cara ao recanto suroeste do espazo que
cobre o concello Do NG tiramos que en Galicia hai sete entidades poboadas maacuteis que reciben este
nome e unha parroquia Vilarromariacutes no municipio coruntildeeacutes de Oroso
A orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo hai que buscala segundo sinalan autores como Piel e Kremer
(1976 231) nun nome persoal de orixe xermaacutenica Romaricus (neste caso Romariacutes procede do
xenitivo Romarici) que conteacuten unha raiacutez ROM- do goacutetico HRȎM lsquofamarsquo Este eacute entoacuten un topoacutenimo
de posesor isto eacute denota quen foi o antigo posuidor do lugar
Coacutempre aclarar que na nosa terra conviven os topoacutenimos Romariacutes e Romariz cuxa natureza eacute a
mesma pero o primeiro eacute o que triunfou en aacutereas de seseo e o segundo no resto do territorio galego
non seseante
O topoacutenimo rexiacutestrase no Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (seacuteculo XIX)
aparece tameacuten noutros documentos maacuteis antigos (xa de finais do seacuteculo XII recollidos no tombo de
Toxos Outos) pero non referiacutendose a este lugar da parroquia de Arzoacuten senoacuten a outros Romariacutes non
moi distantes
Rons
Aldea da freguesiacutea de Campelo e topoacutenimo maior uacutenico en Galicia Unha vez maacuteis non houbo
fortuna en encontra alguacuten tipo de informacioacuten ou pista que nos puidese levar a achegar algunha
hipoacutetese sobre a xeacutenese deste topoacutenimo polo que non se poden ofrecer datos acerca da etimoloxiacutea
deste nome de lugar O que si se pode recalcar eacute que a pronuncia local eacute [lsquorɔns] con o aberto
O lugar aparece no Catastro de Ensenada (1753)
Saleiroacutens
Lugar que pertence aacute parroquia de Portor na parte oriental do territorio negreireacutes Sobre este
topoacutenimo tampouco se poden proporcionar referencias ou testemuntildeos sobre a suacutea posible orixe pois
as diferentes buscas efectuadas na bibliografiacutea que se consultou non deron ninguacuten resultado
45
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Madoz (1845-1850) cita este topoacutenimo inda que coa grafiacutea castelanizada Saleyrons
Salgueira A
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Xallas contra o oeste do concello e preto dos liacutemites co
vecintildeo municipio de Outes No NG danse outros cinco resultados maacuteis de A Salgueira e nove casos
de As Salgueiras
Este nome de lugar segundo sinala Gonzalo Navaza (2006 488) veacuten do latiacuten SALICARIA o
feminino de SALICARIUS un derivado do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo por medio do sufixo -ARIU pois en
galego o nome desta aacuterbore que crece onda os riacuteos non procede directamente da forma latina ‒ao
contrario do que acontece en castelaacuten SALICE (ablativo de SALIX) gt sauce‒ senoacuten da solucioacuten
derivada Para Navaza a forma feminina deste topoacutenimo inda estando en singular puido ter en
orixe significado colectivo
Puacuteidose comprobar que algunhas persoas oriuacutendas do concello negreireacutes se refiren a esta aldea
como As Salgueiras pero non se pode asegurar que esta uacuteltima sexa a forma que se debe utilizar en
detrimento da primeira pois teacutentildeense sentido as duacuteas
En textos ou documentos antigos non se encontrou ningunha referencia a esta localidade
San Fins
Lugar da freguesiacutea de Campelo Este nome de lugar constituacutee un haxiotopoacutenimo ou o que eacute o
mesmo un topoacutenimo que deriva directamente dunha advocacioacuten relixiosa
San Fins debe o seu nome a ese santo que eacute patroacuten da parroquia Segundo tiramos de Piel (1949
315) houbo cando menos dous santos con este nome un procedente de Aacutefrica e o outro de Xirona
neste caso o topoacutenimo ten que ver co santo xironeacutes pois a suacutea festividade eacute o primeiro de agosto e
nese diacutea hoacutenrano nesta freguesiacutea cunha festa Canto aacute procedencia dese antropoacutenimo hai que
buscala no latiacuten FĒLIX lsquofecundo feacutertilrsquo lsquofelizrsquo e tameacuten lsquofavorito dos deusesrsquo (Ferro 1992 273) A
palabra San eacute un apoacutecope da forma plena santo que veacuten do latiacuten SANCTU lsquosantorsquo lsquosagrado inviolable
veneradorsquo
Na documentacioacuten antiga este topoacutenimo non o rexistra Madoz no seu dicionario xeograacutefico
elaborado na deacutecada de 1840
46
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
San Martintildeo
Aldea da parroquia de Brontildeo na que se situacutea a igrexa parroquial cuxo patroacuten San Martintildeo deu
nome a este lugar Martintildeo eacute un antropoacutenimo que procede do cognome latino Martinus (Kajanto
1982 212) que aacute suacutea vez eacute un derivado de Mars o nome latino do deus Marte principal protector
do pobo romano A orixe de San expliacutecase na entrada dedicada a San Fins
Achamos referencias a este lugar tanto no Catastro de Ensenada (1753) como no dicionario
xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
San Pedro
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Bugallido en cuxos terreos se encontra a igrexa da
parroquia da que o santo que lle daacute nome aacute aldea eacute patroacuten O nome persoal Pedro eacute o resultado
actual do antropoacutenimo latino Petrus un derivado de PETRA lsquopedrarsquo o significado de PedroPetrus eacute
lsquofirme coma a pedrarsquo lsquopedrarsquo (Ferro 1992 425) Polo que respecta a San veacutexase sv San Fins
No Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz publicado un seacuteculo despois faise
referencia a esta entidade de poboacioacuten
San Tomeacute
Lugar da parroquia de Alvite na parte occidental do termo municipal negreireacutes non moi lonxe dos
lindeiros co concello de Mazaricos Este eacute outro dos casos dentro da toponimia do concello en que
un santo nomea o lugar O antropoacutenimo Tomeacute procede do latiacuten Thomas (Piel 1950 311) que aacute suacutea
vez veacuten do grego Ferro (1992 505) indica que a terminacioacuten -eacute do galego veacuten posiblemente dun
antigo xenitivo
Madoz recolle este topoacutenimo no seu dicionario xeograacutefico (1845-1850)
San Vicenzo
Entidade de poboacioacuten da freguesiacutea de Aro onde se situacutea o templo parroquial cuxo patroacuten eacute o santo
que daacute nome a esta aldea Para Joseph M Piel (1949 332) o antropoacutenimo Vicenzo proveacuten do latiacuten
Vincens mentres que Iiro Kajanto (1982 278) recolle o cognome Vincentius pola suacutea banda Ferro
Ruibal et al (1992 522) consideran que procede dunha forma Vincentium der de VINCENTEM
47
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
participio presente do verbo VINCO lsquovencer gantildearrsquo En todo caso as tres propostas coinciden en que
no fondo hai un nome persoal que debe ser derivado do verbo VINCO
Entre a documentacioacuten antiga encontramos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten polo menos
desde o ano 1334 en que se cita nun testamento e maacuteis contemporaneamente no Catastro de
Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (deacutecada de 1840) inda que a grafiacutea con que aparece eacute
San Vicente Con respecto a isto uacuteltimo na actualidade o nome que se emprega na zona para facer
alusioacuten a este lugar eacute practicamente sempre San Vicente poreacuten segundo o testemuntildeo do 1334 a
forma orixinal debiacutea ser Sam Vicenccedilo
(Taberna Nova A)
No NG rexiacutestranse duacuteas entidades de poboacioacuten no territorio galego que levan por nome A Taberna
Nova e que se situacutean nos concellos de Abegondo e da Laracha Poreacuten aquiacute no concello de Negreira
tameacuten existe un espazo habitado que alguacutens ‒poucos‒ inda nomean asiacute mais outros xa non fan
distincioacuten entre esta aldea e a de Zas pois co paso dos anos practicamente non quedou separacioacuten
ningunha entre un e outro nuacutecleo A pesar de que este nome de lugar semella case desaparecido (que
non haxa un letreiro indicativo favorece inda maacuteis a suacutea perda e maacuteis cando o cartel que hai pon
Zas) pareceu interesante cando menos citar a suacutea existencia e ofrecer unhas lintildeas sobre a suacutea orixe
etimoloacutexica
Descontildeecemos a motivacioacuten que puido levar a que ese espazo recibise ese nome a suacutea orixe non eacute
complexa o substantivo taberna procede dunha voz latina TABERNA lsquochoza cabanarsquo lsquopousada
tabernarsquo mentres que o adxectivo que o modifica nova veacuten do tameacuten adxectivo latino NOVUS -A -UM
lsquonovorsquo
O dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (editado entre 1845 e 1850) rexistra esta aldea como
pertencente aacute freguesiacutea de Gonte inda que hoxe en diacutea os que viven por aliacute son considerados de
Zas
Tardeado
Lugar da parroquia de Xallas e topoacutenimo que constituacutee un unicum
Edelmiro Bascuas (2005 279) eacute quen nos pon na lintildea correcta para identificar a etimoloxiacutea de
48
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Tardeado No traballo referido sinala Bascuas que o topoacutenimo que nos ocupa procede dun
antropoacutenimo latino Tardenatus o cal no seu devir ateacute o galego actual non seguiu os pasos
esperables porque o normal nos nomes de posesor eacute que procedan do xenitivo e por tanto teriacutea que
ser Tardeade Bascuas engade que o significado debe ser lsquonacido tardersquo
Non se atopou ningunha pegada deste topoacutenimo nos textos antigos que se puideron manexar
Trasbarcala
Entidade de poboacioacuten da parroquia de Brontildeo moi proacutexima ao linde co concello da Bantildea e tameacuten
ao peacute do riacuteo Barcala que lle daacute nome a toda a comarca
Este topoacutenimo uacutenico en Galicia eacute transparente na suacutea composicioacuten un primeiro elemento Tras-
preposicioacuten con varios significados entre os que estaacute lsquodetraacutes de en situacioacuten posteriorrsquo do latiacuten
TRANS lsquoaleacuten de do outro lado de para alaacute dersquo pola outra parte estaacute Barcala que eacute o nome do riacuteo que
fluacutee por estas terras e que vai morrer no Tambre Este topoacutenimo que se acha tameacuten noutros puntos
de Galicia eacute segundo Gonzalo Navaza (2007 75) de orixe prerromana
O topoacutenimo daacute nome a un lugar que se situacutea por riba do outro lado ou detraacutes do riacuteo Barcala como
asiacute eacute xa que a aldea de Trasbarcala estaacute na ribeira dese riacuteo pero nunha posicioacuten elevada
Sobre a presenza do topoacutenimo na documentacioacuten antiga ateacutestase no Catastro de Ensenada do ano
1753 e tameacuten no dicionario xeograacutefico de Pascual Madoz (1845-1850)
Trece
Aldea da parroquia de Lintildeaio na parte sur do termo municipal O topoacutenimo daacute nome tameacuten a unha
entidade de poboacioacuten do vecintildeo concello da Bantildea e a un lugar de Naroacuten (A Feira do Trece)
Para intentar destapar a orixe deste nome de lugar preseacutentanse varias posibilidades Asiacute para
Fernando Cabeza Quiles (2000 415) o topoacutenimo ten unha relacioacuten directa co nuacutemero trece (latiacuten
TREDECIM) e a motivacioacuten para darlle nome ao lugar seriacutea que no diacutea trece de cada mes se celebrase
aliacute unha feira tal e como seica ocorre no lugar do concello de Naroacuten referido maacuteis arriba pero esta
explicacioacuten non nos convence para o caso que estamos a tratar aquiacute pois non se ten contildeecemento de
que na aldea de Trece situada en Lintildeaio se celebrase con regularidade un mercado ou feira
Edelmiro Bascuas (2005 255) pola suacutea parte considera que este nome de lugar eacute un derivado da 49
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
raiacutez indoeuropea TER- lsquorefregar fretar atravesarrsquo neste caso do radical en grao cero TRI- Para el
o topoacutenimo procede dunha forma base TRICIA variante flexiva de TRICE e engade que a forma
actual co final relaxado en -e se confunde co numeral trece (Bascuas 2005 327)
Esta localidade mencioacutenase no Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Pascual Madoz
(1845-1850)
Triaacutens
Lugar situado na parroquia de Covas no val do riacuteo Barcala e preto dos lindeiros co concello da
Bantildea Este eacute un topoacutenimo maior uacutenico en Galicia
Para contildeecer a natureza deste nome de lugar recorremos a Bascuas (2005 346) quen sinala que
este topoacutenimo debe ter a mesma orixe ca outros parecidos como Trintildeaacutens (localidade de Boiro) Na
suacutea opinioacuten a orixe etimoloacutexica de Triaacutens hai que buscala quizais nun derivado do ordinal latino
TRIDIUS que evolucionou ateacute a forma toponiacutemica actual do seguinte xeito laquoTridius Tridianos gt
Triianos gt Trianos (con normal -di- gt -i- gt oslash) gt Trianes (con la final relajada en -es) gt Triaacutensraquo
(Bascuas 2005 347) Para Bascuas o topoacutenimo debe aludir a un xentilicio celta
Unha posibilidade alternativa ofrecida polo mesmo autor indica que tameacuten se poderiacutea considerar
un derivado do cognome latino Trinius mais a hipoacutetese anterior eacute remarcada como maacuteis probable
O topoacutenimo ateacutestase no Catastro de Ensenada de 1753 como apelido e no dicionario xeograacutefico de
Pascual Madoz (1845-1850)
Tuntildeas
Aldea que pertence aacute parroquia de Aro e que constituacutee un unicum
A orixe etimoloacutexica desta voz non eacute doada de fixar pois son varias as posibilidades que ofrece
Edelmiro Bascuas (2005 120) O autor opina que a base deste topoacutenimo debe ser TUNtilde-
proveniente dun radical TU- ao que se lle engade o sufixo -no- Aacute suacutea vez o radical TU- deriva da
raiacutez hidroniacutemica indoeuropea TĀ- lsquoderreter fluiacuterrsquo Tameacuten se poderiacutea pensar segundo propoacuten o
mesmo investigador que a base do topoacutenimo pode estar na raiacutez TEU- lsquoincharsersquo non obstante para
el parece maacuteis fiable a primeira hipoacutetese
Bascuas relaciona este nome de lugar co de Tuntildeo nome dunha entidade de poboacioacuten do concello 50
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
ourensaacuten de Ramiraacutes e considera que os dous tentildeen a mesma orixe e son hidrotopoacutenimos isto eacute
que estaacuten relacionados coa auga a respecto disto podemos confirmar que a caroacuten do nuacutecleo de
Tuntildeas fluacutee un regueiro
No tocante aacute suacutea presenza na documentacioacuten antiga recollemos referencias a este nome de lugar no
Catastro de Ensenada (1753) e no dicionario de Madoz (1845-1850)
Vilachaacuten
Barrio da parroquia de Negreira que inda manteacuten certo caraacutecter diferencial co que se considera o
centro da vila Eacute un topoacutenimo moi frecuente na toponimia galega que evoluciona de forma distinta
(VilachaacutenVilachaacute) en coherencia coas isoglosas que determinan as solucioacutens para certas palabras
que proceden dunha terminacioacuten latina -ANA (Fernaacutendez Rei 1990 63)
Traacutetase dun topoacutenimo transparente composto por dous elementos o primeiro deles vila- procede
do substantivo latino VILLA lsquocasa de campo vila propiedade rural quinta granxarsquo lsquoresidencia lonxe
da cidadersquo abondosiacutesimo nos nosos topoacutenimos (e que en moitos deles se esvaeceu como ocorreu
en moitos topoacutenimos de posesor alguacutens vistos neste mesmo traballo) pola suacutea banda chan eacute un
adxectivo patrimonial derivado do latiacuten PLĀNUM o acusativo de PLĀNUS -A -UM lsquochan planorsquo lsquochairarsquo
Destes datos infiacuterese que o topoacutenimo daacute nome a un lugar caracterizado pola ausencia de
ondulacioacutens no terreo que no pasado puido acoller unha propiedade rural agriacutecola o substantivo
vila tameacuten pode facer referencia simplemente a un nuacutecleo de poboacioacuten ou aldea (sinala Gonzalo
Navaza en 2007 69 que este novo uso apliacutecase a partir do primeiro milenio) e non exclusivamente
a un lugar cunha casa principal e as suacuteas construcioacutens anexas polo que o topoacutenimo pode significar
tameacuten algo aproximado a lsquoaldealugar chanrsquo
Na documentacioacuten antiga achamos referencias a este nuacutecleo de poboacioacuten no dicionario xeograacutefico
de Madoz (1845-1850) eacute mester sublintildear que nesa obra faise unha distincioacuten entre laquoVilachaacuten de
Abajoraquo e laquoVilachaacuten de Arribaraquo unha diferenza que hoxe non se ten en conta ou cando menos non
se ten constancia de que asiacute sexa
Vilacova
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na parte norte do concello e cerca
51
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
das estremas con Santa Comba e A Bantildea Polo territorio galego hai polo menos outros nove lugares
que levan este nome aleacuten dunhas cantas freguesiacuteas que tameacuten se chaman asiacute
A orixe do topoacutenimo eacute transparente O primeiro substantivo que o forma eacute vila que como xa se
indicou maacuteis arriba (sv Vilachaacuten) proveacuten da palabra latina VILLA no tocante a cova eacute un termo do
leacutexico comuacuten con diferentes significados dos cales o primitivo eacute lsquocavidade natural ou artificial
feita no terreorsquo A suacutea orixe estaacute no latiacuten vulgar COVA lsquoocarsquo feminino do adxectivo COVUS derivado
de CAVUS lsquooco baleiro escavadorsquo
Na toponimia debemos interpretar segundo suxiren autores como Gonzalo Navaza (2007 65) que
os nomes de lugar que levan o vocaacutebulo cova estaacuten emprazados en puntos baixos profundos ou en
caixas orograacuteficas ou depresioacutens e non apenas en cavidades ou furnas algo que tameacuten pode ser
posible
Atopamos alusioacutens aacute existencia desta aldea no dicionario xeograacutefico compilado por Pascual Madoz
Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O
Agrupamos aquiacute estes catro topoacutenimos referidos a outros tantos lugares de Negreira por seren en
esencia o mesmo nome de lugar (etimoloxicamente falando) modificado nalguacuten dos casos por un
adverbio ou un substantivo
Comezaremos por identificar a localizacioacuten destes nomes de lugar Vilar entidade de poboacioacuten da
freguesiacutea de Aro Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba lugares da parroquia de Campolongo e O Vilar
nuacutecleo situado na freguesiacutea de Xallas Estes catro topoacutenimos coinciden en que estaacuten formados pola
palabra vilar un substantivo que na actualidade ten os significados de lsquoaldea pequenarsquo e lsquocasa de
campo coas suacuteas terras que conforman unha herdade Quinta lugarrsquo A orixe de vilar hai que
buscala nunha palabra do latiacuten medieval VILLARE que segundo indica Gonzalo Navaza (2007 70)
deriva do latiacuten VILLA (vid sv Vilachaacuten) e comezou a usarse arredor do seacuteculo X cos significados
que xa tintildea antes VILLA (vivenda principal con construcioacutens accesorias tiacutepicas dunha explotacioacuten
agriacutecola xunto coas suacuteas terras)
En dous casos achamos a forma simple como topoacutenimo dentro do concello de Negreira ou apoiada
cun artigo Vilar e O Vilar Na freguesiacutea de Campolongo encontramos Vilar de Abaixo e Vilar de
Arriba o primeiro situado nun punto que estaacute a menor elevacioacuten ca o segundo de aiacute que o vocaacutebulo
52
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
vilar estea modificado polos adverbios abaixo e arriba
Sobre a presenza destes topoacutenimos na documentacioacuten antiga Pascual Madoz rexistra no seu
Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico (1845-1850) as aldeas de Vilar (Aro) e O Vilar
(Xallas) inda que sen artigo nesta uacuteltima e na freguesiacutea de Campolongo marca un uacutenico Vilar sen
facer distincioacuten entre Vilar de Abaixo e Vilar de Arriba
Con respecto aacute pronuncia local destes nomes de lugar tameacuten podemos sinalar que no caso de Vilar
de Abaixo daacutese o fenoacutemeno dialectal da despalatalizacioacuten do [ʃ] (trazo explicado con maacuteis detalle
no apartado en que se comenta As Ameixeiras) na palabra Abaixo
Vilar de Ordoeste
Lugar da freguesiacutea de Lintildeaio Este topoacutenimo estaacute formado por dous elementos para a orixe do
primeiro vilar veacutexase sv Vilar Vilar de Abaixo Vilar de Arriba e Vilar O en canto a Ordoeste
coacutempre sinalar que no concello da Bantildea hai unha parroquia con esta denominacioacuten para cuxa orixe
etimoloacutexica propuxo Piel (1947 303) con reservas o antropoacutenimo Honestus Na mesma lintildea sinala
que o que debe ser unha primeira parte deste nome de lugar poderiacutea ser HORTUS lsquohorta xardiacutenrsquo pero
non se atreve a afirmalo categoricamente
Edelmiro Bascuas (2002 133) nunha explicacioacuten que ofrece como dubidosa e provisoria opina
que ten un aspecto estrantildeo e talvez estea formado por un composto ORDOA(L)ISTE Ao final remata
por asocialo cun tema hidroniacutemico OR-D derivado da raiacutez indoeuropea ER lsquomoversersquo polo que a
suacutea orixe seriacutea prerromana
Na documentacioacuten antiga Madoz recolle no seu dicionario (1845-1850) un Vilar na freguesiacutea de
Lintildeaio que se debe corresponder con esta aldea
No tocante aacute pronuncia de Vilar de Ordoeste moitos falantes locais denominan este lugar como
[birsquolaɾ ᵭ os ᵭ orsquoεstes]
Vilaseriacuteo
Entidade de poboacioacuten que pertence aacute parroquia de Bugallido na zona norte do concello Segundo
os resultados que proporciona o NG non hai ningunha outra entidade de poboacioacuten en Galicia que
reciba este nome polo que estamos por ante un topoacutenimo uacutenico
53
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
A suacutea etimoloxiacutea non se contildeece pois non foi estudada por ninguacuten dos autores de entre os que se
consultaron non obstante no tombo de Toxos Outos recoacutellese un testamento do ano 1220 en que se
cita un lugar Villa Sueyro que segundo o editor dos documentos deste tombo debe asociarse co
que hoxe eacute Vilaseriacuteo
Supomos pois e se esta afirmacioacuten estaacute no certo que este eacute un topoacutenimo de posesor que fai
referencia a un lugar que nalguacuten tempo foi propiedade dun tal Sueiro un antropoacutenimo que ao
parecer foi moi frecuente entre os seacuteculos X e XII
Na documentacioacuten antiga atopamos o topoacutenimo no xa mencionado do tombo de Toxos Outos en
tempos posteriores ciacutetao Madoz no dicionario xeograacutefico que el elaborou (1845-1850)
Xallas de Abaixo
Lugar da freguesiacutea de Xallas O topoacutenimo Xallas daacutese en varios concellos do occidente da Coruntildea
e mesmo nomea unha comarca formada polos municipios de Mazaricos e Santa Comba e
atravesada por un riacuteo homoacutenimo
O nome de lugar Xallas foi estudado por varios autores que ofreceron diferentes hipoacuteteses acerca
da suacutea posible etimoloxiacutea Asiacute Juan Joseacute Moralejo sinalou primeiro que talvez proceda dunha base
hidroniacutemica SAL- (Moralejo Aacutelvarez 2007 110) prerromana poreacuten maacuteis adiante corrixiuse ao
indicar que esa posibilidade quedaba descartada porque a forma medieval deste topoacutenimo Ia(l)les
non pode provir desa base
A esta segunda opinioacuten ‒ou correccioacuten da primeira idea‒ apuacutentase Paulo Martiacutenez Lema (2010
383) quen sinala que Xallas en galego medieval Ialles non pode verse como un hidroacutenimo
procedente da raiacutez SAL- entre outros motivos porque a denominacioacuten do actual riacuteo Xallas eacute
bastante serodia e o topoacutenimo xerouse moito antes para dar nome a unha entidade de poboacioacuten
(Martiacutenez Lema considera que ese lugar ldquoprimitivordquo eacute o Xallas da parroquia combesa de Castriz) e
tameacuten porque eacute complicado desenvolver a partir desa raiacutez o topoacutenimo sobre todo por cuestioacutens que
afectan aacute foneacutetica Para el a hipoacutetese maacuteis razoable eacute a que vincula Xallas co indoeuropeo EI- lsquoirrsquo
unha raiacutez hidrotoponiacutemica no resto de Europa e non deixa de insistir que pese a que a raiacutez EI-
forxa hidrotopoacutenimos o nome do riacuteo Xallas eacute inda recente (de se confirmar esta uacuteltima teoriacutea
Xallas como hidrotopoacutenimo teraacute que ver con outra corrente fluvial distinta)
54
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Martiacutenez Lema (2010 386) a pesar de que parece decantarse pola idea precedente inda recolle
outra posibilidade maacuteis que eacute a que relaciona este nome de lugar cun radical indoeuropeo
IAM-IEM- lsquoescavarrsquo a partir do cal seriacutea factible reconstruiacuter un derivado IA-L-IA lsquoescavacioacutenrsquo que
pon en relacioacuten o topoacutenimo coa riqueza mineral da zona en que os Xallas se concentran
Malia a existencia de todas estas teoriacuteas a diacutea de hoxe non se rematou por fixar ningunha delas
como probable substrato orixinario deste topoacutenimo
A segunda parte do nome de lugar non indica neste caso que este lugar estea nun punto maacuteis baixo
ou menos elevado ca un lugar Xallas de Arriba porque este non existe polo menos na actualidade
Quizais Xallas de Abaixo faga referencia simplemente aacute suacutea localizacioacuten por estar nun punto ao
que se chega apoacutes descender unha costa ‒inda que isto depende do punto de orixe que tentildeamos‒ ou
por situarse maacuteis abaixo que o emprazamento en que estaacute a igrexa parroquial
Na documentacioacuten antiga atestamos rexistros de Xallas en textos recolleitos no tombo de Toxos
Outos como unha doazoacuten do ano 1138 en eacutepocas maacuteis recentes ciacutetase no Catastro de Ensenada
(1753) e no dicionario xeograacutefico de Madoz (1845-1850)
Zas
Aldea e parroquia homoacutenima constituiacuteda por unha soa entidade de poboacioacuten e situada preto da
vila de Negreira Do NG tiramos que Zas daacute nome a outro lugar poboado a tres parroquias (unha
delas a negreiresa) e a un concello da provincia da Coruntildea
Para intentar descubrir a posible orixe etimoloacutexica deste topoacutenimo podemos recorrer aacutes propostas
que fan diferentes investigadores Asiacute para J J Moralejo Aacutelvarez (2007 111) ou Fernando Cabeza
Quiles (2008 177) Zas proveacuten dunha base xermaacutenica SALAS lsquocasa granxa casariacuteo pazo quintarsquo
que evocariacutea para o uacuteltimo autor citado complexos agropecuarios medievais
Non obstante Paulo Martiacutenez Lema (2010 394) desbota esta conxectura argumentando que esa
forma SALAS non eacute posible identificala cos resultados que se tiran dos textos medievais (Saz Sas) e
propoacuten que o noso topoacutenimo proventildea dalgunha forma derivada do latiacuten SALIX lsquosalgueirorsquo quizais a
partir do acusativo SALICE Cando menos di eacute cara ao que apuntan as formas que se achan en
documentos da eacutepoca medieval
O feito de que apareza Zas con ltz-gt (cando se esperariacutea un lts-gt) debe ser para o mesmo autor ora 55
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
unha hipercorreccioacuten do seseo prenuclear da zona ora produto dunha metaacutetese dunha forma
medieval Saz aacute actual Zas
De entre os documentos antigos aos que se tivo acceso ciacutetase Zas no Catastro de Ensenada (1753) e
no dicionario xeograacutefico que elaborou Pascual Madoz na deacutecada de 1840
56
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Conclusioacutens
Da elaboracioacuten deste estudo etimoloacutexico da toponimia maior do concello coruntildeeacutes de Negreira
tiacuteranse un feixe de resultados e de resolucioacutens que pasamos a mostrar aquiacute en parte e con concisioacuten
Inda que eacute algo que xa se sabiacutea de antemaacuten confirmouse que este campo do leacutexico non se
configurou de xeito arbitrario senoacuten que cada topoacutenimo ten a suacutea motivacioacuten ou eacute produto dunhas
causas concretas
Viuse asemade que o labor de estudo da toponimia inda ten moito que dar de si xa que malia a
existencia dun nuacutemero relativamente salientable de traballos de investigacioacuten sobre os nosos
topoacutenimos (case todos os citados son obras de referencia) resta bastante traballo por facer Aleacuten dos
estudos sobre a toponimia maior na mintildea opinioacuten o que esixe maacuteis celeridade eacute sen duacutebida a
recollida da nosa microtoponimia xa que eacute unha parte importante do noso leacutexico que estaacute a piques
de desaparecer en moitos lugares pois as circunstancias favorecen a perda destes topoacutenimos que
poden ser milloacutens Non obstante este eacute un traballo verdadeiramente arduo que require unha
infraestrutura grande e uns medios dos que na actualidade non se dispoacuten
Constaacutetase que eacute fundamental asemade a consulta de documentacioacuten antiga pois algunhas veces daacute
as claves para poder interpretar correctamente un topoacutenimo
57
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Bibliografiacutea citada
Ares Vaacutezquez Nicandro (2011) Estudos de toponimia galega A Coruntildea Real Academia Galega
Bascuas Edelmiro (2002) ldquoEstudios de hidronimia paleuropea gallegardquo Anexo 51 de Verba
Anuario galego de filoloxiacutea Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Bascuas Edelmiro (2005) Hidronimia y leacutexico de origen paleuropeo en Galicia Sada Edicioacutes do
Castro
Cabeza Quiles Fernando (1992) Os nomes de lugar Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Cabeza Quiles Fernando (2000) Os nomes da terra Noia Editorial Toxosoutos
Cabeza Quiles Fernando (2008) Toponimia de Galicia Vigo Editorial Galaxia
DCECH = Coromines Joan Joseacute Antonio Pascual (1991) Diccionario criacutetico etimoloacutegico
castellano e hispaacutenico Madrid Gredos
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais de Galicia
Ferreiro Manuel (2001) Gramaacutetica histoacuterica galega Volume II Lexicoloxiacutea Santiago de
Compostela Edicioacutens Laiovento
Ferro Ruibal Xesuacutes et al (1992) Diccionario dos nomes galegos Vigo Ir Indo
Hermo Gonzalo (2013) ldquoToponimia maior da parroquia de Taragontildea (Rianxo O Barbanza)
Estudo etimoloacutexicordquo in Estudos de linguumliacutestica galega 5 Santiago de Compostela
Universidade de Santiago de Compostela 43-67
Kajanto Iiro (1982) The latin cognomina Roma Giorgio Bretschneider Editore
Lintildeares Giraut Xoseacute Amancio (1999) Negreira Guiacutea turiacutestica Negreira Concello de Negreira
Madoz Pascual (1845-1850) Diccionario geograacutefico-estadiacutestico-histoacuterico de Espantildea y sus
posesiones de Ultramar 16 vols Madrid Est Literario Tipograacutefico de P Madoz y L
Sagasti
Martiacutenez Lema Paulo (2008) Inventario toponiacutemico do Tombo de Toxos Outos Noia Editorial
Toxosoutos
Martiacutenez Lema Paulo (2010) A toponimia das comarcas de Bergantintildeos Fisterra Soneira e
Xallas na documentacioacuten do Tombo de Toxos Outos (seacuteculos XII-XIV) Santiago de
Compostela Universidade de Santiago de Compostela
58
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2007) Callaica Nomina Estudios de Onomaacutestica Gallega A Coruntildea
Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2010) ldquoTopoacutenimos ceacutelticos en Galiciardquo in Palaeohispanica Revista
sobre lenguas y culturas de la Hispania Antigua 10 Zaragoza Instituto Fernando el
Catoacutelico 99-111
Moralejo Aacutelvarez Juan Joseacute (2011) ldquoTopoacutenimos galaicos con final -ontildeordquo in Lujaacuten Eugenio Juan
Luis Garciacutea Alonso A greek man in the Iberian street Austria Innsbrucker Beitraumlge Zur
Sprachwissenschaft 257-265
Moralejo Laso Abelardo (1977) Toponimia gallega y leonesa Santiago de Compostela Pico
Sacro
Navaza Gonzalo (2006) Fitotoponimia galega A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Navaza Gonzalo (2007) Toponimia de Catoira Catoira Concello de Catoira
Pena Xoseacute Antonio (dir) (2005) Dicionario Seacuteculo 21 da lingua galega Vigo Edicioacutens Galaxia
Edicioacutens do Cumio
Peacuterez Rodriacuteguez Francisco Javier (2004) Os documentos do tombo de Toxos Outos Santiago de
Compostela Consello da Cultura Galega
Piel Joseph Maria (1947) ldquoNomes de lsquopossesoresrsquo latino-cristatildeos na toponiacutemia asturo-galego-
portuguesardquo in Biblos 23 Coimbra Universidade 143-202 283-407
Piel Joseph Maria (1949 1950) ldquoOs nomes dos santos tradicionais hispacircnicos na toponiacutemia
peninsularrdquo in Biblos 25 287-353 e Biblos 26 281-314 Coimbra Universidade
Piel Joseph Maria Dieter Kremer (1976) Hispano-gotisches Namenbuch Heidelberg Carl
Winter
Rivas Elixio (1982) Toponimia de Mariacuten Santiago de Compostela Universidade de Santiago de
Compostela
Recursos na internet
Catastro de Ensenada = Catastro de Ensenada (1751-1753) Madrid Ministerio de Educacioacuten
Cultura y Deportes lthttpparesmcuesCatastrogt
CODOLGA = Loacutepez Pereira Joseacute Eduardo (1994-) Corpus Documentale Latinum Gallaeciae
Santiago de Compostela Centro Ramoacuten Pintildeeiro para a Investigacioacuten en Humanidades 59
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60
lthttpcorpuscirpescodolgaindexhtmlgt
DDD = Santamarina Antoacuten (dir) (2003) Dicionario de dicionarios A Coruntildea Fundacioacuten Pedro
Barrieacute de la Maza lthttpsliuvigoesDdDgt
NG = Comisioacuten de Toponimia da Xunta de Galicia (2004) Nomenclaacutetor de Galicia toponimia
oficial das provincias concellos parroquias e lugares Santiago de Compostela Xunta de
Galicia lthttpwwwxuntaesnomenclatorgt
Real Academia Galega (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia
Galega lthttpwwwacademiagaldicionariogt
Regueira Fernaacutendez Xoseacute Luiacutes (dir) (2010) Dicionario de pronuncia da lingua galega Santiago
de Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscespronunciagt
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986-) Tesouro informatizado da lingua galega Santiago de
Compostela Instituto da Lingua Galega lthttpilguscesTILGgt
60