Download - 11. erroma
ERROMA
JATORRIA: ELEZAHARRA Elezaharra:
K.a. 753an Tiber ibaiaren ertzean (zazpi
muinoen artean) Romulo eta Remo anaiek
herrixka fundatu Marteren seme bikiak Osabak saski batean utzi Tiber
ibaian Otseme batek titia eman Artzai batek eta emazteak hazi Liskarra: Romulok Remo hil
JATORRIA: INDUSKETAK
K.a. IX. MendeanMuietan bizi
zirenak ibaiaren ertzeko herrixkekin elkarturik sortu
GEOGRAFIA
K.a. VIII. Mendean: Italiar penintsularen
iparraldean Latindarrak
Etruskoak
Hegoaldean Greziarrak: Hegoaldea
Sizilia
GOBERNU-SISTEMAK.a. VII. mendean
Monarkia Botere osoa zuten
Armadan agintzen zuten Justizia ematen zuten Erlijio-agintari gorenak ziren
Etruskoek Italiar penintsularen zati handi bat menperatu Erregeak ezarri Beraien alfabetoa ezarri Beraien jainko-jainkosak ezarri Ezagutza artistiko eta teknikoak hedatu Hiriak handitu: zubiak, akueduktuak, estolda sarea, etxeak,
tenpluak eta harresi handi bat
GOBERNU-SISTEMAK.a. VI. mendean
Latindar nobleak etruskoen kontra matxinatu Errepublika sortu K.a. 509an
Gizon noble edo patrizioek bozkatzeko eskubidea Bost mende iraun zituen Hiru erakunde zituen:
Magistratuak Komizioak / herri batzarrak Senatua
Kargu nagusiak: kontsulak eta pretoreak
ERAKUNDEAK Magistratuak:
Urtebeterako Bakoitzak eginkiaun bat
Komizioak / herri batzarrak: Magistratuak hautatu Legeak onartu Bake eta gerrari buruzko
erabakiak hartu Taldeka banatuta
aberastasunaren arabera Senatua:
Erromako gobernu-organo gorena
Kontsul edo magistratuak izandakoek osatua (noble edo patrizioak)
GIZARTEA Patrizioak: hiritar askeak
Familiarik aberatsenetako kideak
Lur gehienen jabeak Senatariak izan zitezkeen
Plebeioak: hiritar askeak Lurjabe txikiak, nekazariak,
artisauak eta merkatariak Ezin zuten gobernatu Zergak ordaintzen zituzten Armadan zerbitzatu behar
GIZARTEA Esklaboak: ez ziren
hiritarrak eta ez zuten eskubiderik
Gerrako presoak edo esklaboen seme-alabak
Ondasun bat gehiago Denborarekin askatasuna
erosi ahal (liberto) Atzerritarrak: Ez ziren
hiritarrak eta ez zuten eskubiderik
Askeak
ESKUBIDEAK K.a. V. mendean
Plebeioak matxinadak egin patrizioen eskubide berdinak lortzeko Beraien ordezkari bat lortu: plebearen tribunoa Magistratuak eta senatariak izateko eskubidea lortu Patrizio-familietako kideekin ezkontzeko aukera
Emakumeek ez zituzten gizonen eskubideak Ezin zuten parte hartu bizitza politikoan Legez gizonen menpe zeuden
Aitaren menpe Senarraren menpe
ERREPUBLIKAREN HEDAPENA
Konkistak: Italiar penintsula Mediterraneo aldeko lurralde asko
Mendebaldeko Mediterraneoan: Gerra Punikoak K.a. 264-146: kartagotarrei nagusitu Iberiar penintsularen zati handi bat Galia
Ekialdeko Mediterraneoan: Mazedonia Grezia Asiako kostaldea Afrikako iparraldeko lur batzuk
Militarrak eta patrizioak aberastu konkistetatik Nekazariek lurrak utzi behar armadan sartzeko Gizarte-desberdintasunak matxinadak piztu
Grako anaiak: aberastasunen banaketa bidezkoagoa izatea eskatu
Espartako esklaboa Senatuak buruzagi militar batzuen esku utzi boterea
Gerra zibila biztu K.a. 48an Julio Zesar buruzagi militarrak botere osoa lortu
Senatuari aurre Lau urtera hil Bere iloba Oktaviok jaso postua
Beste gerra zibil bat sortu Errepublikaren amaiera ekarri
ERREPUBLIKAREN KRISIA
ERROMATAR IMPERIOA
K.a. 31an: amaitu Erromako Gerra zibila Oktavio nagusi
K.a. 27an: Senatuak Augustus titulu sakratua eman
Jainko-jainkosen babesa Oktavio Augustok = Erromako lehen enperadorea
Armadaren buru (imperator) Justizia eman Legeak egin Erlijio-bizitza kontrolatu
Errepublika bukatu
PAX ROMANA I-II. Mendeak
Armada ahaltsuak segurtasuna bermatu Egonkortasuna
eta oparotasuna Erromak goia jo: hiri
aberatsa Erromaren
antolakuintza ekonomiaren hazkundea ahalbidetu
Erromatar zibilizazioaren goren aldia
INPERIOAREN ANTOLAKUNTZA
Administrazio sendoa sortu = Inperio Zabala gobernatzeko Enperadorearen ordezkariek probintziak gobernatu
Zerga handiak ordaindu = armada + funtzionarioak ordaintzeko
Merkataritza bizia garatu Hiri asko sortu = Magistratuek gobernatu
Ordenari eutzi Herri-lanak egin Zergak bildu
Galtzadak sortu Erromarekin komunikatzeko
INPERIOAREN AMAIERA K.a. IIItik aldaketa sakonak ekonomian + politikan
Krisialdi Politikoa
Iparraldean: Germaniar herrien (barbaroen) erasoak Ekialdean: Persiarren erasoak
Ekonomikoa Segurtasun eza = merkataritzak behera Hiriek garrantzia galdu = Inperio landatardu Zergak handitu Esklabo gutxi = landatzeak behera = prezioek gora
Militarra Jeneralen botereagatik Anarkia militarra
Soziala Biztanlearia pobretu = matxinada sozialak
INPERIOAREN ZATIKETA ETA AMAIERA
Mugaldeko segurtasun eza K.o. 395an Teodosio enperadoreak Inperioa zatitu
= Erdi Aroaren hasiera Mendebaldeko Inperioa
Honorio Hiriburua: Erroma
Ekialdeko Inperioa Arcadio Hiriburua: Konstantinopla (Estanbul)
GERMANIAR HERRIAK K.o. I.tik Rhin eta Danubio ibaien artean
Ezaugarriak: Bizimodua: abeltzaintza eta nekazaritza Buruzagiak zituzten (hasieran hautatuz, gero oinordekoz) Gehienak nomadak Ez zuten legerik = ohituretan oinarritu Urregile eta metalurgiko onak Naturako indarrei lotutako jainko-jainkosak Gizarte taldeak: germaniarrak eta erromatarrak Bakoitzak bere hizkuntza, erlijioa, legeak eta ohiturak
K.o. IV.tik Hunoak heldu Asiatik Buruzagia: Atila
Herri nomada Indarkeria erabiltzen zuten
GERMANIAR HERRIAK
ERLIJIOA
Politeistak = jainko-jainkosa asko gurtu Gehienak Greziako berberak
Hiru jainko garrantzitsuenak: Jupiter: jainko-jainkosa guztien aita/erregea
Juno: Jupiterren arreba/emaztea,
emankortasunaren jainkosa
Minerva: arteen, jakintzaren eta gerraren jainkosa
ETXEKO ERLIJIOA
Etxeko jainko-jainkosa nagusiak: Lareak: familien eta etxeen babesleak
Maneak: arbasoen edo senide hilen babesleak
Penateak: jakitokiaren, elikagaien eta etxeako
suaren babesleak (Vesta jainkosarekin lotuta)
Lararium: etxeko santutegi txikia
Gurtza: pater familiasek zuzentzen zuen
ERROMATARRAK GREZIARRAK
Jupiter Zeus
Juno Hera
Neptuno Poseidon
Pluton Hades
Minerva Atena
Apolo Apolo
Diana Artemisa
Venus Afrodita
Marte Ares
Merkurio Hermes
Zeres Demeter
Vulkano Hefestos
Vesta Hestia
Bako Dionisos
ERROMATARREN HIRIAK
Hiriek garrantzia handia Koadrikularen arabera eraikiak Harresiz inguratuta Bi kale nagusi
Cardoa Decumanusa
Foroa (kale nagusiak batzen ziren plaza) Eraikin publiko garrantzitsuenak: Basilika…
Etxe motak: Insula: Klase ertaineko familien etxeak
(apartamentuak) Domus: Nobleen etxeak (patioa zuten etxe handiak)
INSULA
DOMUS
BIZIMODUA Janaria
Klase ertainekoek: lekaleak, ogia eta fruituak Aberatsek: lekaleak, ogia, fruituak, arrautzak eta arrain
lehorrak. Arratsaldean udalak dohaineko ikuskizunak
Gladiadore-borrokak Zalgurdi-lasterketak Antzezlanak… Magistratu batzuek ogia eta olioa oparitu behartsuenei
Iluntzean eguneko otordu nagusia: afaria Klase ertainekoek: irin-zopa, barazkiak, urdaia era urardoa Aberatsek
Soa izeneko besaulkietan eseri Musika eta dantza inguruan
NEKAZARITZA Teknika berriak asmatu
Goldea Ureztatze-sistemak Zerealak, mahatsondoak eta olibondoak hedatu
Lurrak Nekazari batzuk lurjabe txikiak Ugarienak latifundioak (jabe bakarra)
Militar edo nobleenak Esklaboak landu lurrak Kolonoak (Berant inperioan)
Ordainetan uztaren parte bat eman behar Zenbait orduz noblearentzat lan egin behar
ERAIKINAK Beste herri batzuetatik elementuak
bereganatu: Etruskoak: arkua eta ganga Greziarrak: arkitektura-ordenak
Teknika berriak: morteroa asmatu Eraikin garrantzitsuenak:
Publikoak: termak, tenpluak, basilikak, antzokiak, anfiteatroak…
Pribatuak: etxeak, mausoleoak… Ingeniaritza-lanak: bideak, akueduktuak… Oroitarriak: zutarriak, garaipen-arkuak…
TERMAK
Bainu publikoak Elkarrekin
elkartzeko Gimnasia egiteko
Ura bideratu eta berotzen zituzten sistema eraginkorrak zituzten
ZIRKUA Zaldi nahiz gurdi lasterketak eta atletismo
ariketak egiten zituzten bertan Errektangelu formakoa
ANTZOKIA
Tragedia eta komedientzako agertokia
Oinplano erdizirkularra
Agertokiaren atzealdean hormak apaintzen zituzten
ANFITEATROA Gladiadoreen eta animalien ikuskizunetarako Forma eliptikoa
ARTEA
Mosaikoak: eraikin publiko eta erromatar
aberatsen etxeetan Tesela: piesa txiki eta koloretsuekin egiten
zituzten mosaikoak
Eskultura: erretratuak nagusi. Greziako eskulturetan inspiratuta
Pintura: etxeen barrualdea apaintzeko
KRISTAUTASUNA K.o. Ian, Palestinan
Erromatarren menpe Juduak bizi bertan
Erlijio berria = Kristautasuna Oinarria = Jesus Nazaretekoaren irakaspenak
Maitasuna eta barkamena Bere heriotzarekin bildu ebanjelioak Jarraitzaileak: Hamabi apostoluak Mesiastzat hartu
Paulo Tarsokoak kristautasuna predikatu juduak ez zirenen artean
BIBLIA Biblia = kristauen liburu sakratua
73 liburuz osatua Itun Zaharra
Sakratua Juduentzat eta kristauentzat Hebreeraz eta arameeraz idatzia
Itun berria Mateoren, Markoren, Lukasen eta Joanen Ebanjelioak bildu
Erromako zenbait enperadorek kristauen kontrako jazarpenak antolatu
Kristauek ezkutuan predikatu Katakonbetan
313an Konstantino enperadoreak etena egin = Milango Ediktua
380an Teodosio enperadoreak erlijio ofizial izandatu
KULTURA-ONDAREA Erromanizazioa = Konkistatutako herrietan Antolamendua = hiri eta bide-sare zabala sortu
Lutetia (Paris) Londinium (Londres) Vindobona (Viena) Colonia Agripina (Kolonia) Pompaelo (Iruñea) Corduba (Kordoba)
Eraikin eta monumentu ondare baliotsua utzi Errepublikan K.o. 534an
Justiniano enperadoreak lege guztiak bildu Zigor-zuzenbidea: epaiketak, abokatuak eta
akusatzailea Estatuaren antolakuntzaren alderdi asko arautu
Latina = Hizkuntza askoren jatorria Kultura-hizkuntza gisa erabili
Zientzia eta filosofia tratatuak idazteko
Gaur egun izen zientifikoetarako erabili Zuhaitzak
Animaliak
Botikak…
KULTURA-ONDAREA
EUSKAL HERRIA Erromatarren aurretik
Akitaniarrak: Garona ibaitik Pirinio mendietaraino
Autrigoiak Biskaiko mendebaldean eta Arabako iparraldean
Barduliarrak Gipuzkoan eta Arabako eta Nafarroako zati batean
Baskoiak Gipuzkoako ekialdeko muturrean, Nafarroa ia osoan eta Aragoi
Garaian Beroiak
Arabako Errioxan eta Errioxaren zati handi batean Ez zuten euskaraz hitz egiten (Zeltak)
Karistiarrak Arabako lautadan eta Bizkaiko ekialdean
GAINONTZEKO IBERRIAR PENINTSULAN
IBERIARRAK Tributan antolatuta Penintsularen ekialde eta hegoaldean Burdingintzan jardun Zeramika tornua landu Herri kolonizatzaileekin harremanetan dirua erabili Idazten ikazten zuten
ZELTAK Kantabriar mendikatean, ipar Mesetan, Erdialdeko Mesetan
eta Penintsularen iparmendebaldean K.a. V. Mendean Zeltiberiar kultura
Euskal Lurren menderaldia K.a. Ian Erromatarrak heldu
Konkista astiro-astiro (ia bi mendez) Ebro ibaiaren haranetik iritsi (k.a. 194an) K.a. 178an Gaccurris (Erroixa) sortu K.a. 75an Pompaelo (Iruña) sortu K.a.110-106 bitartean moteldu aurrekada… Erromanizazio prozesua jarri martxan
Bi lurralde bereizi: Ager (Ebro, Aragoi, Arga eta Egaren haranean) Saltusa (Pompaelotik Iparralderako mendialdea)
Produktuak ekarri: olioa, ardoa, zerealak…
Euskal lurrak Tarraconensis probintzian sartu
Iparraldeko lurraldeak Akitania probintzian
K.a. IIan Novenpopulania izendatu
Landa-eremuko bizitza villa izeneko
etxaldeetan
Euskaldunak erromatarren garaian
HISPANIAKO PROBINTZIAK
INPERIOAREN AMAIERA
581an Victoria sortu
711an bisigodoak (Rodrigo) musulmanen aurka borrokatu
KULTURA ETA ARTEA Artelan ugari utzi Iberiar
penintsulan Arkitektura-lanak
Tenpluak Antzokiak Anfiteatroak Termak
Herri-lanak: Akueduktuak Gorazarre-arkuak Zubiak Eskultura Pintura Mosaikoak
Kultura-ondareak Hizkuntza Erlijioa Hezkuntza Zuzenbidea Administrazioaren
antolaera Ohiturak
EUSKARAREN HEDAPENA