determinación da fronteira lingílística, ana seco orosa, 11863-11944-1-pb

8/10/2019 Determinacin Da Fronteira Linglstica, Ana Seco Orosa, 11863-11944-1-PB

1/30

ISSN: 0212-999XRevistadeFilologaRomnicaVol. 18(2001)73-102

Determinacin dafronteira linglsticaentreo galego e o leons

nasprovincias deLen eZamora

AnaSECO O R O S A

RSUM

Lanalyse de la barrire linguistiqueentre legalicienetle lonnais consisteifa-bord dfinirles phnomnes pertinentsafin de dterminer cette demireetpar lasuite 1analyse consiste ittracerles isoglossesqui correspondent it chacunde cespbnomnes. Suivantla combinaison et la distribution de ces isoglosses, nousdistinguonsles lieux(zones)ob elles se saccumulenten faisceauxetles zonesobelles sont libres (ob elles circulen librement); dans le premier cas, le passage

dundomaine it lautre a lieu de fa9on abrupte, et dans ledeuximede fa9ongra-duelle(petiti tpetit):les isoglosseslibresdteminent lexistence,entreces deux do-mames(territoires,zones),de dialectesdetransition quifluctuent entrelegalicienet le Idonnais et cede manire plusou moins importante selon quedominent lestraits galiciens, lonnaisou lessolutions intermdiaires.Aprs avoir dfinicesdia-lectesdetransitionpar rapportaux entitsdialectalesen contact (galicienet lon-nais), nous procdons it la reprsentation de la frontire linguistique: it ob noustronveusdes faisceaux c i isoglossesnouspouVons tracer uneliguede partage biennette; enrevanche,dans les lieux ob circulentlibrementles isoglosses, ob plus en-core quune barrireji se forme un continuum entreles deux domaines unguis-

tiques, nous pouvonsseulementproposerune ligne departage approximative, ar-tificielle, un trac bas sur la typologie des dialectes de transition. En prenanttoutcelaen considration, nous proposeronsune lignequi dlimite lafrontireen-tre legalicien et lelonnaisdans lesprovincesde Len etZamora.

Mots clefs: Galicien, lonnais, dialectesde transition,frontire linguistique.

O contido deste estudiovai dirixidoa describir, namedida doposible,osaspectos a terenconta paradetermina-lafronteiralingiistica entrega-

7 3


2/30

AnaSeco Orosa Determinacindafronteiralingtisticaentre o galego e o leons...

legoe leons aIfondese encontranestas das modalidades,no territorio dasprovinciasdeLene Zamora k As, intentaremos diferenciar, desde unhaperspectiva estrictamente linglstica, osfenmenos pertinentespara ade-limitacinda fronteira; a continuacin,e apartirdunharededepuntos omismestaposible, trazarmo-lasisoglosascorrespondentesquemarcarnocontorno xeogrficode cadaun destes fenmenos linguisticose separarna presencia do trazonunhareada sda ausencia noutra. Examinarmo-ladistribucin destas isoglosasantesde intentartraza-la fronteiralingdistica:segundosexa odecorrer destasisoglosas,en feixesou soltas, o paso do ga-lego leons realizarase de modo abruptooit de modo gradual; traza-lafronteira lingbistica entregalegoe leons non ser difcil noprimeirocaso,perono segundo, as isoglosasquecorrensoltas estndeterminando aexis-

tencia dunharea de transicinentreos dousdominiosna que aparecen un-hasfalasconcomportamentos especiais enrelacin aeles, unhas falasdetransicinquedebemosteren conta para poder determina-loqueacontecenesta zona fronteiriza.Unha vezconsiderados estes factores, quepasamosa detallara continuacin, estamos en condicins de intentar delimita-lafronteiraentreo galegoe oleons.

TRAZOS PERTINENTESPARAADELIMITACION

DA FRONTEIRA. TRAZADODAS ISOGLOSAS

Os trazos que se consideraronrealmente pertinentes paraestablecerunha fronteiraentre galegoe leonsforondeterminados fundamentalmen-tetras examina-los datos obtidosinsiWnos puntosde LeneZamoraqueforonobxectode estudio.Pero esta especial atencins datos decampoeas conclusins quedelespodiamosobter non impediuque tiveramospre-sentesen todo momentodo procesoos datosprocedentes dosestudiosquedalgn modo se achegaron cuestindos limites, epor conseguinte dos fe-

Antes de entrarno tema que nos ocupa,queremosfacer unhasobservaciduspreviasrelativasotratamentodo mesmo,Oestudio dunha fronteiralingisticapodeabordarse desde tntiltiptes en-foques. De entre eles, optamos aqupor propoe-lo trazado dafroriteira: o presenteestudio vaionentado a comenta-los pasos que sederon parachegar sadelimitacin. Os datosempregadosno procesovan serbasicameate os obtidos o sim, e as conchisinsa que cheguen~os seranaquelas a que nos conducen estes datos. Resulta de gran interese o estudio comparativo entrees-tes datos e o s procedentes de fontes bibliogrficas, pois permite contrasta-las conclusins a quechegamos coas que aparecen nos estudios realizados anteriormentesobreo tema(podemoscom-pararmapas,clasificacins,outros trazadosde fronteira nazona, etc.);sernraznsde espacio asque impidanpresentaraqu esteestudio comparativo.

Itevistc, de FihogtoRomatzmcaVol. tS t200t) 73-t02 74


3/30

AnaSeco Orosa Determinacin dafronteira lingaistica entreogalego eoleons., -

nmenosque podanserpertinentespara marca-la fronteira 2Centrmonosagoraen explicar o mis brevemente posible cmo se desenrolou oprocesoque nos levou adetermina-los trazospertinentespara adelimitacindafronteira entregalegoe leons.

Nunha primeira fase, elaborouseun cuestionario amplono queforonconsiderados tdolosfenmenosquecaracterizan galegoe leons, tan-

2 A maior parte dos estudios sobreodominio leons fan referencia de forma mis ou menos

explcitaa unha zona fronteiriza cogalego. Deixamos os que tratan outros territorios paracen-tramos aqu en examinar brevemente aqueles estudios que se ocuparon da zona limtrofe do ga-lego nasprovincias deLen eZamora.Atendemoss fenmenos que consideran -anda que nal-gns estudios falta precisin determina-los trazos que permiten delimitar unha fronteira-, ediferenciamos tresgrupos. O primeiroest formadoporaquelesestudios que seguenun criteriomonoisoglsico e consideran un nico trazo,o resultado de E, breveslatinos, isoglosa deadi-tongacin/ditongacin, para marca-lolmite entregalego eleons:Menndez Pidal(1906),Gar-ca delCastillo et a/ii(1957).A un segundo grupo pertencenaqueles estudios que consideran azonafronteirizacomodernestura, rea de transicin, leonsgaleguizado>~: Gutirrez Tuiln(1975) e Teruelo Nez(1975).linhavez examinados estes dous grupos de estudios, descart-molospor non seren suficientespara describi-larealidadelingtistica dafronteira; atendemos, pois,aun terceiro grupo, o formado por aqueles estudios que combinan unhaserie de trazos parade-termina-lafronteira,feitoque setraducena consideracindevarias isoglosas,.~ CatalnMenndezPidal (1956-57), Fernndez Rei (1990a, 1990b, 1991), Garca Garca (1984), NeiraMartnez(1989), ZamoraVicente(1989). Nestes estudios,os trazos consideradosnon son os mesmos;to-dos coinciden en ter en conta o resultado de , AE , f i latinos,a evolucin de -N-,a evolucin deL-, -LL- e aevolucin de -L-, peros citados,Garca Gara (1984) engade aterminacin-INM

dosdiminutivos e Cataln Menndez Pidal (1956-57) o s pronomes persoais tonos P2, a desi-nencia -n na Pl do perfecto e a desinencia na P2 dosperfectos; s comns atdolos estudios esindicadosporCataln, FernndezRei sumadousmis:opronome persoal tnicoPl eos presentes~NIO, TNEO.

Os trazoscitadosporestes autores non parecen ser iguais xerarquicamente, e cremos quepo-daransepararse entresbloques: unprimeiro bloqueestadacomposto poraquelestrazos que sondeterminantesdae structurad alingua, propiosda saconstitucin,e por tantopertinentesparana-zarunha fronteira; seranos resultadosde ., aevolucinde -N-, aevolucindeL-,-LL-, aevo-lucin de-L- eos resultados dos presentes TENEO, VNIO. Nun segundo bloque situanamosunha seried e trazos que poderian serincluidos dentro dos anteriores, como o resultadodo pro-nome persoal G O (que pode incluirse na evolucin de latino) eo resultado dos diminutivosprocedentesde -INUM (na evolucin de -N-). Por ltimo, no terceiro bloque recolleriamos

aquelestrazos que poden ser considerados dialectais dentrodo propio galego, resultados diver-xentes dunha forma, cunha determinadadistribucin xeogrfica:sera ocasodos pronomesper-soais che/te, a desinencia-n na Pldo perfectoe a desinencia na P2 dos perfectos. Para observa-ladistribucin dialectal destes fenmenos dentro das falas galegas, cfFernndez Rei (1990a: 77,mapa 29; 85-86; 87-88, mapa 33) eArlasLingi~ico Ca/ego (1990), mapas50, 237 (para -n),mapa?(para realizacin da VT naP2 do perfecto).

Co obxecto de chegaradetermina-los trazospertinentespara adelimitacin da fronteiraentregalego eleons,considermo-los trazosindicadosno primeirobloque: aqueles determinantes daestructurada lingua -eportanto pertinentes paratrazar fronteira-,isto , o s resultadosdeE, 6; -N-

L-,-LL-; -L- e TENEO, VENIO. Estes datos, obtidosdo material bibliogrfico,estiveronpre-sentes en todomomento do proceso para contrastar cos datos obtidos in sim.

.75 Revisto deFilologaRornnica

Vol. tS(2tJOt)73-ttt2


4/30

AnaSeco Orosa Determinacindafronteira /ingstica entre ogalegae oleons...

to os comnscomoos diferenciais ~. Este cuestionariofoi aplicadono ano1991 nospuntosescollidosda zonade Bierzo,quefo i tomadacomomostraporse-lamis problemtica: puidemos asobter datos sobreo comporta-mento e vitalidade destes trazos ~. Traa anlise destes datos, pasamos aunha segundafase, na cal se rexeitaronos fenmenos que noneranperti-

Pretendemosestablecer lmitesentre falasquepresentanfenmenoscomnsporterena mes-rna orixe: olatn da Gallaecia romana.Se sto xa supnunha dificultadedeseu, temas queenga-dirle outras derivadas das variedades concretas que entran en contacto edo estadode conserva-cin dasmesmas. As, para determina-los trazos pertinentes a fin de establece-la fronteiralingilstica,non foi suficientecon considera-las diferencias entre galego eleons, senn que de-bemos ter en conta as modalidades concretas destas linguas que entraban en contacto nazona,edentro delas determinarcles eran os elementos realmente diferenciais -vlidos para traza-lafronteira-paracentramos nelese prescindir desolucins comns,ascomo de solucins que pa-reman diverxentesperoque enrealidade se deban a distintos estadios evolutivos.Poloque res-pecta estadodeconservacindestasvariantesencontactodebemos apuntar que,e ncontraste coazonagalega, onde puidemos atopa-lafalamesmo naxente mis nova, nos puntos ondeavariedadeera outraos informantesforona xentede major idade,que faca esforzos por recordar;isto crea-r un problema para traza-las isoglosas: hai algnspuntos -ondese falou nun tempo leonsouunhamodalidadedo mesmo- nos queboxe non recordana antigafala,que estpracticamenteper-dida.

Trataremos acontinuacin de achegar unha mostra concreta do comporlamento evitalidadedestes trazos, tendoen contaunicamenteun campo dentro deles:o dos grupos consonnticos. Naprimeira fase foron estudiados tdolos gruposconsonnticos,.-observouse quedetodos eless in-teresabanpara o trazado da fronteira o grupo S e o grupoo clusiva+oclusiva,porpresentaren es-tesdous evolucins realmente diverxentesen galegoe leons,., candomenosna zonatratada,enonsolucins diferentes debidas a distintos estadios evolutivos.

Polo querespecta grupoSI, tras estudia-lt seucomportamento, podemos concluirque a fron-teirado galego co leons parece ter relacin coa palatalizacin/nonpalatalizacin da consoanteseguinte por parte dun iodc que se conservanos dous casos. Galega e portugus palatalizannesecontexto, fronte leons querenuncia,quedando nunhaformaanterior sevolucins que sederonnos dominioslimtrofes. Oleons instlasenunha pronuncia quecoincide coa consideradaformale ncastelztresistndose a palatalizar,peromantendo o dilongo decrecente senmonoton-gar.como propiodo dialecto (seguea sortede Rl). No galego eportuguss i se produce esta pa-latalizacin;no castelnaformaigrejaparece indicala -andaque tamn podese rconfusinde si-bilantesz-tA palatalizacin posible neste contexto fnica, pero algo a impide en leons ecasteln en contraste co que acontece en galego. Poristo, consideramosvlido este trazo(resul-

tados-e4-/-eis-) para adelimitacindafronteira. Na prctica, bosecoincidenno trazado asiso-glosas-eiV-eis-ea(litongacin1 ditongacin.A coincidencia,mis que casual, palatalizacin-adi-tongacin, non palatalizacin-ditongacin, parece remitir adous dominioslingiisticos.

En canto grupo oclusiva-toclusiva,tivemos que descartalono noso estudio e prescindir delpara o trazado da fronteira, pois a vitalidadedo fenmeno era practicamente nula na zona estu-diada. Examinadosos resultados na zonado Bierzo,observamosunhaelevadsima presencia dafonnacastel(codo>no lugar da autctona(en leons-WT- >-bd->l+consoante: co/do,de/co (


9/30

Ana SetaOrosa Determinacin e/afronteiralingstiea etitreogalegae o leons...

nonpertinentes ou de distintonivel xerrquicopoderlalevar aconclu-sins errneas. Por estarazn imoster encontaunicamente as sete isoglo-

sasque marcanos sete trazos pertinentespara delimita-los dous dominioslingisticos. Debemos, ademais,deixar benclaro quenecesarioconside-ra-lodecorrer destassete isoglosas longodunhadensaredede localidadesno territorio fronteirizoen conxunto, noqueconstite atotalidadedama-crofronteiragalego.- leons: de non faceloas,poderiamoster unha visinparcial dacuestin,quetamnnoslevaraaconclusinsequivocadas.

Observamos, entn,a disposicindassete isoglosasna macrofronteira(cf? mapa 1). Segundo a sa distribucindiferenciamos uns tramos noscales estasisoglosasaparecenenfeixes(de BenuzaaRionor,punto no cal

as isoglosasse separande novo),eoutros tramosnoscalesas isoglosas dis-corrensoltas (do nortede LenaBenuza, e na zonasurRionor, punto li-mtrofe conPortugal). Oprimeiro caso nonpresentar problemas parao tra-nidoda fronteira:opasodo galego leons realizase dunmodoabrupto.Moi distinto osegundo caso; aqu, ensentidoestricto, nonpodemostrazarunha fronteira, poiso feito de quediscorransoltas as isoglosasestindi-candoo pasogradualdo galego leons, un continuumentreosdous do-minios, unharea detransicinentre eles 1 2 Chegados a este punto,im-

delCastillo eta/ii (1957: 117)-,en quemarcano s puntos con ditongacin e senditongacin, Po-

derla trazarse a isoglosa de,6 ;despois decompararestetrazado cas datos queternos,conclui-mos que esa isoglosa -obridaapartirdo estudio indicada- sera vlidaparadescribirunhapartedafronreirana Cabre-a, pero non o sera para darcanta dazonaque vai de Castroquilame a Pom-briego,polo que non poderla considerarse -cando menos de modo inico- parael trazado del l-mite (cf. Garca delCastillo, cita).

Fransea este criterio, tma-larecurso a diversidadedeisoglosas para trazar fronteira, utilizadopor diferentes linglisas. Fernndez Rei(19904) recolleestas contribucins en mapas deelabo-racinpropia (mapas 2 e7),e delimisaa . fronteirado galega oriental ca asturiano e o leons oc-cidental tendo en canta seteisoglosas:0/-1-; vocaltemticado temade perfecto /-, -1- /1/-, -1/-,-o -a,no-He; t-u-;ditongos decrecentescan monosongosea;manlementodef aspiracin

ou desaparicin. O mesmoautor dcantada fronteirado galega meridional caportugusse-tentrional(mapa7)apartirdesde isoglosa& Recolle ademais(1990a:20,25) mapas dautroslin-

gistasqueutilizaronuncriteriopluriisoglsico,como o de ZamoraVicente (1989:85) sobreole-ons(riel vmo-lolmite orientaldaf inicialconservada, a lmitedas ditongosdecrecentesel , bu;olmitedo /-inicialpalatalizado; lmiteda aspiracin def-e olmite occidentalda ditongacin deO,E) eamapa de Cintra (1964) -seis isoglosas-referente a algns trazas fonticosdiferenciadosdos dialectos galega-portugueses.

UVeny(1992: 213-214):Nadie duda que existenlmites de rasgos (alldondelos dialectosmantienen su vigor), pero es cierto tambin -y mebasoen niexperiencia delcataln- que espo-sible hablardefronterasaproximativasde conjuntos derasgosque,basadosen su simultaneapre-senzay su particolarcombinaziorte>, corno quera Ascoli, permiten hablar de dialectos ova-riedades.Tratndose de hechoshumanos, sociales, de extremacomplejidad,no existenentreellosfronteras matemticas -como tampoco existen entre registros o entreniveles de lengua- sinofranjas variables de transicin que tambin puedenconstituir dialectos.

SI RevistodcFUologlaRom,dcaVol. 18(2001>73-102


10/30

AnaSeco Oroya Deierminaci,-in dafronteiralngiisicaent,eogo/ego e o leons,..

ponse, necesario,oestudiodestarea detransicin,a fin dedeftni-lasi-tuacin enque seencontrandeterminados tramosda zona de contactoentre

galego eleons e darconta do queacontececon estasdas modalidadescandoentranencontactonestestramos.Procedemos,pois,estudioda de-vanditarea.

Retomandoo anterior, podemos afirmarqueentreogalegoeo leons,a h ondeas isoglosas correspondentess se te fenmenosconsideradosper-tinentesparatraza-lafronteiracorrensoltas(cf. mapa 1 > ,confrmase unhazona hinguisticafronteirizaquedebeserconsideradadetransicin entreosdousdominios,poraparecernela, nos puntos estudiados,distintasmodali-dadesque fluctan entre o galego eo leonsen maioroumenos grao. se-

gundo dominenos trazosgalegos,leonesesou assolucins decompromiso.Chamaremos aestarealingilstica fronteirizarea on franxadetransicin,esfalasque nela aparecenfalas de transicin.Non pretendemos neste es-tudio explicarconexhaustividadeasfalasde transicin;unicamente,econfinalidadededeterminarenqu medida seraposibletrazar unha fronteiranelas ou entrecias,queremosdefinilasen relacincoas entidades dialecraisen contacto:partiremosdossetetrazosqueconsiderarnos pertinentesparadiferenciargalegoe leons para, en primeiro lugar, achegar unhaclasifi-cacindestasfalasde transicine, en segundolugar. observa-lasflnctua-

cins entre os dominiosvecifios. Indicamosdesde xaquesebenestessetetrazos son determinantes paradefinir, non pretenden sersuficientes paradescribi-la complexidade dialectal destas reas, nas que ademaisdo con-tacto6 longo dos sculosentregalegoe leons, que vaiconformandooca-rcterdestas variedades,hai queconsidera-lasuperposicindo casteln 3,Pretendemos unicamentefacerunhaaproximacin xerrquicabaseadanostrazos pertinentes diferenciadoresdos sistemas que estiveron en contacto

~ Unhazona de transicin lugar deloRa entre ddasou mis entidades dialecais(cf.Reca-seos: 1985). ljnha dejas considerada mis prestixiosa.innovadoraeprogresiva,aoutraouautras

son cualificadas de conservadoras eregresivas. A rcade transicin pode perlencerglobalmenteacalquera das entidades dialectais en loira,ou s ser variedadedo bloque dialectal prestixioso.Estaloirade tendencias, por presin da leons sobreo galegaeviceversa,puida existir na zonapor ns estudiada longoda historiae dar orixe s Masdetransicinque boserexistramos, peroactualmente non se exercetal presin, senn que unhalerceiraluxgua, ocastelan,a ques esu-perpn aestas falasde transicinanulando as sdascaractersticas dilerenciais, comoaxiles anulouoleons.Chama aatencin a resistencia dagalega na zona de Len eZamora,sea contrastamoscozanulacin progresivapolo catndas talas de transicinedo leons,que hai que reconstruire buscar comasede fsilesse tratase. Poristo,paraestudia-lasfalas da rea de transcion,non se-ra suficienteunestudio puramente sincrnico, pois os datos a dadebosenonsonfiables;serapreferible ter en cantaaaspectodiacrnico,observandoa formacindas talas de transicin, eosfactores extralingsticos (histricos e seogrficos) queinfluironna formacin dafronteira.

RevistadcFilologaRomn.aVol.18(200073-102

82


11/30


12/30

AnaSeco Orosa Determinacinda Jtoneira/ingsticaentreo ga/ego eo leons,..

a outro dominio, naque podemos diferencia-las seguintesmnodalida-

d e stm 7 :

a) Galego de transicin. Asfalasque englobamosdentro destadeno-minacin caracterzanse porpresentar maioritariamente resultados gale-gos,como a aditongacinnasformas procedentes de , AE, latinos, aconservacindaoposicin latinade -N-/-NN-.coresultado ~/n


13/30

AnaSeco Oroya Determinacindafronteira lingisticaentreogalegae o leons...

-LL-latinos un resultado propio do galego. mentresque o resultado -1 -procedentede -L-debe asociarse leons.O galegode transicinrexstra-seno Bierzo(SMA,N, VF, D,VILL,BORRe CARU),econtinacarasurenCASIR.

b) Transicin.Asfalasdestetipo presentano resultadodo galegonasnasas,decompromisonaslateraisedo leonsnosresultadosde E, AE,6 egrupo SI. As,de resultado galeguizante pode tildarse a conservacin daoposicin latinade -N-/-NN-, cun resultado01n (irm ou irmanha, ano).Xunto aeste,aparece unhasolucinde compromiso naslaterais.por perdadaoposicin latina-L-/-LL-enfavordunnicofonema/1 / ((a)marielo,ca-liente). Por ltimo, estasfalaspresentan resultadosleoneses, comoas for-masditongadase oresultadononpalatalizado is(quelso, cereisa,carquel-sa)do grupo SI.Podemos encontrarfalasdestetipo nunpunto da Fomela(GUI),no Bierzo (FON, EH)e en Sanabria(RIO).

c) Transicinde Pombriego.A faladePombriegopresentasolucinsdecompromiso naslaterais enasais lado de resultados leoneses para osrestantestrazos.Assolucinsde compromisotradcensena perda da opo-sicin latina -L-/-LL- (simple/xeminada) a favordun nico fonema/1 /((a)marielo,caliente), ena perdada oposicin latina-N-/-NN-afavordunniconl (ano, irmana).Xuntoa estassolucinsde compromiso,temosre-sultados quepodencualificarsedeleoneses:formas ditongadas,resultado is

do grupoSIe presentes analxicos.d) Leonsdetransicin(1 ) . Nasfalasenglobadasnestebloqueaparecen

resultadosleonesesentdolostrazosagsnas nasais, que teeno resultadodo galego.As, propiadoleonsa conservacindaoposicinlatinanas la-terais,de simplee xeminada -L-/-LL-,cunresultado liiinazona (caliente,(aftnariello): resultado - 1 - (conservacinde-L-),nas formascon-L- inter-voclico,e resultado-II- (palatalizacin) ,de L-e -LL-(entodaazona es-tudiada, contrariamente aoutrasdo leons,s aparece esteresultado, -1 1 -,paraL-, -LL-). Tamn sonpropias do leons as formasditongadas,ore-

sultado isdo grupoSI e os presentesanalxicos vengo, tengo, pongo.Xun-to aestes trazos leoneses,apareceunnicoresultado galego,pero de granrendemento: aconservacinda oposicinlatina da simple exeminada -N-l-NN-,cunresultado 1/V n (irmoitirmanha,ano)por perdado -N -nasformascon -N-intervoclico eresultado -n-de-NN-. Leonsde transicin( 1 ) re-xistrmolo na majorados puntos da Fomela (CHA, TRAS, PER), enunpuntodo Bierzo (SAN).

e) Leonsde transicin(II). S o rexistramos nunha zona compacta doBierzo (LI, SPP, BAR). Tdolostrazosteiienresultados leoneses, agsno

RevistaeFilologaRoouincaVot. 8(2001)73-10285


14/30

AnaSecoOroya Determinacin dafronteira /ingsticaenreo ga/ego eo leons...

caso das nasais,quepresentanunhasolucinde compromiso, Estaltimavn da perdada oposicin latina simple/xeminada-N-/-NN-a favordunnicofonema nl: irmana, ano.Xunto aisto, osrestantestrazossonxa de-finitivamenteleoneses: mantensea oposicin latinanaslaterais, de simpleexeminada-L-/-LL-,cunresultado liii (caliente, (a)mariello), aparecen for-masditongadas,o resultado isdogrupo SI e os presentesanalxicos ~

Noscadros que seguen presentmo-lascombinacins posiblesdos setetrazosna zonaestudiada, achegmo-la clasificacindasfalas atendendocombinacinde resultados, e indicamos para cada unha delas un puntoquecorrespondea esascaractersticas lingdsticas.

Cuadro 1

Galega Gal.de tr. Transicin Leonsde tr

LTl LTII

Leons

~~1LUM

MA

GUI

FON

CHA Mc.Forn.

BierzoSMA SAN LI

PUF CASIR

RIO

BE Cabreir

1SCS

I ISanabr-LL

1n

n -NNn

n jn

aditongacin dttongactn

0 E

E,AE,o

S

PTES

quei~o . quciso

vello vengo

Asdistintas modalidadesveendeterminadaspor unba serie deisoglosas que discarren sal-tas nesta rea de transicin,isoglosas que aparecenindicadas nos mapas 1 e3 .Debemos puntua-lizarque temas certasreservas respecto a unha delas, a que delimita os resultados de TNFO,VNIO: en Peranzanes-punto que entradentro do leonsdetransicin1 - eraunhaforma estrafla,nonrecoecida por iMantes de puntos vecios.Ademaisos resultados lengo,vengo,pongo,podenser castelanismos:nonaparecenas formasleonesasditongadas (liengo).Optarnospornon terencanta,enprinciptt esta isoglosapara a clasificacin noque respectad seu decorrer palazoiladaPamela(cl. mapa3).

8 6RevioadeFilologaRornniccaVot. tltt2t)Ot)73-t02


15/30


16/30

AnaSeco Orosa Determinacin dafronteira lingilsticaentreogalego e o leons...

Unha vez clasificadas estas falasde transicinen relacin coasentida-desdialectaisen contacto, nonpodemosdeixar decomentarun fenmenopropio dos dialectosde transicin que aparece nestas falase dalgnmodoascaracteriza:a fluctuacinentreos dominios veciosgalegoe le-ons neste caso, que non impide sfalas de transicin ter comporta-mentosorixinais.Estasfluctuacinsnon presentana mesma relevanciaes-tructural nin atenden s mesmas explicacins, poloque, candomenos,haique diferenciar tresgrupos: alternancias, infiltracinse solucins decom-promiso. Tomando unha vezmis como referencia os sete trazos perti-nentes,spodemos mostraraqualgnsexemplosdestas fluctuacins,ou sequeremosinterferencias, utilizandootermoen sentidoamplo20 quedalgnxeito sonrestosdun contacto,dunhaloitadetendenciasentre galegoe leo-

nsdurantesculos,unencontroque sefoi dando longo dahistoriae de-terminou,en maiorou menor medida,a formacine o carcterdestasfalasde transicin.

Pode darse ocaso deque nunmesmopunto aparezan solucins galegaseleonesaspara un mesmofenmeno.Posiblementesetratedo restodunes-tado anteriorno queconvivironenmaiorou menormedida ogalegoe o le-ons,producndoseentreelesinterferenciasqueboxe derivannestaalter-nanciadesolucins.Unexemplo distotmoloen Lumeras(Ancares),ondedetectrno-laperdade-L - (fo, muin, =abars),alternando coa conservacin

(calente).Estes datos recollidos in situ parecenconfirmadospoo estudio re-alizadoporDmaso AlonsoeGarca Yebra(1959:329-330) nestazona2t.

Outro fenmeno que proba acontinuidadelingistica que se dcaavecia Asturias-ademaisdo resultadodecampratuisa naslateraisdeGUI,coincidente ca que se d nalgns puntosda zonalimtrofe- a realizacinri,uoda ditongaprocedente de , que sinalaBabarra no tixileiro (12),e ns recollemos s en puntos deP eranzanes(GUI. TRAS.PER. CAR),paranonatapalomis entoda a zona estudiada, ata Rionar.

Nautra arde de causas, debemos apuntar quenos puntos restantes da cancello deP eranzanes(Cariseda, Faro) toda pareceapuntarconservacind e -N-; este datosituaraestespuntos no le-ones de transicinII . De Carisedatemas datos recollidosin sin,queindican aconservacin de -

entdalas formas,ags en chenhafarinha;se estas fomias son infiltracins.Cariseda formaraunbloquede conservacin de -N- con BAR, LI, SP?


17/30

Ana SecoOrosa Determinacin dafronteira lingstica entreo galego eoleons...

Polo querespecta segundo casode fluctuacin,consideramosquehaiinfiltracins (galeguismosou leonesismos)candoo resultado autctono substituidoporoutro do sistemavecio; o fenmenopodeserespordicodarses nunpunto-ou afectar a zonas mis amplas. Nosmapas trad-cesenunha desviacindasisoglosas secundariascon respecto prmana.Como exemplosdeinfiltracinstraemosaquosresultados ditongadosdeMUM, TeGO, queentran comoleonesismosen zonasdeaditongacin(cf. mapa 2, que d contada distribucin dos resultados de GO); outrocaso salientable o do resultadofaria -1-.

8 9 Revista de FilologaRomnicaVot. S(200!)73-102


18/30


19/30

AnaSecoOrosa Determinacin dafronteira linglsticaentre oga/ego e oleons...

El estructuralismo puedegloriarsede haberaplicadocon xito u nprincipiometdicode granvalor:e lsistemaestde continuo presenteen la gnesis de los cambios fonticos. Pero debe tambin tener en

cuentaque la lingilstic ano puedenidebeprescindirde otros factoreshistricos (aparte del substrato) que influyentanto o ms poderosa-menteque laestructura fonolgicaen la suenede las lenguas.

Desdelogo, nonpodemos deixar parte os factoreshistricos seque-remos explicarestasfluctuacins,pois moiposibleque asaltemancasesolucinsdecompromiso sedebanaunhaloitaentredialectosen contactoqueestivopresentedurantesculos;encantosprstamos,tamndebenserrelacionadosconfactores extralingilsticos. Uns eoutros sonsntomas da

fluctuacin econtactoentregalego eleons edeben serexplicados aten-dendendoafactores que vanmisal doestrictamente lingilsticoe dasex-plicacins que pode achega-lo estructuralismo.Deixamos aqupendenteesteestudio,que examinara aincidenciadosfactoresextralingiisticos nolingistico,epoderaachegar unha explicacin dascausas queproducen es-tes fenmenosde fluctuacinderivadosdo contactoentregalegoeleons.

TRAZADOD AFRONTEIRA LINGUISTICA ENTREGALEGOELEONS.CONCLUSION.

Unhavezconsideradaa distribucin dasisoglosas correspondentessfenmenos pertinentes, examinadaa reade transicin determinada polasisoglosasquediscorrensoltas,etendoen contatamnazonanacal se agru-panen feixes, estamosen condicinsdeintentard elimita-lafronteiraentregalego e leons nas provinciasde Lene Zamora 2 5 Retomando o ante-

Segn MartnezBurgos (M.B.1910)en el ayuntamientod e Peranzanes, en Vegade Espina-reda BerlangaySancedos e dice nirio,pequeno, pena,penapeagrande, etc.En cuanto a -LL-bayamos- 1 - enVegadeEspinareda,pera-II-enel resto, ascamaI I-


20/30

AnaSecoOrosa Determinacindatronteira/ingstica entreopa/ego e oleons...

normente exposto en relacin dis tribucindas isoglosas,d iferenciamosunha zona,de Benuza a Rionorpunto limtrofecon Portugal no que asisoglosas se separan, na cal as isoglosas discorrenen feixes determi-

nando unhafronteiraabrupta entre galego e leons. Neste caso podetra-zarse unha lia divisoriaclaraque deixa a un lado os puntos de Ourense(galego) e outro os puntos da Cabreira: SigUeya,Lomba,Silvn, Traba-zos, LaBafia,Encinedo(leons); en Sanabriasepara P as, Padornelo, Ca-labor(galego), de SanCiprin de Sanabria, San Martnde Castaeda,Sta.Cruzde Abranes, etc.(leons). Peronoutrazona,quevai do nortede LenaBenuza,e xano surcolleRionor,as isoglosas discorrensoltas,anda quenalgnstramosdo trazado coinciden algunhas delas. Nestecaso o paso dun-ha linguaaoutrarealizasecomo unha transicin: aqunon podentrazarse

fronteiras precisas,pois as isoglosas soltas correspondentesadistintosfe-nmenos indican, comoxa vimos,aexistencia dunhasfalasde transicinentreosdousdominiosque van marcandoo pasogradual dun dialectoaou-tro establecendo entreeles, mis que unha fronteira, un continuum lin-guistico. Queda claroque, en sentidoestricto,e sendofleisrealidadelin-gistica da reade transicin, parece difcil trazar unha fronteira nestazona, pero anda tendo isto presente,e con tdalas reservas, propoemosunha liadivsorasequeremos aproximativa ou artificial coa finali-dade de,dalgnxeito,establecerunha fronteiraentreo dominio galegoeo

leons. Estalifla trazarase tendo comobase a clasificacin establecidanasfalasde transicin,ede ixariaa un lado todaazonadefala galega ou detransicin galego (modalidades:galegoegalegodetransicin), outro t-dolos puntos situados dentro da zona leonesa ou de transicin leons(leons detransicin(1, 1 1 ) eleons)e cruzara para marcaras o seuca-rcter intermedio ospuntoscorrespondentes modalidadequeconside-ramosde transicinporpresentar unha combinacinde solucinsequi-librada entreosdous dominios.Se aceptamosestaproposta,quemarcaraa

vncias de Len eZamora,hai queconsiderartamn autras zonas partedo Bierzo,paraocalbaique ter presentes os datos dautrastraballos parciais. Non corresponde aqu facer un estudiocomparativo entre estes estudios e o que ns aportamos; simplemente citamos acontinuacinaqueles que adicanun apartado estudio das limites(algns deles fao referencia de formaex-plcita a unba lia divisoria que marcaolmite entregalega eleons.autras,a lugares por andepasaafronteira): as, MenndezPidal (1962, l~ cd.1906), Lapesa(1985, l~ ed. 1942),Garca deDiego(1978, laed. 1946)e ZamoraVicente (1989,lacd. 1960)considerarono slimitesdo leonse Fernndez Rei (1990a), (1990 b), (199l)oslmitesdo galega. Par zonas, Garca Rey(1934),Gutirrez Tun(varios)eGarca Garca (1984) trataronos lmites no Bierzo,GarcadelCasti-laeta/ii(1957) e Teruelo Nez (1975)os lmites na Cabreira e por ltimo, Cortsy Vzquez(1954)os lmites en Sanabria.

RevistadeFilologaRo,nnic.avot. 18


21/30


22/30

AnaSecoOrosa Determinacin dafronteira Iingsrica entre o galego e o /eons...

Trazospertinentes para adelimitacin dafronteira.Resultadosde: l.-L-;2.E,AE,O,SI;3.L-,-LL-;4.-N-;5.-NN-;6.TENEO.

RevistadeFilologaRorndnhoVol. I R (2t)Ot)73-t02

Mapa 1

94


23/30

AnaSecoOrosa

oO

I E I

Determinacin dafronteira linglstica entre oga/ego e o leons...

Mapa2

Isoglosade aditongacinditongacin deen GODistribucindas formas euyou, ieu.

O

ti

yo

LUOO

bURIN SE

PORTUGAL

ASTURIAS

o ,

SMC

5I

.307

.AflD

.PSD

.SCAQ

L ~ Q

timeS O

95 RevistadeFilologa RomnicaVol. tS (2001)73.102


24/30

AnaSeco Orosa Determinacin dafronzeira lingilstica entre o go/ego ea leons...

Mapa 3

Trazos pertinentespara adelimitacin da fronteira. As falas na franxa de transicion.

Revistad eFilologaRonnraV

0. 18(2001) 73-t02 96


25/30


26/30

Ana SecoOrosa Determinacin dafronteiralingilstica entreopa/ego e oleons...

PDAIANTAOEt

NERZO

EOPMHES

pl

,e. pOWERP.ADA

Q U E I S O ~1POTE IlEDOMINOO FLREZ TR

.~.-- t.4 po,.tnr

- a

~IJLft~4 U h 4 L ~ C A S T R I L L O b EC A R R E R A

is,.,ii>~CscI1oo

N

M a p a6

Benuza.

Mapa 7

Fedralba de laPradera.

RevistadeFilologaRomnicaVot. 18(2001>73-102

9 8


27/30

AnaSeco Orosa Determinacindafronteiralingstica entreogalego e o leons...

Mapa 8

Fronteiralingistica entre galega eleons.Praposta dunhadivisoria (galega, galega detransicin,(transicin(transicin), leons de transicin,leons).

9 9

1000

OURSNSE

II LO SItO

tiS&S

-ti.-

ti

A .

it-

PS

tiLOS

- . -

.UA- - sise.

ti

ti.0T

.DAT

Ja

tiSc,

OE

PORTUGAL

RevistadeFilologaRomnicaVot. 18(2001)73-102


28/30


29/30

AnaSeco Orosa Determinacin dafronteiralingstica entreo galego e o leons...

GARCA GARCA,1 . J . M. (1983): La toponimiadel Bierzo (Basesparaun CorpusToponymicum),Tesede Doutaramento,Depto.deFiloloxa Romnica,Facul-tade de Filoloxa,Univ.ComplutensedeMadrid.

GARCA DEL CASTILLO,J . etalii (1957) :

Sobree lhabla de la CabreraBaja, Tra-bajossobreeldominio romnicoleons,1 ,Madrid:Gredas,87-128.GARCA DEDIEGo, V.(1978): Dialectologa espaola,Madrid:Ediciones Cultura

HispnicadelCentroIberoamencanadeCooperacin(1. ed.: 1946).GUTIRREZ TUN,M. (1975): Leons,Gallegoy Castellanoen lazona de Villa-

franca delBierzo,Resumoda TesedeDautoramento,Univ. deOviedo.(1980): Lafronteraentre el leons y el gallegaen el Bierzo (Len),Actes

delXVl CongrsInternacionaldeLinglstica i FilologieRomniques(Palmade Mallorca, 1980), 2vals, Palma de Mallorca: MalI, 1982, 1985, vol. II,517-521.

(1981):Elhablaberciana,RevistadelInstitutodeEstudiosBercianos, 1 ,5-

12 .(1987):Elgallegode ElBierzo(Len), Actas do IICongressoInterna-

cionalda LnguaGalego-Portuguesa naGaliza (Ourense, 1987),SantiagoOurense:AGAL(1989), 131-135.

Instituto da LinguaGalega (1990): AtlasLinglstico Galego,vol. 1: Morfoloxaverbal,ACorua:FundacinBarride la Maza.

Instituto daLingua Galega (1995): Atlas Linglstico Galego. vol. 2: Morfoloxanon verbal, A Corua:FundacinBarride la Maza.

KRGER, E. (1925): Mezcla dedialectos,Homenajeofrecidoa Menndez Pidal.Miscelnea de estudios lingiisticos, literarios e histricos,II; Madrid: Her-nando, 121-166.

(1965): Aportes a la fontica dialectalde Sanabriay de sus zonas colindantes.Con tres mapas lingisticos,RevistadeFilologa EspaolaXLVIII,251-282.

LAPESA, R. (1985): Historia de la lengua espaola, Madrid: Gredas, (1?ed.:1942).

MADOZ, P. (1845): Diccionario geogrfico-estadstico-histricodeEspaay susposesionesdeUltramar, toma 9.

MENNDEZPIDAL,R. (1906): Eldialecto leons, Diputac. de Oviedo, Instituto deEstudios Asturianos, 1962.

NEIRA MARTNEZ (1989): Las fronteras del leons,HomenajeaAlonsoZamoraVicente II, Dialectologa, Estudios sobre el Romancero, Madrid: Castalia,

215-225.RECsENsVvus, D. (1985): Contribuci a lestudi deles rees dialectals de tran-sci. El CampdeTarragona,realingistica - pont entre cataloriental i cataloccidental,I I, XVI CongrsInternacionalde Linglstica iFilologieRomni-ques (Palma de Mallorca, 1980), 2 vals., Palma de Mallorca: Mol, 1982,1985,539-555.

TERUELONEZ,M. 5. (1975): E/habla de laCabrera Baja,Len,Tesede Dou-taramenta, Univ.de Oviedo.

VENY,J. (1992):Fronteras y reasdialectales,Actasdel congreso internacionalde dialectologa,Eusksltzaindia,Bulbo 1991.Iker7, 197-245.

1 0 1 R ev is ta dcFilologaR om n icavol.1 8 (2001) 73-102


30/30

AnaSet-oOrosa Determinacin daf,-onreira/ingiistica entre oga/ego e oleons...

WEINREICH(1957): < -i O n the descriptianofphonicinterference,Word, 13/1, 1-11.ZAMORAVICENTE,A. (1989):Leons, Dialectologa Espaola,Madrid:Gredas

(led.: 1960).

ABREVIATURAS DOS PUNTOS

AVE:Avedillo, ConcellodeCabreros,Zamora.BAR: Brcena, C. de Fabeiro,Len. BE:Benuza,C. deBenuza, Len. BORR: Borrenes,C. deBarrenes, Len.C: Cueto, C. de Sanceda, Len. CAL: Calabor, C. de Pedralbade la Pradera,Zamora. CAN (Le):Candn,C. deCandn,Len. CAR: Cariseda,C. de Peranza-nes, Len. CARU:Carucedo,C. deCaruceda,Len. CASTR:Castraquilame, C.dePontedeDomingoFlrez,Len. CHA: Chano,C. de Peranzanes,Len. D: Dehe-sas, C. de Ponferrada. Len. EE: El Espino, C. de Vega de Espinareda, Len.

ENC: Encinedo, C. de Encinedo,Len. FA: Faro, C. de Peranzanes, Len. FN:Fuentes Nuevas, C. de Ponferrada, Len. FON: Fontana, C. de Fabeiro, Len.GUI: Guimara,C. dePeranzanes,Len. FI : Hervededo,C. de Camponaraya,Len.HER(Z3):Hermisende,C. deHermisende,Zamora. LB: LaBaa, C. de Encinedo,Len. LC: Lago de Carucedo, C. de Carucedo, Len. LI: Lillo, C. de Fabeiro,Len. LOM: Lomba, C. de Benuza, Len. LUM: Lumeras, C. de Candn, Len.LUB (Z2):Lubin,C. deLubin,Zamora. LLA: Llamasde Cabrera, C. de Benuza,Len. MA:MagazdeArriba,C. de Arganza,Len. N: Narayala,C. deCampana-raya,Len. PAD: Padornela, C. deLubin, Zamora.P B: Priaranza del Bierzo, C.dePriaranza del Bierzo, Len. PDF: Ponte de DomingaFlrez, C. dePonte deDo-mingoFlrez, Len. PER: Peranzanes,C. dePeranzanes,Len. PED: Pedralba,C.dePedralba de laPradera, Zamora.PI: Pas,C. de Pas,Zamora.P M: Paradela deMuces, C. dePriaranzadel Bierzo, Len. PO (ZI): Parto, C. deParto, Zamora.POM: Pombriego,C. deBenuza, Len. R: Rimar,C. de Ponferrada,Len. REQ:Requejo,C. deRequeja, Zamora.HAB:Ribadelago, C. deGalende, Zamora.RIO:Rianor, C. de Pedralbade la Pradera, Zamora. SAN: Sancedo, C. de Sancedo,Len. SCA: SantaCruzde Abranes,C. dePedralbade laPradera, Zamora. SCS:San CiprindeSanabria,C. deSan Justo,Zamora.SE: Ssamo,C. de Vega deEs-pinareda, Len. SIG: Sigiieya,C. de Benuza, Len. SIL: Silvn, C. de Benuza,Len. SiM: San Juande la Mata, C. deArganza, Len. SMA: San Miguelde Ar-ganza,C. de Arganza,Len. SMC:San Martn deCastaeda,C. deGalende, Za-

mora. SMT: San Martn deTerroso,C. deCabreros,Zamora. SOR: Sorbeira, C. deCandn,Len.SOT: Sotilla,C. de Cabreros,Zamora.SPP:SanPedrodeParadela,C. deFabeiro, Len. TM: Toralde Merayo,C. dePonferrada, Len.TRA:Traba-zas, C. deEncineda, Len. TRAS: Trascastro,C. dePeranzanes,Len. VA: Valledel Agua,C. deCabaasRaras, Len. VF: Val deFinalledo,C. de VegadeEspi-nareda, Len. VILL: Villavieja,C. dePriaranzadel Bierzo, Len. VO: Voces,C.de Barrenes,Len.

determinación da fronteira lingílística, ana seco orosa, 11863-11944-1-pb

Documents