decreto e orde de currículo - sgapeio · de conceptos abstractos e de relacións complexas,...

Decreto e orde de currículo

Bacharelato

Decreto 275/1994, do 29 de xullo (DOG do 31 de agosto)

Anexo de materias comúns

Anexo de materias propias de modalidade

Orde do 2 de maio de 1996 (DOG do 30 de maio)

(Orde de materias optativas)

Decreto de currículo

Bacharelato

Decreto 275/1994, do 29 de xullo (DOG do 31 de agosto)

Anexo de materias comúns

Anexo de materias propias de modalidade

ANEXO


Bacharelato: Materias Comúns

Consellería de Educación e Ordenación Universitaria

Dirección Xeral de Ensinanzas Medias

1

Índice

Lingua Galega e Literatura ........................................... 5

1. Introducción ..................................................................... 5

2. Obxectivos ........................................................................ 6

3. Bloques de contidos ......................................................... 7

3.1 Lingua e sociedade .................................................... 7

3.2 Lingua oral e escrita ................................................. 8

3.3 Reflexión sobre a Lingua .......................................... 8

3.4 A Literatura ............................................................... 9

4. Criterios de avaliación ..................................................... 9

Lingua Castelá e Literatura ........................................ 11

1. Introducción ................................................................... 11

2. Obxectivos ...................................................................... 12

3. Bloques de contidos ....................................................... 13

3.1 Lingua e Sociedade ................................................. 13

3.2 Lingua oral e escrita ............................................... 13

3.3 Reflexión sobre a Lingua ........................................ 14

3.4 A Literatura ............................................................. 15

4. Criterios de avaliación ................................................... 16

Educación Física ............................................................ 19

1. Introducción ................................................................... 19

2. Obxectivos xerais ........................................................... 19


3.1 Condición física e saúde ......................................... 20

3.2 Expresión e comunicación ....................................... 20

3.3 Deportes e xogos ....................................................... 21


Historia ............................................................................. 23

1. Introducción ................................................................... 23

2. Obxectivos Xerais .......................................................... 24


3.1 Os métodos do coñecemento histórico ..................... 25

3.2 A transición do Antigo Réxime á España

Contemporánea ...................................................... 25

3.3 A construcción do Estado liberal e as súas

dificultades ............................................................. 25

3.4 As transformacións socioeconómicas desde

comenzos do século XIX ata a Guerra Civil .......... 26

3.5 España no período de entreguerras ....................... 27

3.6 O réxime de Franco ................................................ 27

3.7 A España Actual ..................................................... 28

4. Criterios de avaliación .................................................. 28

Área de Linguas Estranxeiras .................................... 31

1. Introducción .................................................................. 31

2. Obxectivos Xerais .......................................................... 32


3.1 Comunicación oral ................................................. 32

3.2 Comunicación escrita ............................................. 33

3.3 Reflexión sobre a lingua e a súa aprendizaxe ....... 34

3.4 Aspectos socioculturais ........................................... 34


Filosofía ............................................................................ 37

1. Introducción .................................................................. 37

2. Obxectivos xerais .......................................................... 38


3.1 O ser humano ......................................................... 38

3.2 O Coñecemento ....................................................... 39

3.3 A acción humana .................................................... 39

3.4 A sociedade ............................................................. 40


3

Deseño Curricular Base

Lingua Galega e Literatura

Bacharelato

1. Introducción

A análise e a valoración crítica da sociedade contem-poránea esixen a asimilación de novas aprendizaxese saberes, para os que son necesarios o perfecciona-mento da capacidade de interpretación e de produc-ción de textos, orais e escritos, de ámbito académico,cultural, literario e dos medios de comunicación, asícomo o dominio de técnicas de traballo intelectual.Todos estes aspectos contribúen ó desenvolvementohumano e intelectual dos xoves, consolidando a súamadureza persoal, preparándoos para integrarse nasociedade actual na que deberán de desempeñar, deforma autónoma, funcións cada vez máis complexase de maior responsabilidade; finalidades estas que seconseguirán no Bacharelato. Esta Etapa polo seu ca-rácter propedéutico, debe preparalos e orientalos paraacceder a estudios superiores tanto universitarioscoma de módulos profesionais.

Para a consecución das finalidades, formativa epropedéutica, cómpre que os xoves amplíen e perfec-cionen a súa competencia comunicativa, adquiran unmaior grao de reflexión sobre os mecanismos da lin-gua que lles permita mellora–los seus recursos comu-nicativos e enriquezan a súa sensibilidade e a súacultura, fins que se poden acadar a través do estudiosistemático e reflexivo da Lingua e da Literatura.Este carácter instrumental é o que determina que seinclúa a materia de Lingua Galega e Literatura entreas materias comúns de tódalas modalidades do Ba-charelato.

Ó mesmo tempo, esta disciplina, xunto coas outrasmaterias do currículo, tendo en conta as característi-cas psicoevolutivas das alumnas e dos alumnos tantono plano cognitivo coma no social e no afectivo, con-tribuirá a desenvolve–la súa madureza persoal.

Por unha parte, as actividades comunicativas per-miten a observación, a reflexión, a xeneralización, aconceptualización, a formulación de hipóteses, etc.destrezas que promoverán o razoamento lóxico e o usode conceptos abstractos e de relacións complexas, con-tribuíndo así ó desenvolvemento cognitivo dos alum-nos e das alumnas.

Por outra parte, nesta Etapa educativa, a persona-lidade dos xoves estase estabilizando; neste senso, o

desenvolvemento da competencia comunicativa per-mitiralles verbaliza–los seus estados de ánimo, osseus desexos, as súas inquedanzas, os seus intereses,etc. e axudaralles a defini–la súa identidade promo-vendo a inserción social e as súas relacións interper-soais.

Pero as tarefas educativas no Bacharelato non haique limitalas só ó desenvolvemento cognitivo e á so-cialización dos xoves, senón que deben ter en conta odesenvolvemento da imaxinación e da creatividade,así como o enriquecemento cultural. A reflexión sobreo uso estético da lingua, sobre o seu aspecto lúdico ecreativo presentes no ámbito literario, realizada a tra-vés da recepción e da creación de obras de carácterliterario, permitiralles completa–la súa personalida-de.

O Bacharelato comparte coas outras etapas educati-vas, Primaria e Secundaria Obrigatorio, a ensinan-za–aprendizaxe dos procedementos relativos ó uso dalingua dentro dos diversos ámbitos de interacción so-cial, dos coñecementos explícitos implicados nestessaberes prácticos e das actitudes favorecedoras dunhacomunicación satisfactoria e dunha postura críticaante os usos discriminatorios da lingua, polo que nonhai unha separación nítida entre as tres etapas, aíndaque o desenvolvemento desta ensinanza–aprendizaxedebe responder a necesidades distintas en cada unhadelas. Estas necesidades, no Bacharelato, esixen con-textos comunicativos distintos, textos e análises demaior complexidade e unha maior precisión na ter-minoloxía empregada, así como a lectura e o estudiode obras significativas das distintas formas literariasda Literatura Galega.

Nesta Etapa, o progreso na competencia comunica-tiva vincúlase á interpretación, á análise e á produc-ción de discursos de especial relevancia social e cul-tural para as alumnas e para os alumnos que llesposibiliten o acceso ó saber e ós procesos de aprendi-zaxe que se producen no ámbito académico e que llespermitan o desenvolvemento das estratexias para se-leccionar e para reelabora–la información, ó mesmotempo que realizan unha reflexión sistemática da lin-gua que, neste nivel educativo, se debe centrar nosfactores contextuais do discurso, na coherencia dostextos e nos mecanismos de cohesión, o que permite

Lingua Galega e Literatura 5

achegarse á linguaxe desde o seu carácter comunica-tivo e analiza–los textos sen desligalos do seu uso encontextos diversos. A reflexión sobre a lingua debeencamiñarse, tamén, á mellora léxico–semántica dosalumnos e das alumnas a fin de que enriquezan o seuléxico e sobre todo de que usen as palabras con pro-piedade, adecuación e corrección, con especial aten-ción ás particularidades léxico–semánticas do discur-so científico.

Así mesmo é importante que o alumnado analiceos discursos orientadores da opinión e da conductaprincipalmente os que se transmiten a través dos me-dios de comunicación. A incidencia que estes mediosteñen actualmente na vida dos cidadáns fai necesa-rios o afondamento e a consolidación das aprendiza-xes realizadas nas outras etapas educativas, en espe-cial as referidas a unha actitude crítica.

A educación lingüística no Bacharelato ha de in-cluír, ademais, o coñecemento das variedades e dasinterferencias lingüísticas, así como as repercusiónsque no intercambio comunicativo, nun contexto de lin-guas en contacto, teñen os fenómenos de cambio delingua para representar diversas situacións sociais oudiferencias de status social dos participantes. Estescoñecementos referidos á variación na lingua e no seuuso teñen grande importancia para erradicar prexuí-zos e estereotipos responsables de actitudes negativascara ás linguas e cara ós seus falantes e, polo tanto,para promover cambios afectivos e de conducta quefavorezan un bilingüísmo efectivo.

A Literatura é un sistema especial de comunicacióne un medio de coñecemento. Como sistema de comu-nicación contribúe á ampliación da competencia co-municativa das alumnas e dos alumnos desde a súaindubidable calidade lingüística. A Literatura relacio-na os xoves con formas literarias, con estilos variadose con rexistros máis cultos cós utilizados habitual-mente, polo que poderán expresarse mellor, escribirmellor e polo tanto, transmitir de forma máis precisae eficaz o seu pensamento. A Literatura como mediode coñecemento permite ós xoves coñecer ó home coassúas experiencias, as súas ideas, os seus sentimentose fantasías, e a sociedade dunha época reflectidos nasgrandes obras literarias.

A ensinanza da Literatura, ademais de transmitirun modelo de lingua, coñecementos sobre as formasliterarias e a súa evolución, e sobre técnicas de inter-pretación de textos, debe desenvolve–la capacidadelectora e transmitir uns valores e o interese, a curio-sidade e a sensibilidade para todo aquilo que a Lite-ratura ten de creación humana e de estímulo para oenriquecemento da personalidade das alumnas e dosalumnos.

Lingua e Literatura compleméntanse mutuamentecomo elementos de cultura. O seu estudio debe facerseen común xa que un bo coñecemento de Lingua e Li-teratura como vehículo de expresión e como medio decoñecemento permitirá ós alumnos e ás alumnas me-llora–la capacidade reflexiva, desenvolve–lo pensa-mento crítico, consolida–la expresión de criterios pro-pios e descubri–lo poder creador e o pracer pola lec-tura.

Cómpre que o profesorado de Lingua Galega e Li-teratura e de Lingua Castelá e Literatura traballenconxuntamente. O feito de se tratar de linguas encontacto avoga polo traballo en común, xa que istopermitirá resolve–la problemática que disto se deriva,modificando ou fortalecendo actitudes de respecto emellorando a competencia comunicativa en cada unhadelas. Por outra parte é evidente que a situación so-ciolingüística, a desigual competencia comunicativa,os prexuízos dos alumnos e das alumnas, etc. van con-diciona–la intervención didáctica en cada lingua. Osalumnos e as alumnas non só deberán desenvolvermaior competencia no código escrito senón tamén va-lora–la Lingua Galega e a súa literatura como repre-sentación da identidade persoal e como instrumentode cultura. Á consecución destes obxectivos deben con-tribuí–los centros educativos mediante a articulacióndas actuacións necesarias para logra–la normaliza-ción lingüística.

2. Obxectivos

Nesta Etapa, como resultado do proceso de ensinan-za–aprendizaxe desta materia, os alumnos e as alum-nas desenvolverán as seguintes capacidades:

— Afirma–la lingua galega como propia de Galiciacomprendendo as circunstancias que condicionarona súa evolución e respecta–las dúas linguas oficiaisda nosa comunidade.

— Coñecer e analiza–la realidade lingüística da nosacomunidade e de España, os diferentes usos sociaise os fenómenos de contacto entre as distintas lin-guas, recoñecendo o posible contido ideolóxico dalinguaxe e superando os posibles prexuízos relati-vos ás linguas e ós seus falantes.

— Utilizar e valora–la lingua oral e escrita como ins-trumento para a comunicación interpersoal e paraa comprensión, análise e organización de feitos esaberes de calquera tipo.

— Comprender discursos orais e escritos procedentesde distintos ámbitos (académico, intercambio so-cial, medios de comunicación, etc.), atendendo áspeculiaridades de cada un deles e analizando en

6 Lingua Galega e Literatura

cada caso os elementos e as funcións que interve-ñen no proceso comunicativo.

— Expresarse oralmente e por escrito mediante dis-cursos adecuados ás situacións de comunicación,respectando as normas lingüísticas e sociocomuni-cativas que regulan o uso da lingua.

— Coñecer e reflexionar sobre os elementos formais eos distintos compoñentes da lingua no seu planofonolóxico, morfosintáctico, léxico–semántico e tex-tual para analizar e corrixir, a partir desta refle-xión, as produccións lingüísticas propias.

— Interpretar e valora–las obras literarias como ma-nifestación da sensibilidade artística do ser huma-no, como expresión da identidade cultural dos po-bos e como fonte de pracer persoal.

— Coñece–las características identificadoras das prin-cipais épocas da Literatura Galega, así como dosautores e das obras máis significativas, utilizandode forma crítica as fontes bibliográficas e documen-tais adecuadas para o seu estudio.

3. Bloques de contidos

Os fundamentos teóricos e metodolóxicos nos que sebasea esta materia, así como o carácter instrumentalpresentan unha continuidade con respecto ós da Áreade Lingua e Literatura da E.S.O. o que explica a coin-cidencia de contidos e a distribución en bloques.

A presentación compartimentada dos contidos encatro bloques (Lingua e Sociedade, Lingua oral e es-crita, Reflexión sobre a lingua e Literatura) non debeinducir a pensar que se trata de unidades autónomasque hai que desenvolver como tales, senón que debenestar interrelacionados entre si.

A análise das variedades e das interferencias lin-güísticas así como dos aspectos gramaticais feita so-bre toda a variedade de situacións comunicativas epolo tanto sobre discursos propios da comunicacióninterpersoal e dos medios de comunicación reverterásobre a comprensión e a producción de textos, é dicir,perfeccionará a competencia comunicativa dos alum-nos e das alumnas. A lectura e o estudio de textos eobras da Literatura implica o coñecemento da cohe-sión, da coherencia e da propiedade dos textos e per-mítelles fixar actuacións lingüísticas, estructuras, ex-presións, palabras, etc. polo que se pode considera–laLiteratura como o medio idóneo para mellora–la ha-bilidade comunicativa tanto na súa vertente de com-prensión coma de expresión.

En cada un dos bloques están presentes os tres ti-pos de contidos: os de natureza cognitiva, conceptos;os do «saber facer», Procedementos; e os de tipo afec-

tivo e valorativos, actitudes. Con esta división pretén-dese corrixi–la habitual insistencia no cognitivo e en-fatiza–la variedade de contidos que é necesario ensi-nar e aprender.

3.1 Lingua e sociedade

A través dos contidos deste bloque preténdese refle-xionar sobre a situación sociolingüística e cultural danosa comunidade.

A análise das variedades da lingua, das interferen-cias lingüísticas entre linguas en contacto e da alter-nancia no uso do código permitirá desenvolver acti-tudes positivas cara ás linguas e cara ós seus falantes,comprender outras realidades sociolingüísticas afínse, en suma, crear hábitos de uso que contribúan ánormalización da nosa lingua.

3.1.1 Contidos conceptuais

— Antecedentes históricos e aspectos psicosociais, so-ciopolíticos e lexislativos da situación lingüísticaactual.

— A lingua galega e as súas variantes.

— A diversidade lingüística e os fenómenos de contac-to entre linguas. Bilingüísmo e diglosia.

— A normalización lingüística.

— A realidade plurilingüe e pluricultural de España.

3.1.2 Contidos procedementais

— Análise da situación sociolingüística da nosa Co-munidade.

— Análise do proceso de normalización lingüística.

— Identificación das interferencias lingüísticas e em-prego de expresións e construccións propias de cadalingua.

— Recoñecemento e análise das variedades xeográfi-cas e sociais da lingua e das valoracións e actitudessociolingüísticas presentes en textos de distintotipo.

3.1.3 Contidos actitudinais

— Mantemento de actitudes positivas e activas res-pecto á utilización da nosa lingua en tódalas situa-cións de comunicación.

— Valoración dos esforzos –individuais, colectivos,institucionais, etc.– en favor da normalización lin-güística.

— Interese e respecto polas variantes sociais e dialec-tais da lingua.

— Actitude consciente e respectuosa coa riqueza plu-rilingüe e pluricultural, así como cara ás persoasque empreguen unha lingua diferente.


3.2 Lingua oral e escrita

Os contidos deste bloque fan referencia ás aprendiza-xes necesarias para a análise, a interpretación e aproducción de textos orais e escritos de diferentes ám-bitos (académico, administrativo, técnico, legal e derelación interpersoal.), así como de discursos proce-dentes dos medios de comunicación tendentes a orien-ta–la conducta.

Preténdese mellora–la competencia comunicativa efomentar actitudes críticas ante os usos discrimina-torios e ante a posible manipulación presente na ac-tividade discursiva.


— Comunicación e Linguaxe.

– Situacións de comunicación.

– Elementos que interveñen na comunicación.

– Intención comunicativa.

— A comunicación oral.

– Peculiaridades.

– Tipoloxía textual.

– Interacción entre o código verbal e o non verbal.

— A comunicación escrita.

– Peculiaridades.

– Tipoloxía textual.

– A lectura e as súas funcións.

— A comunicación dos «mass–media». A súa inciden-cia na sociedade contemporánea.


— Interpretación de textos de distinto tipo (científicos,técnicos, culturais, dos medios de comunicación,etc.) e emisión de xuízos persoais fundamentados.

— Análise de textos tendo en conta a súa tipoloxía eo medio de transmisión, así como a intención co-municativa.

— Producción de textos orais, espontáneos e planifi-cados, e de textos escritos socialmente significati-vos, atendendo á coherencia e cohesión do discurso,á adecuación e á corrección gramatical.

— Elaboración de textos atendendo á canle emprega-da (oral, escrita e audiovisual), á tipoloxía textual(narrativa, argumentativa, expositiva, etc.) e ó tipode discurso (científico, técnico, administrativo, pu-blicitario, cultural, etc.).

— Utilización de distintas técnicas auxiliares e de pro-cedementos de documentación para a comprensióne para a producción de textos usuais na vida aca-démica.

— Reformulación de textos en función de cambios delingua, medios de transmisión, finalidade, tipoloxíatextual, etc.


— Interese por comunicarse a través de discursosorais e escritos caracterizados pola súa eficacia co-municativa, corrección, creatividade e beleza.

— Respecto polas normas que rexen o intercambio co-municativo.

— Actitude reflexiva e crítica ante as expresións delingua que supoñan calquera tipo de discrimina-ción.

— Actitude crítica ante as mensaxes dos medios decomunicación que presenten calquera tipo de ma-nipulación.

— Valoración de textos propios da vida académica.

3.3 Reflexión sobre a Lingua

Nesta Etapa, os alumnos e as alumnas xa consolida-ron as estructuras cognitivas que definen o estadiodas operacións formais, polo que xa se pode facer unestudio sistemático das regras que definen o funcio-namento do sistema a nivel de texto, de oración e depalabra.

A nivel de texto, debe terse en conta a reflexiónsobre as formas lingüísticas que permiten identifica–lo contexto social de enunciación e que contribúen ásúa adecuación pragmática, e tamén se debe atenderá reflexión sobre os procedementos de cohesión, tantoos de representación e progresión coma os léxicos–se-mánticos e pragmáticos.

A nivel de oración e de palabra, a aprendizaxe demétodos e de procedementos de análise, clasificación,manipulación e representación destas unidades gra-maticais ha de contribuír ó seu correcto uso cando seactualicen nas distintas realizacións discursivas.

Os contidos deste bloque non se deben considerarde forma illada, non teñen unha finalidade en si mes-mos xa que o que se pretende é que a reflexión axudea entende–los actos de lingua e a mellora–la compe-tencia comunicativa.


— Discurso, texto e contexto.

— O texto como unidade de sentido. A adecuación, acoherencia e a cohesión.

— A oración: tipos, constituíntes, funcións e relaciónssintácticas.

— A palabra: léxico e semántica. A organización doléxico. O significado.


— As convencións ortográficas.


— Análise de textos desde o punto de vista léxico–se-mántico e morfosintáctico que facilite a compren-sión e producción de textos.

— Emprego adecuado de fontes de documentación ede diversos tipos de diccionarios na producción ena interpretación de textos propios e alleos.

— Identificación dos procedementos lingüísticos que,tendo en conta a intención comunicativa do falante,sirvan tanto para recoñece–la adecuación, cohesióne coherencia como para facilita–la producción detextos propios.

— Uso de conceptos e termos lingüísticos necesariospara a comprensión e para a elaboración de textosda vida académica.

— Utilización das convencións lingüísticas na produc-ción de textos.


— Interese por avaliar e corrixir sistematicamente aspropias produccións.

— Respecto polas convencións lingüísticas e polas nor-mas de coherencia, propiedade e corrección.

— Interese polo emprego de expresións, locucións eléxico propios da nosa lingua, evitando as interfe-rencias doutras linguas, os barbarismos e as ultra-correccións.

3.4 A Literatura

Os contidos deste bloque buscan poñer en contacto oalumno e a alumna coas formas literarias e a súaconcreción sociohistórica, ó mesmo tempo que aumen-ta–la súa competencia comunicativa a través da con-solidación do hábito de lectura e da análise e inter-pretación de textos de autores representativos de cadaforma literaria e época.

Os textos literarios, ademais de estimula–la ima-xinación e o coñecemento do home e do mundo, deenriquece–la experiencia persoal e de producir pracerestético, son un gran modelo de tipos de textos, deestructuras lingüísticas, de técnicas e de recursos ex-presivos e creativos, polo que o estudio da literaturae da lingua debe realizarse de forma conxunta.


— A comunicación literaria. A función poética

— A Literatura como canle de transmisión e creacióncultural, e como expresión da realidade histórica esocial.

— As formas literarias e a súa concreción cronolóxicaen Galicia.

— Obras e autores de especial relevancia na nosa li-teratura.

— Evolución da Literatura Galega en relación co seucontorno hispánico e europeo.


— Lectura e valoración crítica de obras literarias sig-nificativas de cada unha das formas literarias erepresentante de cada época.

— Interpretación do contido de obras e textos litera-rios relacionándoos coa estructura das formas lite-rarias e cos procedementos utilizados.

— Establecemento de relacións entre un texto/obra li-teraria e o marco socio–cultural e estético no quese produciu, conectando o seu contido ideolóxico cosvalores da sociedade actual.

— Creación de textos literarios de acordo coas carac-terísticas da forma literaria elixida.

— Recoñecemento e valoración crítica dos factores so-cio–políticos, económicos e sociolingüísticos quecondicionaron a nosa historia literaria.

— Identificación dos elementos e das técnicas carac-terísticas das formas literarias máis significativas.


— Valoración do feito literario como producto lingüís-tico, estético e cultural.

— Interese e gusto pola lectura de obras e textos lite-rarios de diferentes formas literarias e épocas, uti-lizando criterios propios de selección e valoración.

— Interese por expresa–las propias ideas, sentimen-tos e fantasías mediante as distintas formas lite-rarias.

— Actitude crítica ante os contidos ideolóxicos quesubxacen nas obras literarias e ante os temas quedenoten discriminación.

4. Criterios de avaliación

— Analizar criticamente as circunstancias que condi-cionaron a evolución, o uso e a realidade actual danosa lingua.

Este criterio intenta comprobar se o alumno e aalumna comprende a lingua como un fenómeno so-cial e diacrónico, se reflexiona sobre as causas queinfluíron na súa evolución e se a concibe como ve-hículo de comunicación e de transmisión de valoresculturais.


— Analizar en textos de distinto tipo transmitidos porcanles diferentes as variedades lingüísticas que semanifestan neles, así como as valoracións e actitu-des sociolingüísticas implícitas.

Preténdese que o alumno e a alumna integrenna análise da actividade comunicativa a informa-ción que determinadas marcas lingüísticas propor-cionan sobre a orixe xeográfica dos falantes, o gru-po social ó que pertencen e sobre a finalidade dodiscurso. Avaliarase a capacidade para analizarcriticamente as actitudes ante situacións de comu-nicación nas que os falantes elixen unha lingua ououtra ou unha variedade determinada.

— Comprender e valorar discursos de distinto tipo,transmitidos por canles diferentes, identificando asituación de comunicación en que se producen e aintención comunicativa.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade do alumnado para aplica–los coñecementossocioculturais, discursivos e textuais na compren-sión de textos, así como a súa capacidade para de-tecta–las valoracións explícitas ou implícitas pre-sentes neles e para emitir xuízos persoais sobre osmesmos.

— Producir textos de distinto tipo —exposicións, argu-mentacións, instruccións, etc.— con coherencia, co-rrección e adecuados á situación de comunicación.

Este criterio trata de comprobar se o alumnadoé capaz de elaborar textos orais e escritos con con-tidos pertinentes e estructura acorde ó tipo de textoe á situación de comunicación, de utiliza–lo rexistroadecuado e de mostrar claridade na orde de ideas.Avaliarase, tamén, a adecuación do léxico, a correc-ción das construccións sintácticas e dos elementosde cohesión, os aspectos lingüísticos e paralingüís-ticos relacionados coa fluidez, e a preparación e arevisión dos textos.

— Participar en debates acerca de temas de actuali-dade, de ámbito académico e dos contidos dos blo-ques, valorando as súas aportacións para a com-prensión crítica dos mesmos e das mensaxes do me-dio de comunicación.

Este criterio pretende comproba–la capacidadedo alumnado para abordar diferentes temas adop-tando os procedementos lingüísticos adecuados erecoñecendo os prexuízos e as valoracións pexora-tivas que poden estar presentes nos usos lingüísti-cos. Valorarase, así mesmo, a capacidade do alum-no e da alumna para reflexionar sobre estes usose para evitalos de forma consciente nas súas pro-

pias produccións. Avaliarase tamén se o alumno ea alumna analizan criticamente as mensaxes dosmedios de comunicación, principalmente aquelasque pretenden influír no público cuns determinadosfins.

— Elaborar unha exposición dun tema propio do ám-bito académico –un traballo monográfico, unha re-seña bibliográfica, unha memoria, un informe, etc.–utilizando procedementos de documentación e dis-tintas estratexias que faciliten a comprensión e aexpresión –fichas, resumos, esquemas, etc.–.

Trátase de verifica–la capacidade do alumno eda alumna para seleccionar e localizar de formaautónoma distintas fontes de documentación sobretemas diferentes para a elaboración de textos pro-pios do ámbito académico e se reutiliza e planificade forma comprensiva a información obtida.

— Utiza–la reflexión sobre a lingua nos seus planosfónico, morfosintáctico, léxico–semántico e textual,así como os conceptos e os procedementos lingüísti-cos básicos adecuados para a comprensión e a pro-ducción de textos –segmentación, conmutación, cla-sificación, análise, etc.-.

Este criterio intenta poñer de manifesto a capa-cidade dos alumnos e das alumnas para aplicar deforma reflexiva os seus coñecementos lingüísticosco fin de mellora–la recepción de textos e a revisióndas propias produccións.

— Establecer relacións entre unha obra representativadun autor ou dunha época co contexto socioculturalno que se produciu.

Con este criterio inténtase valora–la capacidadedo alumno e da alumna para comprende–lo fenó-meno literario como producto cultural situado nuncontexto sociohistórico determinado. Terase en con-ta se o alumno e a alumna son quen de utilizar deforma crítica e autónoma fontes de información,tanto bibliográficas coma documentais, e se sabeaplica–la información obtida á interpretación deobras literarias.

— Interpretar textos e obras literarias tendo en contaa estructura da forma literaria á que pertence e atécnica empregada.

Este criterio trata de comprobar se os alumnose as alumnas son quen de ler e analizar textos ouobras literarias, de recoñece–la súa estructura e deestudia–los procedementos retóricos que as carac-terizan. Cómpre que se traballe a partir da lecturade obras completas ou de textos representativos.



Lingua Castelá e Literatura

Bacharelato

1. Introducción

A análise e a valoración crítica da sociedade contem-poránea esixen a asimilación de novas aprendizaxese saberes, para os que cómpre o perfeccionamento dacapacidade de interpretación e de producción de tex-tos, orais e escritos, de ámbito académico, cultural,literario e dos medios de comunicación, así como odominio de técnicas de traballo intelectual. Todos es-tes aspectos contribúen ó desenvolvemento humano eintelectual dos xoves, consolidando a súa madurezapersoal, e debe preparalos para integrarse na socie-dade actual, na que deberán desempeñar de formaautónoma funcións cada vez máis complexas e demaior responsabilidade; finalidades estas que han deconseguirse no Bacharelato. Esta Etapa polo seu ca-rácter propedéutico, debe formalos e orientalos paraacceder a estudios superiores tanto universitarioscoma de módulos profesionais.

Para a consecución destas dúas finalidades, forma-tiva e propedéutica, cómpre que os xoves amplíen eperfeccionen a súa competencia comunicativa, adqui-ran un maior grao de reflexión sobre os mecanismosda lingua que lles permita mellora–los seus recursoscomunicativos e enriquezan a súa sensibilidade e asúa cultura, fins que se poderán acadar a través doestudio sistemático e reflexivo da Lingua e da Lite-ratura. Este carácter instrumental é o que determinaque se inclúa a materia de Lingua Castelá e Litera-tura entre as materias comúns de tódalas modalida-des do Bacharelato.

Ó mesmo tempo, esta disciplina, xunto coas outrasmaterias do currículo, tendo en conta as característi-cas psicoevolutivas das alumnas e dos alumnos tantono plano cognitivo coma no social e no afectivo, con-tribuirá a desenvolve–la súa madureza persoal.

Por unha parte, as actividades comunicativas per-miten a observación, a reflexión, a xeneralización, aconceptualización, a formulación de hipóteses, etc.,destrezas que promoverán o razoamento lóxico e o usode conceptos abstractos e de relacións complexas, con-tribuíndo así ó desenvolvemento cognitivo dos alum-nos e das alumnas.

Por outra parte, nesta Etapa educativa, a persona-lidade dos xoves estase estabilizando; neste senso, o

desenvolvemento da competencia comunicativa per-mitiralles verbaliza–los seus estados de ánimo, osseus desexos, as súas inquedanzas, os seus intereses,etc. e axudaralles a defini–la súa identidade promo-vendo a inserción social e as súas relacións interper-soais.

Pero as tarefas educativas no Bacharelato non haique limitalas só ó desenvolvemento cognitivo e á so-cialización dos xoves, senón que deben ter en conta odesenvolvemento da imaxinación e da creatividade,así como o enriquecemento cultural. A reflexión sobreo uso estético da lingua, sobre o seu aspecto lúdico ecreativo presentes no ámbito literario, realizada a tra-vés da recepción e da creación de obras literarias oude carácter literario, permitiralles completa–la súapersonalidade.

O Bacharelato comparte coas outras etapas educati-vas, Primaria e Secundaria Obrigatoria, a ensinan-za–aprendizaxe dos procedementos relativos ó uso dalingua dentro dos diversos ámbitos de interacción so-cial, dos coñecementos explícitos implicados nestessaberes prácticos e das actitudes favorecedoras dunhacomunicación satisfactoria e dunha postura críticaante os usos discriminatorios da lingua, polo que nonhai unha separación nítida entre as tres etapas aíndaque o desenvolvemento desta ensinanza–aprendizaxedebe responder a necesidades distintas en cada unhadas etapas. Estas necesidades, no Bacharelato, esixencontextos comunicativos distintos, textos e análisesmáis complexas e unha maior precisión na termino-loxía empregada, así como a lectura e o estudio deobras significativas das distintas formas literarias daLiteratura Española.

Nesta Etapa, o progreso na competencia comunica-tiva vincúlase á interpretación, á análise e á produc-ción de discursos de especial relevancia social e cul-tural para as alumnas e para os alumnos que llesposibiliten o acceso ó saber e ós procesos de aprendi-zaxe que se producen no ámbito académico e que llespermitan o desenvolvemento das estratexias para se-leccionar e para reelabora–la información, ó mesmotempo que realizan unha reflexión sistemática da lin-gua que, neste nivel educativo, debe centrarse nos fac-tores contextuais do discurso, na coherencia dos tex-tos e nos mecanismos de cohesión, o que permite ache-

Lingua Castelá e Literatura 11

garse á linguaxe desde o seu carácter comunicativo eanaliza–los textos sen desligalos do seu uso en con-textos diversos. A reflexión sobre a lingua debe enca-miñarse, tamén, á mellora léxico–semántica dosalumnos e das alumnas co fin de que enriquezan oseu léxico e, sobre todo, de que usen as palabras conpropiedade, adecuación e corrección, con especialatención ás particularidades léxico–semánticas dodiscurso científico.

Así mesmo é importante que o alumnado analiceos discursos orientadores da opinión e da conductaprincipalmente os que se transmiten a través dos me-dios de comunicación. A incidencia que estes mediosteñen hoxe en día na vida dos cidadáns fai necesarioso afondamento e a consolidación das aprendizaxes re-alizadas nas outras etapas educativas, en especial odesenvolvemento dunha actitude crítica.

A educación lingüística no Bacharelato ha de in-cluír, ademais, o coñecemento das variedades e dasinterferencias lingüísticas, así como as repercusiónsque no intercambio comunicativo, nun contexto de lin-guas en contacto, teñen os fenómenos de cambio delingua para representar diversas situacións sociais oudiferencias de status social dos participantes. Estescoñecementos, referidos á variación na lingua e noseu uso, teñen grande importancia para erradicar pre-xuízos e estereotipos responsables de actitudes nega-tivas cara ás linguas e cara ós seus falantes e, portanto, para promover cambios afectivos e de conductaque favorezan un bilingüismo efectivo.

A Literatura é un sistema especial de comunicacióne un medio de coñecemento. Como sistema de comu-nicación contribúe á ampliación da competencia co-municativa das alumnas e dos alumnos dende a súaindudable calidade lingüística. A Literatura relacionaós xoves coas formas literarias, con estilos variados econ rexistros máis cultos que os utilizados habitual-mente, polo que poderán expresarse mellor, escribirmellor e, por tanto, transmitir de forma máis precisae eficaz o seu pensamento. A Literatura como mediode coñecemento permítelles coñece–lo home coas súasexperiencias, as súas ideas, os seus sentimentos e assúas fantasías, e a sociedade dunha época, reflexadosnas súas grandes obras.

A ensinanza da Literatura, ademais de transmitirun modelo de lingua, coñecemento das formas litera-rias e a súa evolución, e técnicas de interpretación detextos, contribúe o desenvolvemento da capacidadelectora e transmite uns valores e fomenta o interese,a curiosidade e a sensibilidade para todo aquilo quea Literatura ten de creación humana e de estímulopara o enriquecemento da personalidade dos alumnose das alumnas.

Lingua e Literatura compleméntanse mutuamentecomo elementos de cultura. O seu estudio debe facerseen común xa que un bo coñecemento da Lingua e daLiteratura como vehículos de expresión e como mediosde coñecemento permitirá ó alumnado mellora–la ca-pacidade reflexiva, desenvolve–lo pensamento crítico,consolida–la expresión de criterios propios e descu-bri–lo poder creador e o pracer da lectura.

Cómpre que o profesorado de Lingua Castelá e Li-teratura e de Lingua e Literatura Galegas, traballeconxuntamente: o feito de tratarse de linguas en con-tacto avoga polo traballo en común xa que esto per-mitirá resolve–la problemática que de isto se deriva,modificando ou fortalecendo actitudes de respecto emellorando a competencia en cada unha delas. Poroutra parte é evidente que a situación sociolingüísti-ca, a desigual competencia comunicativa, os prexuízosdos alumnos e das alumnas, etc. van condiciona–laintervención didáctica en cada lingua.

2. Obxectivos

Nesta Etapa, como resultado do proceso de ensinan-za–aprendizaxe, os alumnos e as alumnas desenvol-verán as seguintes capacidades:

— Expresarse oralmente e por escrito mediante dis-cursos coherentes, correctos, creativos e adecuadosás diversas situacións de comunicación e ás dife-rentes finalidades comunicativas.

— Comprender e interpretar discursos orais e escritoscientíficos, culturais, técnicos, dos medios de comu-nicación e doutras linguaxes non verbais, tendo enconta, en cada caso, as súas características e asfinalidades comunicativas.

— Coñece–la situación lingüística —da nosa comuni-dade, de España e do mundo— e estudia–las rela-cións entre as diversas linguas e as súas variedadescomo manifestacións da súa natureza socio–histó-rica, para favorecer unha actitude consciente e res-pectuosa coa riqueza plurilingüe e pluricultural.

— Utilizar e valora–la linguaxe oral e escrita comomedio eficaz para a comunicación interpersoal,para a adquisición de novas aprendizaxes, para acomprensión e a análise da realidade e para a or-ganización racional da acción.

— Reflexionar sobre os distintos compoñentes da lin-gua (fonolóxico, morfosintáctico, léxico–semánticoe textual) en diferentes discursos e sobre o propiouso, analizando e corrixindo as propias producciónslingüísticas e empregando nisto os conceptos e pro-cedementos axeitados.

12 Lingua Castelá e Literatura

— Interpretar e valorar criticamente obras literarias,identificando os elementos que configuran a súa na-tureza artística, descubrindo nelas o uso creativoda lingua e unha fonte de pracer persoal, relacio-nándoas cunha tradición cultural e recoñecendo ascondicións socias da súa producción e da súa recep-ción.

— Coñece–las características identificadoras dos pe-ríodos mais representativos da Literatura Españo-la, así como os autores e as obras máis significati-vas, localizando e utilizando, de forma crítica, asfontes bibliográficas e documentais adecuadas parao seu estudio.

— Adoptar unha actitude aberta ante as manifesta-cións literarias, apreciando nelas a proxección per-soal do ser humano e a capacidade de repre-sentación do mundo exterior.


Os fundamentos teóricos e metodolóxicos nos que sebasea esta materia, así como o seu carácter instru-mental presentan unha continuidade con respecto ósda Área de Lingua e Literatura da ESO o que explicaa coincidencia de contidos e a distribución en bloques.

A presentación compartimentada dos contidos encatro bloques (Lingua e Sociedade, Lingua oral e es-crita, Reflexión sobre a lingua, Literatura) non debeinducir a pensar que se trata de unidades autónomasque hai que desenvolver como tales, senón que debenestar interrelacionados entre si.

A análise das variedades e das interferencias lin-güísticas así como dos aspectos gramaticais feita so-bre toda a variedade de situacións comunicativas epolo tanto sobre discursos propios da comunicacióninterpersoal, do ámbito académico e dos medios decomunicación reverterá sobre a comprensión e a ela-boración de textos, é dicir, perfeccionará a competen-cia comunicativa dos alumnos e das alumnas. A lec-tura e o estudio de textos e obras da Literatura im-plica o coñecemento da cohesión e coherencia e dapropiedade dos textos e permítelles fixar actuaciónslingüísticas, estructuras, expresións, palabras, poloque se pode considera–la Literatura como o medio idó-neo para mellora–la habilidade comunicativa tanto nasúa vertente de comprensión coma de expresión.

En cada un dos bloques están presentes os tres ti-pos de contidos: os de natureza cognitiva, contidosconceptuais; os do «saber facer», contidos procedemen-tais; os de tipo afectivo e valorativo, contidos actitu-dinais. Con esta división preténdese corrixi–la habi-tual insistencia no cognitivo e enfatiza–la variedadede contidos que é necesario ensinar e aprender.

3.1 Lingua e Sociedade

A través dos contidos deste bloque preténdese refle-xionar sobre a situación sociolingüística de España.

A análise das variedades das linguas, das interfe-rencias lingüísticas e da alternancia no uso do códigopermitirá desenvolver actitudes positivas cara ás lin-guas e cara ós seus falantes e comprender outras re-alidades sociolingüísticas afíns.


— A diversidade lingüística e cultural de España.

— Os fenómenos de contacto entre as linguas. Bilin-güismo e diglosia.

— Os procesos de normalización lingüística.

— A Lingua Castelá. As súas variedades. Difusión in-ternacional da Lingua Castelá.

— Realidade plurilingüe e pluricultural do mundocontemporáneo.


— Análise da situación sociolingüística de España.

— Identificación das interferencias lingüísticas e em-prego de expresións e construccións propias de cadalingua.

— Interpretación de distintos procesos de normaliza-ción lingüística.

— Análise de textos de distinto tipo tendo en conta asvariedades lingüísticas empregadas e as valora-cións e as actitudes sociolingüísticas que neles semanifestan.


— Interese e respecto polas variantes sociais e dialec-tais da lingua, así como polas persoas que empre-guen unha lingua diferente.

— Valoración crítica ante ideas e actitudes manifes-tadas en textos de diverso tipo.

— Actitude consciente e respectuosa coa riqueza plu-rilingüe e pluricultural.

3.2 Lingua oral e escrita

Os contidos deste bloque fan referencia ás aprendiza-xes necesarias para a análise, a interpretación e aproducción de textos orais e escritos de diferentes ám-bitos (académico, administrativo, técnico, legal, cul-tural e de relación interpersoal), así como de discursosprocedentes dos medios de comunicación.

Preténdese mellora–la competencia comunicativa efomentar actitudes críticas ante os usos discrimina-torios e ante a posible manipulación presente na ac-tividade discursiva.



— Comunicación e Linguaxe.– Situacións de comunicación.– Elementos que interveñen na comunicación.– Intención comunicativa.

— A comunicación oral.– Peculiaridades.– Tipoloxía textual.– Interacción entre o código verbal e o non verbal.

— A comunicación escrita.– Peculiaridades.– Tipoloxía textual.

– A lectura e as súas funcións.

— Os medios de comunicación. A súa incidencia nasociedade contemporánea.


— Interpretación de textos —orais, escritos, icónico–verbais— de diversos ámbitos de uso (científicos,culturais, técnicos, literarios, dos medios de comu-nicación, etc.) e emisión de xuízos persoais funda-mentados.

— Análise de textos socialmente significativos tendoen conta a súa tipoloxía e a canle de transmisión,así como a intención comunicativa.

— Producción de textos orais, espontáneos e planifi-cados, e de textos escritos, socialmente significati-vos, atendendo á adecuación, á coherencia do dis-curso e á corrección gramatical.

— Elaboración de textos atendendo á canle emprega-da (oral, escrita e audiovisual), á tipoloxía textual(narrativa, argumentativa, expositiva, argumenta-tiva, etc.) e ó tipo de discurso (científico, técnico,administrativo, publicitario, cultural, dos mediosde comunicación, etc.).

— Utilización de diversas técnicas auxiliares e de pro-cedementos de documentación, así como do diccio-nario, para a comprensión e a elaboración de textosusuais na vida académica.

— Reformulación de textos en función de cambios delingua, canles, finalidade, tipoloxía textual, etc.


— Respecto polas normas que rexen o intercambio co-municativo.

— Actitude reflexiva e crítica ante as expresións delingua que supoñan calquera tipo de discrimina-ción.

— Interese por comunicarse a través de discursosorais e escritos caracterizados pola súa eficacia co-municativa, corrección e creatividade.

— Actitude crítica ante as mensaxes dos medios decomunicación que presenten calquera tipo de ma-nipulación.

— Valoración de textos propios da vida académica.

3.3 Reflexión sobre a Lingua

Nesta Etapa, os alumnos e as alumnas xa consolida-ron as estructuras cognitivas que definen o estadiodas operacións formais, polo que poden facer un es-tudio sistemático das regras que definen o funciona-mento do sistema a nivel de texto, de oración e depalabra.

A nivel de texto, debe terse en conta a reflexiónsobre as formas lingüísticas que permiten identifica–lo contexto social de enunciación e que contribúen asúa adecuación pragmática e a reflexión sobre os pro-cedementos de cohesión e coherencia. A nivel de ora-ción e de palabra, a aprendizaxe de métodos e de pro-cedementos de análise, clasificación, manipulación erepresentación destas unidades gramaticais contri-buirá ó seu correcto uso cando se actualicen nas dis-tintas realizacións discursivas.

Os contidos deste bloque non se tratarán desgaxa-dos de discursos ou de situacións comunicativas au-ténticas co fin de que as alumnas e os alumnos en-tendan os actos de fala e perfeccionen a súa compe-tencia comunicativa.


— Discurso, texto e contexto.

— O texto como unidade de sentido e forma de inter-cambio: adecuación, coherencia e cohexión.

— A oración

– Tipos.

– Os seus constituíntes.

– Funcións e relacións sintácticas.

— A palabra.

– A organización do léxico.

– O significado.

— As convencións ortográficas.


— Análise de textos desde o punto de vista léxico–se-mántico e morfosintáctico que facilite a compren-sión e a producción de textos.

— Emprego dos procedementos lingüísticos que, tendoen conta a intención comunicativa do falante, faci-liten a interpretación e elaboración de textos, tantopara identifica–la falta de adecuación, cohesión ecoherencia como para evitala.


— Uso de conceptos e termos lingüísticos necesariospara a comprensión e a elaboración de textos davida académica.

— Utilización de fontes de documentación e de diver-sos tipos de diccionarios na producción e na inter-pretación de textos propios e alleos.

— Utilización das convencións ortográficas na produc-ción de textos.


— Respecto polas convencións lingüísticas e polas nor-mas de corrección, coherencia e propiedade.

— Interese polo emprego de expresións, locucións eléxico propios do Castelá, evitando barbarismos einterferencias doutras linguas.

— Interese por avaliar e corrixir sistematicamente aspropias produccións.

3.4 A Literatura

Os contidos deste bloque se sistematizan en torno ásformas literarias e á súa evolución histórica, o quepermite auna–la análise de formas literarias especí-ficas para representar e comunicar experiencias, sen-timentos, fantasías, etc. co estudio da configuracióne dos cambios destas formas ó longo da historia lite-raria.

A lectura, a análise e a interpretación de obras ede textos literarios significativos permitirá ás alum-nas e ós alumnos profundizar nos mecanismos for-mais que configuran un texto literario, así como apre-hende–los trazos identificadores dos grandes perío-dos, movementos e tendencias literarias, e de autorese obras significativas.

Os textos e as obras literarias, ademais de estimu-la–la imaxinación e o coñecemento do home e do mun-do, de enriquece–la experiencia persoal e de producirpracer estético son un gran modelo de tipos de textos,de estructuras lingüísticas, de técnicas e de recursosexpresivos e creativos, polo que o estudio da Litera-tura e da Lingua debe facerse de forma conxunta.


— A Literatura como medio estético de comunicación.

— A Literatura como canle de transmisión e creacióncultural e como expresión da realidade histórica esocial.

— As formas literarias e as súas transformacións his-tórica:

– Narrativa:

– Estructura e técnica.

– As formas tradicionais do relato e a súa trans-formación nos séculos XV, XVI e XVII: nace-mento da novela moderna. A novela no séculoXIX: realismo e naturalismo. Renovación te-mática e técnica no século XX. A novela lati-noamericana da segunda metade do séculoXX.

– Lírica:– Estructura e linguaxe poética.– Lírica tradicional e lírica culta na Idade Me-

dia, Renacemento e Barroco. Concepto román-tico da lírica. Século XX: Vangardas etradición. Novas tendencias.

– Teatro:– Texto e espectáculo.– Do teatro medieval ó teatro barroco. Evolución

e transformación no século XX.– Ensaio:

– Estructura e técnica. – As formas orixinarias do ensaio literario e a

súa evolución.– O periodismo:

– Estructura e técnica.– Orixe e desenvolvemento no século XIX.

Transformación no século XX.


— Lectura e valoración crítica de obras e textos lite-rarios significativos de cada unha das formas lite-rarias referidas.

— Interpretación do contido de obras e textos litera-rios relacionándoos coa estructura das formas lite-rarias e cos procedementos utilizados.

— Establecemento de relacións entre un texto/obra li-teraria e o marco socio–cultural e estético no quese produciu, conectando o seu contido ideolóxico cosvalores da sociedade actual.

— Creación de textos literarios de acordo coas carac-terísticas da forma literaria elixida.

— Identificación dos elementos e técnicas caracterís-ticas das formas literarias máis significativas.


— Valoración do feito literario como producto lingüís-tico, estético e cultural.

— Interese e gusto pola lectura de obras e textos lite-rarios de diferentes formas literarias e épocas, uti-lizando criterios propios de selección e de valora-ción.

— Interese por expresa–las propias ideas, sentimen-tos e fantasías mediante as distintas formas lite-rarias.


— Actitude crítica ante os contidos ideolóxicos quesubxacen nas obras literarias e perante os temasque denoten discriminación.


— Desenvolver un tema en exposición oral, previamen-te planificada, atendendo ós aspectos básicos damesma e adoptando a estratexia comunicativa per-tinente.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade das alumnas e dos alumnos para desenvol-ver unha exposición oral na que se observe unhaexecución fónica adecuada, fluidez, orde, coheren-cia lóxica, claridade expresiva, interacción co audi-torio, etc., así como os elementos axeitados de es-tratexia textual: determinación dos obxectivos, se-lección e ordenación de contidos, elección dos rexis-tros lingüísticos e adecuación dos diversos compo-ñentes do discurso á finalidade do mesmo e ás pe-culiaridades da situación comunicativa.

— Elaborar textos escritos de distinto tipo —exposi-cións, argumentacións, etc.— dotados de coherenciae de corrección, e co contido e coa expresión lingüís-tica axeitados ó fin proposto e á situación de comu-nicación.

El criterio trata de comprobar se o alumnado écapaz de elaborar textos escritos con contidos per-tinentes, coa debida estructuración dos mesmos ecoa expresión lingüística adecuada respecto a pro-cedementos de cohesión, construcción sintáctica eléxico. Comprobarase, de forma especial, se respec-tan de modo suficiente algunhas operacións esen-cias na elaboración de todo escrito (preparación, re-visión, etc.) así como a adecuación dos diversoscompoñentes do texto á intención e á situación co-municativa.

— Reformular por escrito o contido dun texto científi-co, cultural, técnico, periodístico, etc, sintetizandoo tema , enumerando as ideas esenciais, establecen-do as relacións entre elas e xerarquizándoas nunesquema debidamente estructurado.

Con este criterio inténtase avaliar se as alumnase os alumnos son quen de extrae–lo significado glo-bal dun texto propio dos ámbitos sinalados, me-diante un escrito claro e coherente. O texto debeposuí–lo grao de complexidade característico dosque han de manexa–las alumnas e os alumnos uni-versitarios na súa vida académica ou unha persoaadulta na súa tarefa profesional ou na súa vidadiaria.

— Interpretar e valorar un texto científico, cultural,técnico, literario, etc., de acordo coa súa construc-ción interna, a súa calidade estética, a adecuacióndas afirmacións esencias á realidade e a relacióndo texto co autor, co receptor e coa historia.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas son quen de emitir xuízos persoais fundadosna adecuada recepción dun texto e en opinións erazoamentos propios. Isto supón —ademais da co-rrecta descodificación— a aplicación do seus coñe-cementos sobre a estructura comunicativa do texto,a selección entre as diversas pautas valorativas quese propondrán no proceso de aprendizaxe, tal comoa interrelación do seus diversos saberes extralin-güísticos e unha manifestación clara do seu propiopunto de vista.

— Analizar textos de distinto tipo (narrativo, descriti-vo, expositivo, argumentativo), transmitidos demodo oral, escrito, ou audiovisual, e en diversassituacións de comunicación, tendo en conta a fun-ción, a adecuación á situación e ó entorno e a inci-dencia no discurso dos compoñentes da situacióncomunicativa.

Preténdese que o alumnado demostre a súa ca-pacidade de aplicar a situacións reais uns coñece-mentos básicos —socioculturais, discursivos, tex-tuais— sobre o funcionamento da comunicación,utilizando para isto os conceptos e os termos ade-cuados, de modo que favorezan unha mellor inter-pretación e un mellor logro comunicativo do alum-nado.

— Analizar textos de distinto tipo (narrativo, descriti-vo, expositivo, argumentativo, literario o no litera-rio), transmitidos de modo oral, escrito ou audiovi-sual e en diversas situacións, tendo en conta as va-riedades lingüísticas que se manifestan neles, asícomo as valoracións e as actitudes sociolingüísticasimplícitas.

Preténdese que os alumnos e as alumnas mos-tren a súa capacidade de aplicar a situacións co-municativas os conceptos sociolingüísticos adecua-dos e as actitudes pertinentes. Isto supón que co-ñecerán suficientemente a realidade plurilingüe epluricultural de España, especialmente a de Gali-cia, (linguas faladas e a súa extensión, principaisvariedades dialectais e localización das mesmas,manifestacións literarias sobresaíntes no ámbitodas outras linguas, fenómenos de contacto), asícomo os aspectos históricos que axuden a interpre-ta–la situación actual.

— Aplica–los procedementos de comprensión e produc-ción a textos científicos, culturais, técnicos, etc.,usuais nos procesos de aprendizaxe, así como os


procedementos de documentación e os métodos derealización de informes, exposicións ou memorias.

Trátase de verificar: a) se as alumnas e os alum-nos planifican previamente os seus textos, esque-matizan, fan representacións, na realización dastarefas académicas, tales como unha composiciónoral dun tema, unha redacción–ensaio, un traballomonográfico, unha reseña bibliográfica, etc. b) seno proceso de documentación saben localizar fon-tes, seleccionalas, sintetiza–la información, e c) semanifestan unha actitude favorable cara a racio-nalidade do propio traballo.

— Utiliza–la reflexión sobre os diferentes compoñentesda lingua (fónico, morfosintáctico, léxico–semánti-co, textual) e, en cada caso, os conceptos, termos emétodos axeitados para a comprensión e a elabora-ción dos textos.

Este criterio intenta poñer de manifesto a capa-cidade das alumnas e dos alumnos para aplicardunha forma reflexiva os seus coñecementos lin-güísticos á recepción e á elaboración de textos, co-ñecementos referidos á relación do texto co contex-to, a estructuración e cohesión dos textos e a for-mación gramatical de oracións e de palabras. Ta-mén preténdese comproba–lo dominio necesariodalgúns conceptos, termos e procedementos lin-güísticos básicos, como son a segmentación, a con-mutación, a clasificación, a análise e a repre-sentación gráfica.

— Interpreta–lo contido dunha obra/texto literario —narrativo, lírico, teatral, ensaístico, periodístico—,relacionándoo coas estructuras da forma literariae cos procedementos utilizados, e observando astransformacións históricas da súa forma literaria.

O criterio trata de comprobar se as alumnas eos alumnos, logo de identifica–los elementos e téc-nicas característicos das formas literarias e as es-tructuras discursivas e textuais, son quen de rela-ciona–las diferentes opcións formais, de xustifica–lo seu uso en función do significado global do textoe explica–lo proceso evolutivo das formas literariasreferidas.

— Establecer relacións entre un texto literario sufi-cientemente representativo dun autor, obra ou épocasignificativa da Literatura Española e o marco so-cio–histórico, ideolóxico e estético no que se produ-ciu.

A intención deste criterio é averiguar se os alum-nos e as alumnas entenden un texto literario comoun feito cultural situado nun marco sociohistóricoconcreto. Para iso saberán aplica–los seus coñece-mentos xerais sobre os períodos significativos daLiteratura Española, así como localizar e utilizarde forma critica as fontes bibliográficas adecuadasque lles permitan establece–las conexións pertinen-tes.



Educación Física

Bacharelato

1. Introducción

Na mellora da calidade de vida dos cidadáns inflúendiferentes variables relativas, unhas ó desenvolve-mento do entorno no que habitan e outras ó desen-volvemento da súa propia persoa e á relación que seestableza con aquel. Entre estas últimas destacan asrelacionadas coa Educación Física. A promoción dasaúde, da hixiene e da condición física favorece a au-toestima ó mellora-la propia imaxe corporal. O coñe-cemento, dominio e participación nas distintas activi-dades físicas, xa sexan de tipo expresivo, estético ecomunicativo, de tipo lúdico ou de tipo deportivo pro-pician o desenvolvemento persoal, a ocupación dotempo libre, a liberación das tensións, etc, contribuín-do a palia–las actitudes sedentarias característicasdas sociedades postindustriais.

Os contidos de Educación Física, en tanto que ma-teria do Bacharelato, foron seleccionados como un me-dio para favorece–lo desenvolvemento das persoasmediante a incorporación á cultura básica dos cida-dáns dos aspectos relacionados co coñecemento do seucorpo e das habilidades motoras, así como a incorpo-ración das actitudes afectivas e sociais con respectoó seu contorno. O coñecemento do corpo, seguindo cri-terios anatómicos e fisiolóxicos, facilita a adquisiciónde hábitos de saúde e de hixiene que axudan a me-llora-lo seu desenvolvemento e as súas cualidades fí-sicas.

O dominio cinestésico, espacial e temporal do corpomellora as súas competencias motrices as súas capa-cidades neuro–psicolóxicas.

A práctica regular de actividades físicas, indivi-duais e colectivas, adaptadas ás posibilidades e gostospersoais das alumnas e dos alumnos, facilita a con-solidación de actitudes de interese, desfrute, respecto,solidariedade e cooperación, favorecendo a progresivaacción do alumnado no seu contorno.

A participación en actividades baseadas nas com-posicións corporais constitúe unha vía máis para po-tencia–las posibilidades de expresión e comunicacióndos alumnos e das alumnas, así como para profundi-zar no coñecemento dos aspectos culturais autóctonoscomo son danzas e xogos populares.

Todos estes parámetros configuran unha visión daEducación Física como unha materia que favorece odesenvolvemento persoal e a consolidación da madu-rez persoal, social e moral dos alumnos e das alumnasdesta Etapa, contribuíndo así á consecución dos ob-xectivos xerais do Bacharelato.

Pode afirmarse que a Educación Física é unha dasmaterias que utiliza as formulacións educativas máisapropiadas ás necesidades de aprendizaxe dos alum-nos e das alumnas, servíndose de formas de ensinanzacomplexa nas que se atende á diversidade diferen-ciando o grado de esixencia sobre cada contido deaprendizaxe, o tipo de axuda aportada polo profesore a valoración das realizacións do alumnado tendosempre como punto de referencia as súas capacidades,para o que deben considerarse conxuntamente tantoos aspectos teóricos como os prácticos conxugándoosen base a un tratamento esencialmente procedemen-tal.

O deseño proposto, en virtude do carácter prope-déutico desta Etapa, ofrece diferentes orientacións en-focadas a estudios superiores, a ciclos formativos pro-fesionais e a outros ámbitos tamén especializadoscomo o deportivo, turístico, artístico e lúdico.

2. Obxectivos xerais

A Educación Física no Bacharelato ha de contribuíra que as alumnas e os alumnos adquiran as seguintescapacidades:

— Coñecer e valora-las súas características persoais,así como a práctica sistemática das actividades fí-sicas, como elemento favorecedor do seu desenvol-vemento e facilitador da mellora das condicións decalidade de vida, saúde e hixiene.

— Avalia-las súas necesidades persoais, planificar elevar a cabo actividades que melloren o estado dassúas cualidades físicas e das súas habilidades mo-trices, participando activamente nos distintos gru-pos e mostrando nivel de autonomía, axuste e crea-tividade adaptado a cada situación.

— Recoñecer e valorar como unha característica cul-tural propia as actividades físico–deportivas habi-tuais na Comunidade Galega, participando na

Educación Física 19

construcción social e cultural que supoñen estas ac-tividades e propiciando o uso axeitado e disfrutedos servicios públicos destinados a este fin.

— Aumenta–las capacidades de rendemento motormediante o acondicionamento e mellora da aptitudefísica e o perfeccionamento e especialización dassúas funcións de axuste, dominio e control corporal,desenvolvendo actitudes de autoesixencia e supe-ración tendentes á consecución da eficacia e a eco-nomía nas súas accións.

— Participar en actividades físicas e deportivas, inde-pendentemente do grao de habilidade alcanzado,cooperando nas tarefas de equipo e respectando evalorando os aspectos de relación que teñen estasactividades.

— Adoptar unha actitude crítica ante as prácticas queteñen efectos negativos para a saúde individual ecolectiva, respectando o medio ambiente e realizan-do aportacións persoais que favorezan a súa con-servación e mellora.

— Utilizar e valora-la riqueza expresiva do corpo e domovemento en diversas manifestacións artísticas eculturais, como medio de comunicación e expresióncreativa, apreciando criterios estéticos e persoaisque favorezan a súa conservación e mellora.

— Utilizar e valora–las técnicas de relaxación comoun medio de coñecemento e desenvolvemento per-soal e de mellora da disposición física e mental paraactuar con equilibrio nas distintas situacións davida diaria.


Os contidos preséntanse agrupados en tres bloques.A orde de presentación non indica ningún tipo de prio-ridade referente á programación de aula. Será o pro-fesor quen, no marco do proxecto curricular de seucentro, estableza a secuencia de contidos a impartir.Estes están clasificados, dentro de cada bloque, entres tipos (conceptuais, procedementais e actitudi-nais) que deben ser obxecto tanto dos procesos ensi-nanza–aprendizaxe como de avaliación.

Algúns problemas de saúde son orixinados por acti-tudes sedentarias propiciadas polo contorno sociocul-tural que xera cada vez máis tempo de ocio. Compete,pois, á educación ofrece–los instrumentos necesariosque conduzan á súa correcta e saudable utilización.

3.1 Condición física e saúde

Cos contidos deste bloque preténdese que o alumnadocoñeza os elementos e necesidades do seu propio cor-

po, que sexa quen de desenvolve-las súas cualidadesfísicas e de coidar, mellorar e mante–la súa condiciónfísica e saúde.


— Compoñentes e cualidades básicas da condición fí-sica.

— A saúde: mecanismos de adaptación dos sistemasdo organismo á actividade física. Indicadores de ris-co na actividade física e de adecuación á mesma.Nutrición e actividade física.

— O adestramento. Factores que interveñen e hábitosde práctica asidua e de saúde.

— A relaxación e os seus efectos.


— Descrición e utilización de sistemas de relaxación,respiración e concentración.

— Análise do estado das propias capacidades físicase planificación do traballo da condición física e ela-boración de programas de mantemento, mellora erecuperación.

— Elaboración de dietas equilibradas de acordo coascaracterísticas físicas propias e as da actividade fí-sica a desenvolver.

— Utilización de técnicas de adestramento das cuali-dades físicas para o perfeccionamento da acciónmotriz, en relación cunha habilidade ou cunha ac-tividade deportiva.

— Análise dos efectos que determinadas prácticas ehábitos, tanto positivos como negativos, teñen so-bre a condición física


— Valoración e toma de conciencia da propia condiciónfísica, da imaxe corporal, dos seus límites e capa-cidades.

— interese por mellora–las capacidades físicas tendoen conta o momento do seu desenvolvemento motor.

— Aprecio polas normas de hixiene, prevención e se-guridade nos adestramentos e nas prácticas das ac-tividades, valorando as aportacións das técnicas derelaxación.

— Valoración do deporte como medio para manterunha boa condición física e un bo estado de saúde.

3.2 Expresión e comunicación

Os contidos deste bloque abordaranse partindo de ac-tividades físicas relacionadas coa capacidade de inte-riorización, representación e creación de situaciónsbaseadas na utilización dos recursos estéticos e ex-presivos corporais, que proporcionan a danza, o mimo,

20 Educación Física

o folclore, etc., favorecendo, deste xeito, a comunica-ción non verbal entre as persoas.


— A expresión corporal. Aspectos culturais e antropo-lóxicos.

— A comunicación non verbal.


— Elaboración e representación de composicións cor-porais (danza, mimo, etc.), individuais o colectivas,con intención expresiva e comunicativa.

— Recoñecemento e utilización dos elementos básicosda expresión corporal, asociados ó aceno, á posturae ó movemento.


— Valoración da expresión e comunicación a través docorpo e do movemento.

— Aceptación da propia imaxe e actitudes de desinhi-bición e comunicación cos outros.

— Valoración das produccións culturais no campo daexpresión corporal.

3.3 Deportes e xogos

Neste bloque recóllense contidos referidos ás activi-dades físicas organizadas que van ofrecer ós alumnose ás alumnas a posibilidade de aplica-las súas capa-cidades motrices na vida adulta.

O deporte debe ser creativo e educativo. Coa prác-tica de xogos e deportes colectivos aprendese desde ainfancia a respecta–las normas, tanto as do xogo comoas da vida en sociedade. Os deportes colectivos desen-volven o senso social e teñen o mérito de acostumaró adolescente a participar, a colaborar, a compartir erelativiza–los éxitos, a ser disciplinado, etc. Estas ac-titudes terán un reflexo nos actos da súa vida, poloque é especialmente relevante a reflexión e o debatesobre as actitudes violentas que xorden na prácticade certos deportes.

Os contidos son enunciados xerais sen facer refer-encia a actividades deportivas concretas, de xeito quedeben ofrecerse aquelas opcións deportivas máis ade-cuadas ós gostos, intereses e aptitudes dos alumnose das alumnas, promovendo a utilización recreativade todo tipo de espacios co fin de acadar unha sa cons-trucción do tempo de lecer.


— Deportes máis habituais no contorno: normas, re-gras, formas de xogo e recursos necesarios.

— Técnica e táctica deportiva

— O deporte como fenómeno social e cultural: os xogose deportes tradicionais e autóctonos.

— Características e posibilidades das actividades, de-portes e xogos na natureza.


— Resolución dos problemas que formula a prácticado deporte, amosando eficacia e utilizando as téc-nicas e tácticas axeitadas.

— Aplicación dos fundamentos xerais do xogo.

— Análise das actividades deportivas de recreo e lecer,grupais e individuais, debatendo sobre as actitudesviolentas que na práctica de estas se podan xerar.

— Organización, dirección e execución de actividadestendo en conta os recursos do centro e do contorno.

— Práctica de deportes e xogos populares da nosa co-munidade.

— Planificación e realización de actividades adapta-das ó tempo libre.


— Valoración da función de integración social que tena práctica das actividades físicas de carácter depor-tivo–recreativo.

— interese pola participación e integración en activi-dades colectivas con independencia do nivel de des-treza alcanzado.

— Aceptación do reto que supón competir con outrosevitando actitudes de rivalidade e entendendo aoposición como unha estratexia de xogo.

— Aprecio polos xogos e deportes autóctonos conside-rándoos como vínculo e parte do patrimonio cultu-ral da comunidade.

— Valoración do xogo e do deporte como medios paraocupa–lo tempo de lecer.


— Avalia–las necesidades de desenvolvemento de cadaunha das capacidades físicas como requisito previoa unha planificación do mesmo.

Trátase de comprobar que o alumno e a alumnaposúen un coñecemento suficiente de probas deavaliación motriz, que son capaces de realizalasaxeitadamente e analizar, de xeito individualizado,o estado das súas capacidades físicas, como un req-uisito previo á planificación da mellora das mes-mas.

— Deseñar e realizar un programa de acondiciona-mento físico a medio prazo, atendendo á dinámicaaxeitada das cargas e á utilización dos sistemas de

Educación Física 21

desenvolvemento da condición física máis axeitadosós obxectivos previstos.

Con este criterio preténdese avaliar se a alumnae o alumno son capaces de elaborar un plan de de-senvolvemento da condición física. Se comprobaráque é capaz de formular uns obxectivos a acadar eque en consecuencia con eles utiliza os sistemasaxeitados e distribúe no tempo o volume e a inten-sidade de práctica de forma axeitada.

— Organizar e dirixir unha actividade de carácter fí-sico–recreativa para o emprego do tempo libre, ava-liando os recursos dispoñibles no centro e no con-torno do mesmo.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas son capaces de organizar unha actividade, to-mando en consideración o uso e disfrute dos recur-sos que podan estar dispoñibles no contorno do cen-tro e poñela en práctica dirixindo dita actividadepara o seu grupo de compañeiros.

— Haber incrementado as capacidades físicas acordoco momento de desenvolvemento motor, acercándoseós valores normais do grupo de idade no contornode referencia.

Preténdese avaliar se o alumno e a alumna teñenun progreso axeitado no desenvolvemento das súascapacidades físicas e se son autoesixentes no seuesforzo por acadar dito progreso. Este criterio debebasearse nunha avaliación previa das capacidadesdos alumnos e das alumnas ó comenza–lo curso e,dentro duns límites, o valor das súas capacidadesdeberá aproximarse ós valores medios das persoasda súa idade.

— Haber perfeccionado as habilidades específicas e astácticas correspondentes a un deporte, amosandoeficacia, técnica e táctica, na resolución de proble-mas que formula a súa práctica.

Con este criterio trátase de comprobar que osalumnos e as alumnas realizaron un perfecciona-mento en habilidades específicas e nas formula-cións tácticas dun determinado deporte do que ascaracterísticas respondan ás propias do centro, doseu contorno e dos intereses dos propios alumnose das alumnas, respondendo con eficacia ós proble-mas motores que se formulan na práctica do mes-mo, no seu contexto real de desenvolvemento.

— Elaborar, de xeito individual ou colectivo, composi-cións corporais baseadas nos elementos técnicos dasmanifestacións expresivas, danza ou dramatizaciónco propósito de transmitir unha mensaxe ós demais.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas son capaces de realizar unha análise dos trazoscaracterísticos dunha determinada manifestaciónexpresiva (mimo. danza e dramatización) e elabo-rar, baseándose neles, unha composición motriz naque, de xeito fundamental, se observe a intenciónde comunicar unha idea ou xuízo sobre temas deactualidade.

— Utiliza–las técnicas de relaxación como medio paraa mellora da saúde física, mental e social, amosan-do autonomía e unha actitude favorable no seu em-prego.

Este criterio centra a súa atención en observarse o alumno e a alumna teñen unha disposiciónfavorable ó emprego das técnicas de relaxación eamosen unha autonomía plena no uso que fan deditas técnicas, baseadas nos coñecementos adqui-ridos e no recoñecemento da súa funcionalidade.

— Elaborar propostas críticas para a mellora dos ser-vicios que, en materia de Educación Física, prestaa sociedade, buscando unha maior oportunidade deacceso ós mesmos para si e para os seus concida-dáns.

Con este criterio inténtase pór de manifesto seo alumno e a alumna desenvolveron unha actitudecrítica respecto ós aspectos sociais das actividadesfísicas, e son capaces de pasar á práctica deseñandoe formulando suxerencias para a mellora das posi-bilidades de levar a cabo actividades físicas no seuconcello.

— Utiliza–las táboas de composición dos alimentos edo gasto enerxético para elaborar unha dieta axei-tada á realización sistemática dunha determinadaactividade física, tendo en conta as variables de ida-de, sexo e constitución corporal.

Preténdese comprobar se a alumna e o alumnoson capaces de elaborar unha dieta equilibrada,adecuada ás súas características e ás da actividadefísica que desenvolven. Para iso deberán ter en con-ta as variables expresadas e os datos aportados po-las táboas de composición dos alimentos, así comoas de gasto enerxético segundo o tipo de actividade.

22 Educación Física


Historia

Bacharelato

1. Introducción

A necesidade que mostra toda comunidade humanade identificarse como tal, sempre se satisfixo empre-gando distintos mecanismos de transmisión da imaxede seu pasado, tanto máis sofisticados canto máiscomplexa é a sociedade na que se insiren. Desta ma-neira confórmase a memoria colectiva dos pobos, im-prescindible para a súa identidade e para os indivi-duos que os integran.

Un dos mecanismos de transmisión e formación damemoria colectiva e, polo tanto, da configuración desaidentidade é, a partir do século XIX, a Historia quecontribúe, por medio de instrumentos específicos, áinterpretación de sociedade actual. De aí a súa incor-poración no currículo escolar de tódolos países e entódolos programas de estudios, pois ocupa un papelmoi importante de socialización e de asunción por par-te das novas xeneracións dos valores e normas que asúa sociedade quere transmitir.

Agora ben, nesa formación non é doado evitar cons-truír unha visión máis ou menos subxectiva de acordocós intereses que persegue a sociedade que educa.Nisto radica un dos grandes retos do ensino da His-toria: ensina–la Historia como disciplina que estudiaa humanidade no seu devir recorrendo a uns métodosrigorosos tanto de análise como de interpretación defeitos e procesos.

A Historia constitúe un campo propicio para a edu-cación porque facilita notablemente a inserción activados individuos na sociedade da que forman parte. Enprimeiro lugar, porque desde a selección de contidosrealizada nesta Etapa, é unha materia privilexiadapara a reflexión da propia sociedade na que se vivee, por tanto, axuda a desenvolver actitudes intelec-tuais e socialmente tolerantes. En segundo lugar, por-que entre os contidos se inclúe o análise da multipli-cidade dos factores que interveñen nunha realidadehumana, o cambio permanente e a irrepetibilidadedos feitos históricos, o que permite exercitar faculta-des que axudan a adquirir certas habilidades cogni-tivas e a consolidar unha madureza persoal que faci-lita actuar de forma responsable e autónoma, contri-buíndo así á consecución dos obxectivos xerais da Eta-pa.

España hoxe configúrase como un Estado integradopor nacionalidades e rexións con culturas, tradicións,linguas e institucións propias. Polo tanto, o estudioda súa historia deberá contribuír a dar conta desadiversidade, das súas raíces e características princi-pais, dos factores de integración e, en consecuencia,delimitar con rigor os aspectos comúns e diferenciais.A súa presencia no currículo, pois, ten un papel fun-damental na formación dos futuros cidadáns.

Por outra banda, España áchase inserta nun con-texto internacional. Estudia–la súa historia non sig-nifica, de ningún modo, esquecer ese contexto, senónque deberá permitir comprender unha interacción queconduce a relacións fecundas e desemboca en procesoscomo o actual de construcción de Europa.

Todas estas consideracións levan a que a Historia,máis concretamente a Historia de España Contempo-ránea, se converta en materia común a tódolos bacha-relatos que configuran o novo sistema educativo.

A opción da Historia de España Contemporánea, senque isto implique negar importancia ó pasado e ó seutratamento, sitúase entre os comenzos do século XIXe a actualidade e responde a tres tipos de considera-cións de carácter curricular: por unha parte trátasede dar continuidade ás aprendizaxes da Etapa secun-daria obrigatoria, por outra de reduci–lo ámbito tem-poral, de forma que sexa posible acometer con certaprofundidade algúns temas importantes e exercita–los procedementos habituais do traballo histórico; porúltimo, preténdese que eses poucos temas obxecto deestudio sexan significativos á luz das característicase principios considerados anteriormente e, sexan ta-mén, próximos no tempo.

A programación de aula, aberta ó profesorado apartir deste deseño non debe cinguirse soamente aunha presentación dos contidos seguindo un criteriocronolóxico, que pode facerse para segui–la evolucióndos grandes temas históricos. A presentación de de-terminados problemas poderá organizarse partindodo presente para, nunha dinámica na que se encadeena presentación do problema coa busca das raíces ouclaves que lle dan resposta, regresar a el.

Historia 23

2. Obxectivos Xerais

O desenvolvemento desta materia debe contribuír aque as alumnas e os alumnos acaden as seguintescapacidades:

— Comprende–los principais procesos económicos, so-ciais, políticos e culturais que configuran a historiaespañola recente, identificando os seus trazos máissignificativos e analizando os factores que os con-forman.

— Explicar, situándoos adecuadamente no tempo e noespacio, feitos e acontecementos relevantes da Es-paña e a Galicia contemporánea, valorando a súasignificación histórica e as súas repercusións nopresente.

— Comprende–la dimensión internacional da historiaespañola, adquirindo unha visión global dos pro-blemas e proxectos colectivos que supere enfoqueslocalistas e promova actitudes democráticas e tole-rantes.

— Argumenta–las propias ideas sobre a sociedade erevisa–las de forma crítica tendo en conta novasinformacións, corrixindo estereotipos e prexuízoscunha actitude reflexiva e indagadora.

— Identificar e comprende–los problemas importan-tes da España e a Galicia do presente, analizandoas súas raíces, evolución e consecuencias, e valo-rando os proxectos de futuro da sociedade da queforman parte.

— Analizar e explica–la pluralidade e diversidade derealidades históricas que conforman a España ac-tual, comprendendo os desequilibrios territoriais eos diferentes grados de desenvolvemento cunha ac-titude solidaria e participativa na defensa de pro-xectos que leven a mitigalos.

— Iniciarse en traballos de investigación con peque-nos estudios, informes e sínteses coherentes, ma-nexando con seguridade os conceptos propios daHistoria coa finalidade de extraer información defontes directas, valorar interpretacións historiográ-ficas e comproba–la validez dos análises políticos esocioeconómicos.

— Valora–la pertenza a unha comunidade nacional(Galicia), a un Estado histórico (España) e a unhacultura universal, desde posicións solidarias e res-pectuosas con outras comunidades, Estados e ou-tras culturas.

— Comprender que o patrimonio natural, cultural,histórico e artístico galego é diferente ó das outrasnacionalidades e autonomías que compoñen o Es-tado español, participando activamente na súa de-

fensa e valorando a diversidade como un dereitodos pobos e individuos a súa identidade.


De acordo cos obxectivos expostos e coas peculiarida-des do obxecto do estudio, os contidos desta materiaestructúranse en sete bloques, concibidos como resul-tado de combinar varios criterios.

— A familiarización dos alumnos e das alumnas cun-ha concepción xeral da natureza evolutiva e de xé-nese, que é a propia da Historia, parece a formamáis adecuada para comprende–la orixe e as ca-racterísticas do mundo actual.

— A inclusión de procedementos propios do traballodo historiador e de actitudes de solidariedade e to-lerancia que permitan os alumnos e as alumnasanalizar e valorar de maneira autónoma as infor-mación relevantes sobre o pasado e argumentar deforma crítica e indagadora sobre as realidades daEspaña e a Galicia de hoxe, participando solidaria-mente dos seus problemas.

— O tratamento equilibrado das principais dimen-sións do proceso histórico total, favorecerá que osaspectos socioeconómicos no sexan infraconsidera-dos en beneficio dos políticos e ideolóxicos–cultu-rais.

— Unha visión da historia política de España que nonestea só baseada no acontecer dos órganos centraisdo Estado, prestando á historia da periferia e, den-tro dela, á cuestión nacional unha atención propor-cionada á importancia real que tivo na dinámicapolítica española, especialmente desde as últimasdécadas do século XIX.

— A inclusión sempre que a súa especificidade o esixa,da Historia de Galicia e a súa interrelación coa doconxunto de España, xa sexa no socioeconómico, xasexa no político.

En cada bloque coexisten contidos referentes a con-ceptos fundamentais da disciplina, a procedementose a valores, actitudes e normas. Dada a interdepen-dencia existente entre os diversos bloques, toda com-partimentación presenta sempre un carácter relati-vamente artificial e non definitivo. Desta forma, aagrupación en bloques aquí relacionada non indicaprioridade ou prelación algunha entre eles. Repre-sentan só unha das moitas agrupacións e ordenaciónsposibles, tendo un carácter simplemente indicativopara os profesores e para as profesoras da materia.

24 Historia

3.1 Os métodos do coñecemento histórico

No ensino da Historia na meirande parte dos casos émáis adecuado, para que a aprendizaxe sexa signifi-cativa, partir da formulación de problemas que da ex-posición verbal. Se ben, esta non deberá obviarse sem-pre que cumpra coas condicións que fan que a apren-dizaxe dos contidos que vehicula sexa significativa.Esta concepción impregna a nova Reforma Educativa.

Neste bloque preséntanse uns contidos cun carác-ter procedemental que deben ser ensinados tanto porsi mesmos como en relación coa formulación e reso-lución de problemas que xorden de maneira naturaldos demais bloques de contidos.


— A Historia como ciencia e os seus problemas.

— Fontes e procedementos para o coñecemento histó-rico.

— Natureza, tipoloxía e importancia das distintas cla-ses de fontes.


— Análise e utilización crítica de fontes e materialhistoriográfico diverso.

— Contraste de interpretacións historiográficas e ela-boración de sínteses integrando información de dis-tinto tipo.

— Análise das relacións entre as manifestación rele-vantes da cultura e o seu contexto histórico.

— Emprego preferente dos medios de comunicaciónde masas (prensa, TV, etc.) para achegarse ó coñe-cemento da sociedade española actual.


— Valoración crítica das interpretacións subxectivasque, a veces, se dan da Historia e interese por darexplicacións máis obxectivas da mesma.

— Preocupación polo rigor na busca e interpretaciónda información histórica.

3.2 A transición do Antigo Réxime áEspaña Contemporánea

É aconsellable que ó alumnado recorde os aspectosesenciais da Historia de España previos ó punto departida desta materia, que é o mundo contemporáneo,sobre todo no que se refire á agrupación progresivadas unidades político–territoriais que acaban inte-grando a Coroa Española.

Así mesmo, trátanse os caracteres básicos do vellosistema que vai ser substituído por outro radicalmen-

te diferente nunha transición larga e conflictiva, queé o obxecto central deste bloque.


— As unidades integrantes da Coroa Española. O cen-tralismo borbónico.

— Os elementos económicos, sociais e políticos queconfiguran ó Antigo Réxime. O Reformismo Ilus-trado.

— O impacto da Revolución Francesa. A Guerra daIndependencia e a Constitución de 1812.

— A revolución liberal e as reaccións absolutistas naprimeira metade do século XIX.


— Construcción de gráficos e mapas para ordenar,contextualizar e secuenciar feitos históricos.

— Identificación e clasificación dos factores causaisque explican procesos de cambio global ou feitoshistóricos.


— Valoración de épocas e culturas distintas á actualcomo elementos enriquecedores da existencia colec-tiva da nosa sociedade.

— Toma de conciencia da necesidade dunha formaciónhistórica para adoptar unha posición social críticapropia.

— Interese por coñece–las causas e os motivos das ac-tuacións persoais na explicación dos cambios his-tóricos.

3.3 A construcción do Estado liberal e assúas dificultades

No caso particular de España os enfrontamentos so-ciopolíticos, sen afirmar que constitúen o factor deci-sivo no devir histórico do país, si inciden de maneiraimportante no ritmo e incluso na natureza de tódalastransformacións. De aí que a dimensión política sesingularice neste bloque desde a supresión da monar-quía absoluta ata a crise final da monarquía parla-mentaria.

Neste ámbito merecen especial consideración, áparte dos avances e retrocesos da democracia repre-sentativa, a construcción das estructuras estatais,tanto centrais como periféricas, e a súas carencias, asideoloxías e os movementos políticos que nacen e sedesenvolven ó redor dese proceso e o comezo de reac-cións protonacionalistas.

Convén ademais, relacionar esta dimensión políticacon certos cambios fundamentais no réxime de pro-piedade da terra e no sistema productivo, así como

Historia 25

cos intereses e aspiracións dos grupos sociais máisimportantes, de modo que se estableza un nexo com-prensivo co bloque seguinte.


— A España Isabelina. O Carlismo e as opcións libe-rais. Carlistas e liberais en Galicia. O Estado dosmoderados e o seu labor.

— O Sexenio democrático. A Constitución de 1869. APrimeira República e o Federalismo.

— A Restauración. O sistema político da Constituciónde 1876 e o seu funcionamento.

— A crise da Restauración. Do desastre de 1898 á fol-ga xeral de 1917. O Rexeneracionismo e a xenera-ción do 98. O republicanismo.

— Os comenzos da cuestión nacional en España: Re-xionalismo e nacionalismo en Galicia, País Vasco eCataluña.


— Análise das accións e intencións dos grupos e per-soas que interveñen nalgún proceso de cambio domundo contemporáneo, abordando a relación exis-tente entre acción individual e o comportamentocolectivo.

— Análise de táboas, gráficos, etc. para observar que,con frecuencia, os cambios socioeconómicos non seproducen ó mesmo tempo que os políticos ou osideolóxicos.

— Establecemento de semellanzas e diferencias entreos distintos sistemas políticos: monarquía parla-mentaria, república, Estado federal, etc.


— Valoración crítica dos diversos modelos de organi-zación do poder político.

— Interese por coñecer la raíces da comunidade his-tórica galega e compromiso na defensa do seu pa-trimonio cultural.

— Valoración do sufraxio universal como aportaciónesencial ó desenvolvemento das sociedades demo-cráticas.

3.4 As transformacións socioeconómicasdesde comenzos do século XIX ata aGuerra Civil

As transformacións socioeconómicas que se producenna dilatada xénese da España Contemporánea teñenentidade suficiente como para tratalas en si mesmase na súa relación con os feitos de índole política eideolóxica. Todas elas están a súa vez relacionadasentre si, de maneira que non se pode entende–lo fra-

caso relativo da industrialización en España ou o fe-nómeno migratorio sen coñece–lo que sucede coa terrae a agricultura o cos transportes. Sen embargo, noné doado tratalo todo ó mesmo tempo. De aí a separa-ción analítica das distintas transformacións.

Por último, parece máis adecuado vincula–los con-flictos sociais e a aparición de organizacións de carác-ter sindical, sexan urbanas ou agrarias, cos procesossocioeconómicos aínda que sen esquecer os políticos.


— A revolución liberal e o cambio agrario. As desa-mortizacións. A evolución diverxente das agricultu-ras en España. O caso galego.

— Industrialización e desindustrialización na Españado século XIX: pautas rexionais. Factores internose externos da evolución económica. O crecementodo primeiro tercio do século XX.

— Os caracteres da modernización demográfica da Es-paña Contemporánea. O débil desenvolvementodas cidades. Os movementos migratorios e a parti-cipación de Galicia neles.

— Os novos grupos sociais. O nacemento e o desen-volvemento do movemento obreiro e do agrarismo.As súas derivacións políticas.

— Cambio e permanencia na cultura, os valores e nasideas de España e Galicia contemporánea. Os avan-ces científicos e tecnolóxicos.


— Identificación e análise dos factores causantes dosdesequilibrios territoriais no desenvolvemento eco-nómico da España contemporánea.

— Establecemento de relacións entre a industrializa-ción e a evolución demográfica e social, os move-mentos migratorios, os medios de transporte, as re-percusións no ámbito familiar, os cambios na ali-mentación, a hixiene, a organización do espacio ur-bano, etc.

— Confección e análise de táboas cronolóxicas, gráfi-cas e secuencias de imaxes que permitan sinala–laasincronía, no tempo e no espacio, dos cambios so-ciais, políticos, económicos, ideolóxicos e culturais.


— Valoración das melloras nas condicións de vida ac-tuais como resultado das conquistas sociais.

— Respecto polas sociedades que teñen unha formade vida diferente á nosa, valorando a pluralidadee relativizando o valor da nosa cultura.

— Toma de conciencia das desigualdades dentro dapoboación galega, española e mundial.

26 Historia

3.5 España no período de entreguerras

Como ocorre no conxunto de Europa, aínda que conpequenos desfases cronolóxicos e con peculiaridadesderivadas da súa especificidade histórica, España ex-perimenta neste período unha transición convulsivadesde o sistema da Restauración ata a Dictadurafranquista.

Nesta transición hai unhas etapas claras, inesta-bles e distintas que son o resultado da confluencia degrandes conflictos que recorren o período e que convénpoñer de manifesto: os de carácter social, estimuladospola crise económica mundial e pola persistencia deestructuras arcaicas; os de carácter político–ideolóxi-co ó redor da contraposición entre réximes democrá-ticos e réximes autoritarios e as de carácter nacionalen torno ó mantemento ou a redefinición territorialdo poder no seo do Estado.


— As orixes do réxime político da dictadura de Primode Rivera. O desenvolvemento da oposición e a caí-da da monarquía.

— A II República. A Constitución de 1931 e as grandesreformas nos distintos terreos. Etapas do réximerepublicano. A conflictividade social, política, ideo-lóxica e nacional. O Estatuto galego do 36.

— A Guerra Civil: desenvolvemento e internacionali-zación do conflicto.


— Contrastación de información diverxente para ana-lizar algún feito da Historia Contemporánea de Es-paña.

— Análise e clasificación dos distintos factores que in-terveñen nunha situación de conflicto.

— Identificación dos acontecementos internacionais(revolución rusa, auxe do fascismo, etc.) que inflúenna situación española deste período.

— Recoñecemento de caracteres de intolerancia en ré-ximes políticos de corte totalitario.


— Rechazo do dogmatismo e a violencia e recoñece-mento do valor do diálogo e a tolerancia para re-solve–los conflictos.

— Respecto ós pobos, nacións e Estados a exerce–lasúa soberanía e desenvolve–la súa cultura, sen pre-xuízo dos dereitos e liberdades dos demais.

3.6 O réxime de Franco

É indubidable a unidade histórica do réxime dictato-rial iniciado no ano 1939 ata 1975. Non obstante, nonse trata dun réxime estático, senón que, ó longo dasúa existencia, aprécianse etapas evolutivas que im-plican cambios decisivos na economía, a sociedade, amentalidade, así como nas actitudes políticas e nareorganización dunha oposición política e sindical óréxime.

O tratamento sintético pero interrelacionado de to-dos estes aspectos permitirá ó alumnado facerse coasclaves principais para entende–lo precedente históri-co inmediato da sociedade na que vive.


— Fundamentos ideolóxicos e sociais do réxime fran-quista. Caracteres políticos e institucións do réxi-me. Autarquía e estancamento económico. Españae a situación internacional dos anos corenta e pri-meiros cincuenta.

— O plan de estabilización e as bases do desenvolve-mento dos anos sesenta. Migracións interiores e ex-teriores e evolución da estructura social. Os iniciosda crise.

— As forzas de oposición á dictadura. Os conflictossociais e políticos. O significado do exilio. A diná-mica política e cultural do franquismo.


— Utilización de diversas fontes orais e escritas quepermitan identifica–la evolución no tempo de as-pectos relacionados coa vida cotiá (cambios tecno-lóxicos, confort doméstico, pautas culturais).

— Interpretación de representacións gráficas, datosestatísticos, etc. que reflicten a evolución económi-ca do último tercio do século XX.

— Utilización de diversos medios (vídeos, diapositi-vas, discos, fotografías, etc.) que faciliten a com-prensión das tensións e da dinámica cultural deEspaña durante o franquismo.


— Actitude solidaria cos pobos que atravesan situa-cións de autoritarismo político.

— Valoración dos dereitos humanos como unha impor-tante conquista histórica e como un ben a conser-var.

— Rechazo á censura ideolóxica que impide a difusiónde manifestacións creativas das persoas o dos gru-pos.

Historia 27

3.7 A España Actual

Neste bloque débese establece–la conexión entre a si-tuación que vive ó alumnado e a súa orixe históricamáis inmediata que, na actualidade, é a transiciónpolítica da dictadura á monarquía democrática.

Por outra parte, fomentarase o coñecemento nonsó do sistema político e das institucións principais doactual Estado Autonómico e democrático, senón ta-mén as principais características e problemas do seucontorno, como as cuestións económicas, sociais, me-dioambientais, etc. que a xuízo do profesor ou profe-sora teñan máis interese para a consecución dos ob-xectivos establecidos.


— A transición democrática. A Constitución de 1978:valores, dereitos e deberes. O Estado das Autono-mías e institucións representativas. O Estatuto Ga-lego. A situación socioeconómica ata os anos 90.

— España no escenario internacional. A incorporacióná C.E. As relacións con Iberoamérica e co mundomediterráneo.

— Galicia no marco español e europeo. As súas pecu-liaridades demográficas, económicas, culturais epolíticas.


— Realización de diversas representacións gráficas(mapas conceptuais, esquemas, etc.) para simboli-za–la organización e o funcionamento das Institu-cións autonómicas, nacionais e internacionais.

— Identificación das distintas propostas de organiza-ción territorial do Estado e análise comparativo dascaracterísticas que definen o actual Estatuto Gale-go respecto ás que tiña o Estatuto do 36.

— Identificación da evolución tecnolóxica aplicada adistintos campos (obxectos de uso cotiá, maquina-ria, medios de transporte, moda, etc.) como impul-sora do ritmo acelerado do tempo histórico actual.


— Cooperación na consecución de intereses que bene-ficien á comunidade e actitude de implicación naresolución de problemas que afectan á mesma.

— Utilización do diálogo, a tolerancia, o pluralismo eos valores democráticos nas relacións persoais e nogrupo.

— Valoración do coñecemento histórico como mediopara a comprensión de problemas actuais que nospermitan aportar solucións positivas cara ó futuro.


— Recoñecer e apreciar, na historia de España poste-rior ó século XVIII e en cuestións da actualidade,os vestixios dun pasado máis afastado.

Trátase de que cando se aborde o estudio de fei-tos e procesos relevantes da España contemporá-nea (por exemplo, a estructura agraria, a articula-ción territorial do Estado, as ideoloxías e mentali-dades sociais, etc.) o alumnado «saiba ler» no pre-sente o pasado, reflexionando sobre a coexistenciada continuidade e do cambio histórico e sobre a súaproxección cara ó presente.

— Situar cronoloxicamente acontecementos e procesosrelevantes da Historia Contemporánea de Españae Galicia e analiza–la súa vinculación con determi-nados personaxes, abordando a relación existenteentre a acción individual e os comportamentos co-lectivos.

Preténdese avalia–la capacidade dos alumnos edas alumnas para situar no tempo feitos significa-tivos de España e Galicia nos séculos XIX e XX (porexemplo, ordenando cronoloxicamente unha rela-ción de sucesos), e para asocia–los con determina-dos personaxes (por exemplo, emparellando os ele-mentos de sendas enumeracións de personaxes eacontecementos). Así mesmo, serán capaces de ana-lizar algún deses feitos, atendendo á interrelación,no contexto da época, da acción individual e as men-talidades e comportamentos colectivos.

— Sinala–las relacións que teñen feitos significativosda Historia de España co contexto internacional,ponderando as analoxías e as posibles peculiarida-des.

O alumnado apreciará a continuidade temáticae a proximidade cronolóxica entre acontecementosocorridos en España e outros acontecidos fora dela.Serán capaces de poñer exemplos das semellanzasexistentes entre institucións políticas, hábitos so-ciais, situacións económicas, etc. de España e ou-tros países, e percibi–la relativa peculiaridade dedeterminadas situacións españolas.

— Caracteriza–la diferente evolución socioeconómicae cultural dos ámbitos rexionais de España e iden-tifica–las distintas propostas de organización terri-torial do Estado na época contemporánea.

Os alumnos e as alumnas serán capaces de si-nala–las diferencias no desenvolvemento de deter-minadas rexións españolas, de situa–las no tempoe de precisa–los seus fundamentos económicos, osseus protagonistas sociais e a súas implicacións po-líticas e culturais. Identificarán e analizarán, rela-cionándoas con personaxes, con situacións históri-

28 Historia

cas e con forzas políticas, as propostas máis rele-vantes de organización territorial do Estado, e co-ñecerán a organización actual vixente de acordo áConstitución de 1978.

— Analizar caracteres definitorios de distintas épocas,suficientemente diferenciadas, de España e Galiciacontemporánea, establecendo unha comparanza en-tre elas que permita aprecia–las permanencias e oscambios.

Trátase de que os alumnos e as alumnas sexancapaces de recoñecer e valora–lo proceso de cambiohistórico a partir do estudio das diferencias e ana-loxías entre distintos momentos da España contem-poránea (no principio, un do século XIX e outro doXX), considerando non so os factores de caráctermáis xeral (situación política, desenvolvementoeconómico), senón incorporando referencias ás for-mas de vida cotiá.

— Identifica–las diversas causas dun feito histórico,analiza–las súas interrelacións e valora–la impor-tancia relativa de algunha delas, desde ópticas tan-to coetáneas como historiográficas.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas detectan a complexidade causal dos acontece-mentos históricos, que sopesan a significación dasdistintas circunstancias que concorren nos feitos,valorando o papel que pode desempeña–la respon-sabilidade individual, e que aprecian as diferenciasentre o punto de vista da época e o que proporcionaa perspectiva temporal.

— Identificar e describi–las principais formas históri-cas de organización e exercicio do poder, así comode recoñecemento dos dereitos individuais e de con-sideración da igualdade social (en particular a tra-vés do dereito ó sufraxio), valorando a súa relacióncoas distintas ideoloxías políticas e co ordenamentoconstitucional actual.

O alumnado será capaz de facer unha análisecomparativa das institucións representativas, daformulación dos dereitos e deberes fundamentais edos niveis de igualdade social, existentes nas dis-tintas etapas da Historia Contemporánea de Espa-ña (por exemplo, a través da identificación e com-paranza de fragmentos significativos de diferentesordenamentos constitucionais). Así mesmo, relacio-narán coherentemente tales realidades coas distin-

tas ideoloxías e intereses sociais, e valorarán a súapresencia na Constitución vixente.

— Recoñecer, situar no tempo e describir manifesta-cións relevantes da cultura española nos dos últi-mos séculos, analizando as súas relacións co con-texto histórico e ponderando a súa aportación á cul-tura humana universal.

Os alumnos e as alumnas saberán citar e glosar,con precisión cronolóxica, manifestacións culturaisde diverso tipo (literarias, artísticas, científicas),explicando a súas relacións coa situación históricana que foron creadas, e valorando os elementos decosmopolitismo, de diversidade e de peculiaridadeda cultura española.

— Obter, de fontes diversas, información sobre o pa-sado, valora–la súa relevancia e detecta–la súa re-lación cos coñecementos adquiridos, recoñecendo apluralidade de percepcións e interpretacións dunhamesma realidade histórica.

Non se trata só de que os alumnos e as alumnasanalicen, con algunha sagacidade e sentido crítico,fragmentos de fontes documentais o de textos his-toriográficos propostos polo profesor ou profesora,senón de que sexan capaces de obter e valorar elesmesmos informacións relevantes sobre o pasado(por exemplo, a través de testemuñas orais, docu-mentos ou obxectos relativos á vida cotiá, edificiose outros aspectos do contorno urbano), e de quedetecten a relación que estes gardan coa historiamáis formalizada que estudian na clase. A travésdisto, os alumnos e as alumnas deben asumir queunha mesma realidade histórica pode ser, non sointerpretada, senón tamén percibida de moi diver-sas maneiras.

— Comprender, desde presupostos non endocéntricos,que os costumes, as tradicións, as crenzas, a arte ea historia de Galicia son características culturaisque definen unha identidade colectiva e que confi-guran unha forma de ser diferente doutras comu-nidades.

Trátase de verificar que os alumnos e as alum-nas son capaces de identifica–los aspectos cultu-rais, sen que iso signifique creación de fronteiras,nun amplo abano que vai desde as festas popularesata as leis e institucións, aplicando elementos deanálise historiográfico a aspectos da vida cotiá.

Historia 29

30 Historia


Área de Linguas Estranxeiras

Bacharelato

1. Introducción

As diversas e complexas situacións que a sociedadenos ofrece precisan da súa comprensión e interpreta-ción. A aproximación a novas culturas demanda a va-loración crítica de contidos informativos e culturaistransmitidos por diferentes vías e conleva actitudesde tolerancia e respecto que influirán na consolidacióndun proceso de socialización máis amplo que o quepode proporciona–la cultura propia.

O estudio dunha lingua estranxeira no Bacharelatoproporcionará un instrumento de comunicación paradesenvolverse nas situacións diversas da realidadecontemporánea, incidirá positivamente no comporta-mento social do alumnado e ampliará o seu coñece-mento do mundo constituíndo un instrumento para oseu desenvolvemento persoal e profesional.

Os alumnos e alumnas, a partir da concepción domundo proporcionada pola lingua propia, descubriránnovas representacións que lles permitirán identificare comprender aqueles aspectos, implícitos ou explíci-tos nos textos traballados, que conforman a realidadecultural e social dos países nos que se fala a linguaestranxeira. O achegamento á obra literaria e a ou-tras manifestacións artísticas destes países favorece-rá o desenvolvemento da sensibilidade creativa dosalumnos e alumnas e o seu enriquecemento cultural.O contraste coas distintas formas literarias e artísti-cas ás que tiveran acceso contribuirá a un mellor en-tendemento e valoración da lingua e cultura propias.

Os alumnos e alumnas que acceden ó bacharelatoaportan unha competencia comunicativa básica ad-quirida ó longo de oito anos de aprendizaxe que oscapacita para comprender e utiliza–la lingua estran-xeira en situacións de comunicación cotiás. Nesta eta-pa ampliarase esta competencia comunicativa diver-sificando as situacións de uso e profundando na aná-lise e reflexión sobre a lingua e a propia aprendizaxe.Para que os alumnos e alumnas poidan comunicarsena lingua estranxeira cunha fluidez e corrección cre-centes é necesario que se lles facilite o progreso entódalas competencias que integran a competencia co-municativa. Así, o desenvolvemento da competencialingüística permitirá o recoñecemento e emprego doléxico, da fonética e das regras gramaticais, valorando

a súa importancia na comunicación; a competenciasociolingüística axudará a utilizar aqueles hábitos econductas propios da lingua estranxeira para partici-par con adecuación e idoneidade nas distintas situa-cións de comunicación; a competencia discursiva con-tribuirá a que se faga unha mellor utilización dos ele-mentos que dan cohesión ó discurso ó mesmo tempoque permitirá adentrarse no recoñecemento da cohe-rencia interna do mesmo; e por último, a competenciaestratéxica axudará a resolve–los problemas de comu-nicación de maneira cada vez máis espontánea.

En resumo, o progreso na competencia comunica-tiva supón comprender e producir textos cada vezmáis complexos nunha maior diversidade de situa-cións de comunicación tanto orais como escritas e pro-fundar na observación e análise dos distintos tipos detexto e das operacións discursivas neles implícitas.

A aprendizaxe dunha lingua enténdese non só comoo estudio do código senón fundamentalmente como acapacitación para o emprego do mesmo en situaciónsde comunicación, o que implica a inclusión, como ob-xecto de aprendizaxe, de estratexias que permitan odesenvolvemento da memoria e a superación de difi-cultades na comunicación.

No terreo da comunicación interpersoal os alumnose alumnas deberán, superando o cotiá, afrontar situa-cións referidas ás distintas áreas de estudio e ós seusintereses específicos. É de especial importancia nestaetapa a preparación do alumno e da alumna para in-terpretar criticamente as mensaxes procedentes dosdistintos medios de comunicación no idioma estran-xeiro e para obter informacións concretas procedentesde distintas fontes de documentación. Ó mesmo tempoque continúa traballando a producción espontánea, osalumnos e alumnas profundarán na planificación doseu discurso naqueles casos que o requiran.

A autonomía na aprendizaxe é un obxectivo primor-dial no bacharelato. Esto implica a utilización, de for-ma persoal, dunha serie de estratexias relacionadascoa maneira de afronta–los novos materiais e conec-talos co xa aprendido, coa toma de conciencia das pro-pias limitacións e a forma de superalas, e coa plani-ficación e avaliación da propia aprendizaxe. O graode madureza dos alumnos e alumnas e a bagaxe decoñecementos que aportan han de permitirlles defi-

Área de Linguas Estranxeiras 31

ni–los seus propios obxectivos e organiza–la súa for-ma de traballar de acordo con necesidades e interesesespecíficos e co estilo persoal de aprendizaxe.

A experiencia didáctica na ensinanza das linguas es-tranxeiras mostra que as actividades na clase debenformar un continuo que ha de ir desde aquelas queserven para facilita–la toma de contacto con novoscontidos ata as que permiten un emprego creativo dalinguaxe. En cada unha das fases deste proceso debendeseñarse actividades variadas que sirvan á diversi-dade de estilos de aprendizaxe dos alumnos e alum-nas e que faciliten a progresión na aprendizaxe detodos eles segundo os seus ritmos e capacidades. Aduración das actividades, a organización da clase encanto a agrupamentos e distribución do espacio, e otipo de interacción teñen que ser variables, dinámicase flexibles de acordo co tipo de contido e as caracte-rísticas dos alumnos e alumnas. Na avaliación do pro-greso da competencia comunicativa teñen un papelfundamental as actividades e produccións de clase asícomo a interacción dos alumnos e alumnas na aulaxa que estes obteñen información inmediata e conti-nua sobre o seu progreso e o profesor sobre a validezda metodoloxía empregada.

2. Obxectivos Xerais

A Lingua Estranxeira ha de contribuír a que as alum-nas e os alumnos desenvolvan as seguintes capacida-des:

— Comprender e utilizar con fluidez e corrección cre-centes a lingua estranxeira de forma oral e escritapara comunicarse en situacións reais diversas demaneira clara, persoal e creativa, amosando res-pecto e tolerancia cara ás ideas expresadas polosdemais.

— Interpretar textos orais, escritos e visuais dos me-dios de comunicación e utiliza–la información pro-porcionada polos mesmos con fins concretos.

— Ler de maneira autónoma textos na lingua estran-xeira que presenten distintas estructuras organi-zativas con fins diversos: información, adquisiciónde coñecementos en determinadas áreas de intere-se e para o lecer.

— Reflexionar sobre o funcionamento da lingua es-tranxeira na comunicación, nunha variedade cre-cente de situacións, co fin de mellora–la interpre-tación das mensaxes recibidas e as propias produc-cións.

— Coñece–los aspectos fundamentais do medio socio-cultural propio da lingua estudiada para conseguirunha mellor comunicación e unha mellor compren-

sión e interpretación doutras culturas desde a pers-pectiva da propia.

— Utilizar estratexias lingüísticas e non lingüísticaspara mellora–la comunicación e outras estratexiastendentes a controla–la propia aprendizaxe.

— Amplia–los coñecementos acerca da lingua estran-xeira utilizando os coñecementos previos acerca dofuncionamento das linguas e aplica–los novos co-ñecementos para aprendizaxes e profundamentosposteriores tanto na lingua estudiada como noutrase incluso noutros campos do saber e da cultura.

— Valorar criticamente outros modos de organiza–laexperiencia e de estructura–las relacións persoaiscomprendendo o valor relativo das convencións enormas culturais.


Os contidos xerais da área preséntanse divididos encatro bloques nos que se relacionan tres tipos de con-tidos: conceptos, procedementos e actitudes. Esta pre-sentación en bloques, así como a súa especificaciónbaixo os tres epígrafes, non supón unha organizaciónnin unha xerarquización dos contidos senón que, polocontrario, existe unha evidente interrelación entre oscatro bloques que se manifestará no desenvolvementocurricular da área.

Para a definición dos bloques mantense a estruc-tura xa empregada nas etapas educativas anteriores.Comézase, en primaria, con tres bloques básicos: co-municación oral, comunicación escrita e compoñentesociocultural; en secundaria obrigatoria dáse entida-de a un novo bloque, o de reflexión sobre a lingua ea súa aprendizaxe, que se mantén no bacharelato.

En canto ó contido e orde de presentación dos dis-tintos bloques, os dous primeiros amplían os aspectosrelacionados coa comprensión e a expresión da linguaoral e escrita respectivamente e, aínda que se presen-tan por separado, comparten contidos que se debentratar conxuntamente; o terceiro, reflexión sobre alingua e a súa aprendizaxe, está relacionado co estu-dio da lingua como sistema, a análise do discurso e aregulación do propio proceso de aprendizaxe, incluín-do contidos que favorecen a progresiva autonomía dosalumnos e alumnas; o último bloque, aspectos socio-culturais, contén os procedementos, conceptos e acti-tudes relacionados coa realidade transmitida pola lin-gua estranxeira.

32 Área de Linguas Estranxeiras

3.1 Comunicación oral

Neste bloque son prioritarios aqueles contidos, clara-mente procedementais, relacionados coa comprensióne uso da lingua oral, xunto con certas actitudes quefavorezan os procesos de colaboración e de negociaciónque se producen nos intercambios orais.

Mediante a aprendizaxe dos contidos deste bloqueinténtase que os alumnos e alumnas adquiran unhamaior corrección e fluidez tanto nas súas producciónsespontáneas como nas planificadas e que desenvolvane afiancen as súas capacidades de percepción e dememorización auditiva que lles axuden a unha escoitacomprensiva, utilizando de forma consciente as regrase mecanismos que rexen o discurso oral.

Dada a importancia que na sociedade actual teñenos medios de comunicación audio–visual este bloquepresenta, de forma explícita, contidos relacionadoscoa aproximación comprensiva e crítica ás mensaxesemitidas por eses medios.


— Situacións de comunicación da vida cotiá e deriva-das das diferentes actividades de aprendizaxe.

— Léxico relativo ás diversas situacións de comunica-ción.

— Factores explícitos e implícitos nas mensaxes: textoe contexto.

— Aspectos funcionais (intención comunicativa): des-cribir, narrar, explicar, facer hipóteses, expresarprobabilidade, dúbida ou sospeita, argumentar, re-sumir...

— Tipos de discurso: diálogo, narración, descrición,instruccións, exposición, argumentación, debate.


— Participación en situacións de comunicación davida cotiá e en situacións derivadas das diferentesactividades de aprendizaxe (conversacións, deba-tes, intercambios con falantes da lingua estranxei-ra...), utilizando estratexias que faciliten a interac-ción.

— Utilización de estratexias de organización e plani-ficación do discurso (toma de notas e organizacióndas mesmas, adecuación da linguaxe á situación decomunicación, revisión e avaliación do discurso).

— Comprensión global e específica de textos orais nacomunicación interpersoal ou de uso na vida cotiá.

— Comprensión da información global e de informa-cións específicas previamente requiridas de textosorais e visuais dos medios de comunicación (can-cións, informativos, programas sinxelos de opinión,curtametraxes divulgativas, series de televisión...).

— Utilización autónoma dos recursos dispoñibles queaxuden a mellora–la comunicación oral (medios au-diovisuais, presencia de nativos, etc.)


— Respecto polas aportacións dos interlocutores.

— Interese por participar en intercambios comunica-tivos e por colaborar na negociación do significado.

— Posición crítica ante as informacións transmitidaspolos textos orais.

3.2 Comunicación escrita

Este bloque, de xeito parello ó de Comunicación oral,fai fincapé na importancia da aprendizaxe de contidosprocedementais que facilitarán ós alumnos e alumnasa comprensión e a producción de textos escritos.

É necesario insistir na necesidade de que os alum-nos e alumnas identifiquen e utilicen os elementosparatextuais para mellora–la súa comunicación. Asímesmo o recoñecemento dos distintos tipos de textoe as súas características formais contribuirá tamén aun mellor desenvolvemento das destrezas de com-prensión e producción.

A lectura comprensiva será unha das destrezas queos alumnos e alumnas máis precisarán na súa vidaacadémica ou profesional. Nesta etapa, a partir dodominio que xa teñen da lingua estranxeira, amplia-rán aquelas estratexias que lles permitan o acceso anovos textos de carácter xeral e a outros de caráctermáis específico. Terá especial relevancia o traballo contextos procedentes dos medios de comunicación escri-ta (periódicos, revistas, ...) e o achegamento á obraliteraria.

Polo que respecta á producción escrita, ademais dacorrección potenciarase a creatividade contribuíndoasí a unha maior autonomía e autoestima dos alum-nos e alumnas.


— Situacións de comunicación que respondan a unhaintención comunicativa concreta e a un receptor de-terminado.

— Léxico relativo ás diversas situacións de comunica-ción.

— Factores explícitos e implícitos nas mensaxes: textoe contexto.

— Aspectos funcionais (intención comunicativa): des-cribir, narrar, comentar, argumentar, resumir...

— Tipos de discurso: narración, descrición, instruc-cións, exposición, argumentación.



— Comprensión global e específica de textos escritosda comunicación interpersoal e de uso na vida cotiá(cartas, folletos, instruccións de funcionamento,apuntes...), de divulgación, relacionados coas dis-tintas modalidades do bacharelato e a cultura enxeral, e dos medios de comunicación.

— Comprensión con fins específicos de textos litera-rios sinxelos e variados na lingua estranxeira quepresenten unha linguaxe contemporánea e accesi-ble.

— Utilización do diccionario e de outros materiais deconsulta tanto na comprensión como na producciónde distintos tipos de textos.

— Utilización de estratexias de organización e plani-ficación das ideas no discurso (organización dasideas, distribución en parágrafos, avaliación docontido e da presentación formal do texto, reelabo-ración do texto, etc.).

— Producción de textos escritos en resposta a unhasituación comunicativa concreta e a un interlocutordeterminado aplicando as normas que rexen dife-rentes esquemas textuais: cartas formais, toma deapuntes, resumos, traballos de expresión e crea-ción.


— Posición crítica ante as informacións transmitidaspolos textos escritos.

— Valoración da corrección nos textos escritos.

— Interese polo texto escrito como fonte de informa-ción e medio de lecer.

— Valoración da lingua estranxeira como medio de ac-ceso a informacións relacionadas con outras mate-rias curriculares.

3.3 Reflexión sobre a lingua e a súaaprendizaxe

Os contidos deste bloque inclúen, por unha parte, osaspectos lingüísticos e discursivos e o seu funciona-mento na comunicación e, por outra, as estratexiasrelacionadas co proceso de aprendizaxe da lingua es-tranxeira. Os alumnos e alumnas han de utilizar deforma consciente os coñecementos adquiridos sobre alingua e o seu funcionamento para autocorrixirse emellora–la propia eficacia comunicativa na produc-ción e na comprensión das mensaxes. Preténdese ade-mais que os alumnos e alumnas apliquen estratexiase técnicas de aprendizaxe xa adquiridas e desenvol-van outras novas de xeito que se sintan máis afian-zados e seguros á hora de afrontar novas aprendiza-

xes, tanto en situacións escolares como extraescola-res.


— Aspectos nocionais–funcionais: pedir axuda e coo-peración, expresar acordo e desacordo, contrastare comparar, animar e estimular, criticar, facer su-posicións e expresar condicións, expresar dúbida esospeita...

— Elementos morfosintácticos: estructura da oración,tempos verbais, subordinación, estilo indirecto,oracións impersoais, voz pasiva, marcadores do dis-curso...

— Elementos léxicos: formación de palabras, sufixos,prefixos...

— Elementos fonolóxicos: perfeccionamento fonético,significados implícitos que pode suxeri–la entoa-ción.

— Aspectos discursivos: organización das ideas no pa-rágrafo e no texto, elementos de cohesión, coheren-cia no discurso...

— Estratexias de aprendizaxe relacionadas cos proce-sos mentais en tarefas de aprendizaxe (inducción,deducción, control...) e coa planificación da activi-dade na aula (identificación de necesidades, selec-ción de medios e formas de traballo apropiadas, or-ganización do traballo e avaliación do mesmo, etc.).


— Análise e reflexión sobre o funcionamento dos com-poñentes da competencia comunicativa a través detextos orais e escritos.

— Utilización adecuada dos elementos que dan cohe-sión e coherencia ó discurso.

— Utilización de estratexias de aprendizaxe relacio-nadas cos procesos mentais nas tarefas de apren-dizaxe.

— Utilización de estratexias de aprendizaxe relacio-nadas coa planificación da actividade na aula.

— Utilización autónoma de recursos para a aprendi-zaxe (diccionario, libros de consulta, medios audio-visuais e informáticos).


— Interese por mellora–la comunicación valorando autilidade de aplicar instrumentos de control e au-tocorrección.

— Interese por utiliza–las técnicas que favorecen aaprendizaxe autónoma da lingua estranxeira.

— Interese por ampliar coñecementos sobre a linguaestranxeira.


3.4 Aspectos socioculturais

Hai elementos da civilización e connotacións de tiposociocultural que é necesario coñecer para unha in-terpretación máis correcta dos textos orais e escritose para unha producción máis axeitada. Os documen-tos auténticos na lingua estranxeira mostran a formaen que as comunidades de falantes da mesma afron-tan distintas situacións e conflictos. Os contidos so-cioculturais, tanto os que aparecen de forma explícitacomo os implícitos nos textos, deberán ser obxectodunha análise que facilite a contextualización dasmensaxes. O coñecemento de novos datos que axudena analiza–las diferentes manifestacións artísticas esocioculturais dos países onde se fala a lingua estran-xeira contribuirá a unha maior formación dos alum-nos e alumnas.


— Elementos de civilización e culturais relevantes nostextos orais e escritos.

— Connotacións de tipo sociocultural, valores, normase estereotipos máis significativos para a compren-sión da cultura estranxeira que se manifestan através dos textos.


— Interpretación dos elementos culturais explícitos eimplícitos nos textos orais e escritos.

— Busca e localización dos elementos de civilizacióne culturais presentes nos textos, que contribúen aestructura–lo mundo de referencias.

— Lectura dalgunha obra literaria significativa nalingua estranxeira.


— Valoración dos elementos culturais máis relevantespresentes nos textos.

— Valoración da importancia da lingua estranxeiracomo vehículo de comunicación nas relacións inter-nacionais e como medio de relación e entendementoentre as persoas e as culturas.


— Extrae–la información global e específica de textosorais, emitidos en situacións de comunicación caraa cara, sobre temas relacionados coa realidade cotiádos alumnos e alumnas, sobre aspectos culturais esociais dos países onde se fala a lingua estranxeirae sobre temas xerais relacionados cos seus estudiose intereses.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de do alumno e da alumna para comprender e in-terpreta–la información que recibe dos seus inter-locutores, tendo en conta aspectos tais como o re-xistro utilizado, o propósito do falante, a súa acti-tude, etc., sobre temas propios da súa experienciae as súas necesidades de comunicación. Os temasrelacionados cos aspectos culturais e sociais seráncoñecidos polos alumnos e alumnas a través da súapropia experiencia ou por seren traballados previa-mente.

— Extraer informacións globais e as específicas pre-viamente requiridas de textos orais con apoio vi-sual, emitidos polos medios de comunicación sobrecuestións xerais de actualidade e aspectos das cul-turas asociadas coa lingua estranxeira.

Preténdese avalia–la capacidade do alumno e daalumna de comprender e interpretar correctamentedunha maneira global as mensaxes emitidas nosprogramas máis usuais dos medios audiovisuais decomunicación, tales como noticias, programas dedivulgación e opinión, debates e produccións contramas argumentais emitidas por eses medios, conconsultas ocasionais ós seus compañeiros ou ó pro-fesor. Ademais, trátase de comproba–la compren-sión de aspectos específicos de aspectos previamen-te sinalados.

— Participar con fluidez en conversacións improvisa-das e en narracións, exposicións, argumentacións edebates preparados previamente sobre temas de in-terese para os alumnos e alumnas, relacionados conoutras áreas do currículo ou con aspectos sociais eculturais dos países nos que se fala a lingua estran-xeira, utilizando as estratexias de comunicación eo tipo de discurso adecuado á situación.

Trátase de avaliar, por un lado, a capacidade doalumno e da alumna para organizar e expresa–lassúas ideas con claridade e, por outro, a súa capa-cidade para reaccionar adecuadamente na interac-ción e colaborar na prosecución do discurso (ini-ciando intercambios, argumentando, facendo pre-guntas, negociando o significado, ...), producindo undiscurso comprensible e apropiado á situación e ópropósito de comunicación.

— Extraer de maneira autónoma, coa axuda do dic-cionario, a información contida en textos escritos(procedentes de periódicos, revistas, relatos e librosde divulgación) referidos á actualidade, á culturaen xeral e á aqueles temas relacionados con outrasmaterias do currículo e os seus estudios futuros.

Preténdese avalia–la capacidade do alumno e daalumna de comprender textos auténticos de intere-se xeral e de divulgación, con suficiente precisión


e detalle como para poder analizar criticamenteesta información, reelaborala e utilizala en produc-cións propias, tanto orais como escritas.

— Ler coa axuda do diccionario e outros libros de con-sulta textos literarios sinxelos e variados (novelas,poesía, teatro, ...) relacionados cos intereses dosalumnos e alumnas e amosa–la comprensión cunhatarefa específica.

Mediante este criterio preténdese avalia–la ca-pacidade do alumno e da alumna para interpreta–la mensaxe do autor, as características xerais doseu estilo e o contexto sociocultural que o encadra.Os textos que se seleccionen non presentarán, polotanto, unha dificultade de contido ou estilo excesi-va.

— Redactar, coa axuda do material de consulta perti-nente, textos escritos que esixan unha planificacióne unha elaboración reflexiva dos contidos a trans-mitir, coidando a corrección idiomática, a coheren-cia e a propiedade expresiva.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de de planificar e plasmar ideas en escritos concorrección textual e en función dun obxectivo pre-ciso, ó mesmo tempo que a súa capacidade pararesumir, desenvolver, comentar criticamente e va-lorar informacións e argumentos extraídos da com-prensión de textos orais, escritos e visuais co apoiobibliográfico necesario (diccionario, enciclopedias,prensa especializada, ...).

— Utilizar reflexivamente os coñecementos lingüísti-cos, sociolingüísticos, estratéxicos e discursivos ad-quiridos, aplicando con rigor os mecanismos de au-tocorrección que reforcen a autonomía na aprendi-zaxe.

Por medio deste criterio preténdese avaliar se oalumno e a alumna progresan no manexo de es-tructuras gramaticais que expresan maior grao demadureza sintáctica tales como paso de coordina-

ción a subordinación, emprego da nominalización,ampliación de léxico especializado, perfecciona-mento de aspectos fonolóxicos, ortografía, así comona utilización dos aspectos sociolingüísticos, estra-téxicos e discursivos inherentes á competencia co-municativa e que fan fluída e correcta a comunica-ción. Valorarase tamén a capacidade do alumno eda alumna de corrixir ou rectifica–las súas propiasproduccións, tanto orais como escritas, e as dosseus compañeiros.

— Analizar, a través de documentos auténticos, algun-has manifestacións culturais no ámbito de uso dalingua estranxeira desde a óptica enriquecida polasdiferentes linguas e culturas que os alumnos ealumnas coñecen.

Este criterio avalía a capacidade para interpre-tar, en cancións, películas, medios de comunica-ción, obras literarias, etc., algúns aspectos especí-ficos, característicos do medio sociocultural estran-xeiro e vinculados coa experiencia e intereses dosalumnos e alumnas, de forma que poidan relacio-nalos coas culturas das que xa coñecen a lingua.

— Utilizar, de maneira espontánea, as estratexias deaprendizaxe adquiridas tales como consultas dediccionarios de varios tipos, gramáticas, gravaciónse outras fontes para a resolución de novos proble-mas que xorden na comunicación ou no profunda-mento na aprendizaxe do sistema lingüístico e domedio sociocultural.

Mediante este criterio trátase de avalia–la capa-cidade do alumno e da alumna para transferi–lasestratexias e destrezas utilizadas en aprendizaxesprevias a novas situacións de aprendizaxe e paravalora–lo papel que desempeña persoalmente naconstrucción do seu proceso de aprendizaxe: tomade decisións, observación, formulación e reaxustede hipóteses e avaliación dos seus progresos co má-ximo de autonomía.



Filosofía

Bacharelato

1. Introducción

A consolidación da madureza intelectual e humanados xoves para poder situarse no mundo contemporá-neo e actuar nel de forma responsable e autónoma,esixe que estes estean acostumados ó exercicio siste-mático da reflexión racional e que nela sexan capacesde ter presentes a diversidade de aspectos que afectantanto ás cuestións formuladas coma ás decisións quese toman.

Este exercicio require a asimilación tanto dos ele-mentos lóxicos que estructuran e dan seguridade ónoso pensamento coma dos elementos de análise e doscriterios que nos axudan a enfrontar e a comprende–la complexidade dos problemas.

Ó desenvolvemento destas capacidades, presenta-das como obxectivos básicos do Bacharelato, contri-búen os contidos seleccionados para a materia de Fi-losofía nesta Etapa. Estes articúlanse ó redor de douseixes: por un lado, a forma específica da reflexión fi-losófica e, polo outro, as características dos problemasque con ela se abordan.

A reflexión filosófica, na tradición occidental, sustén-tase no uso crítico da razón e diríxese á comprensiónracional do home e do seu mundo; ese uso crítico xeraun pensamento reflexivo, autónomo, rigoroso e inte-grador; un pensamento que atende tanto ó obxecto doque se ocupa coma a si mesmo. Trátase dunha refle-xión que se mantén sempre aberta no seu esforzo porencontrar criterios e, por iso mesmo, mantén un com-promiso constante co mundo que a rodea.

Os problemas ós que se enfronta a Filosofía son osproblemas fundamentais ós que se enfronta o homemesmo; son preguntas radicais sobre o home e a súavida, sobre as distintas formas de relación que estemantén co mundo natural e social, sobre as distintastransformacións que neles provoca esta relación e so-bre as distintas formulacións que os problemas fun-damentais van presentando ó longo do tempo. Os pro-blemas filosóficos teñen un alto grao de amplitude euniversalidade, e integran, na súa propia formula-ción, os resultados doutras áreas do saber.

Así pois, a mirada filosófica sobre o home e sobreo mundo tende á comprensión deses problemas bási-cos e aporta á reflexión racional unha dimensión glo-

balizadora que implica unha atención particular á ar-ticulación e á integración dos distintos elementos quea compoñen.

A Filosofía no Bacharelato estimula o exercicio dareflexión filosófica, é dicir, a promoción de actitudesreflexivas e críticas, baseadas nun pensamento autó-nomo e racional, flexible e aberto, coherente e rigoro-so. Esta reflexión somete a consideración e a análisediversos aspectos da experiencia humana tal e comose presentan no mundo contemporáneo e presta unhaatención especial a como esas formulacións actuaiscorresponden ós problemas fundamentais que a Filo-sofía se cuestionou ó longo da súa historia. Pero ta-mén atende á estructura mesma do pensamento, bus-cando criterios de rigor e fiabilidade.

O particular momento de desenvolvemento psicocog-nitivo, afectivo e social no que se atopan os adoles-centes é especialmente propicio para este tipo de re-flexión. Os xoves adolescentes dominan as estructu-ras lingüísticas fundamentais e utilizan con solturaos termos máis abstractos da nosa linguaxe; na súavida cotiá formúlanse innumerables preguntas que te-ñen un profundo senso filosófico, aínda que estes nonas recoñezan como tales. O estudio da Filosofía axu-daralles a comprende–lo significado destas preguntase proporcionarálle–los instrumentos necesarios paraque lles sexan útiles para estructura–la súa propiapersonalidade.

Non hai que esquecer, sen embargo, que o Bachare-lato, xunto coa finalidade formativa, presenta unhafinalidade propedéutica. A análise e a comprensióndos principais problemas filosóficos referidos ó ser hu-mano, ó coñecemento e á acción, permite ós alumnose ás alumnas coñecer un novo tipo de cuestións ásque non se enfrontaran ata agora, pero tamén llesproporciona elementos conceptuais que son usadospolas distintas disciplinas tanto nos seus ámbitos teó-ricos coma nos seus procesos de investigación; así, coestudio da Filosofía, aparecen debuxadas as liñas queconectan os distintos campos do saber. Por outro lado,o exercicio da reflexión filosófica potencia unha utili-zación precisa de conceptos e de estructuras lingüís-ticas, e permite acceder ás dimensións básicas da ac-tividade persoal e profesional así como ó senso últimodas nosas decisións.

Filosofía 37

O estudio da Filosofía, pois, como materia común doBacharelato, inclúe nos seus contidos os conceptos, osprocedementos e as actitudes que corresponden máisestrictamente a este carácter de reflexión básica quesinalamos.

A isto responde tamén o seu tratamento metodoló-xico. O punto de partida será sempre a situación dosproblemas filosóficos no contexto actual en que estesse presentan e coas formulacións que lles son propias.As persoas reflexivas, activas e críticas son aquelasque posúen criterios suficientes para saber formula–los problemas propios da súa época e enfrontarse aeles. Nese senso, as actividades de ensinanza–apren-dizaxe deben producir e recrea–la actividade filosóficapola que ese saber se alcanza; e para isto, a utilizacióndos discursos filosóficos do pasado pode ofrecer sem-pre novas perspectivas.


O desenvolvemento desta materia debe contribuír aque os alumnos e as alumnas adquiran as seguintescapacidades:

— Comprende–los problemas filosóficos fundamen-tais, recoñecendo as súas características máis re-levantes e empregando con propiedade os conceptose termos utilizados na súa análise e discusión.

— Integra–los diversos ámbitos da experiencia huma-na e relacionar en profundidade conceptos e pro-blemas de distintos campos da cultura e de dife-rentes formas de saber.

— Argumenta–la reflexión filosófica persoal, expresa-la oralmente o por escrito con claridade, coherenciae rigor, e contrastala con outras posturas ou pers-pectivas filosóficas.

— Analizar textos filosóficos identificando os proble-mas que presentan, así como os argumentos e so-lucións propostas.

— Utilizar procedementos básicos para o traballo in-telectual: busca de información, contraste, análise,síntese e avaliación crítica da mesma, prestandoespecial atención ó rigor intelectual na formulacióne no desenvolvemento dos problemas.

— Comprender que a razón é unha capacidade privi-lexiada para regula–la acción humana e para en-foca–las relacións sociais como relacións entre in-dividuos autónomos que poden debate–las súas di-ferencias a través do diálogo e a libre expresión dassúas ideas.

— Reflexionar sobre as opinións, posicións filosóficasou crenzas dos outros e aprecialas como un modo

de enriquecer, clarificar ou poñer a proba os propiospuntos de vista.

— Distinguir e valora–los intentos por construír unhasociedade a escala mundial baseada no respecto dosdereitos humanos individuais e colectivos, na con-vivencia pacífica e na defensa da natureza, e adop-tar unha actitude crítica ante todo intento de xus-tificación das desigualdades sociais.


A selección de contidos conceptuais, procedementaise actitudinais corresponde tanto á caracterización damateria coma ós seus obxectivos xerais. Así, xunto cosproblemas característicos da Filosofía, inclúense as-pectos relativos á especificidade da reflexión filosófi-ca. A programación das actividades de ensinanza–aprendizaxe debe contemplar sempre esta dobre di-mensión.

Os contidos preséntanse divididos en catro grandesbloques, nos que os eixes básicos permiten enfoquese desenvolvementos diversos; a programación dasunidades didácticas farase de acordo con estes eixes.

O tratamento dos diversos temas non ten porqueseguir necesariamente a orde en que aquí se presen-tan, sendo desexable buscar liñas de relación concep-tual que atravesen os distintos bloques e que sexanas que determinen as programacións das unidadesdidácticas.

En canto ó desenvolvemento dos procedementos eactitudes é fundamental ter en conta tanto a vincu-lación establecida cos bloques conceptuais coma as ne-cesidades específicas dos grupos de alumnos.

3.1 O ser humano

A pregunta polo ser humano é a pregunta fundamen-tal da Filosofía. É unha pregunta pola especificidadedo home, polas características esenciais da súa hu-manidade e, nese senso, é unha pregunta aberta áque os avances científicos e tecnolóxicos nos enfrontancada vez con maior radicalidade. Os contidos concep-tuais deste apartado remiten ós aspectos fundamen-tais a ter en conta para analiza–las distintas dimen-sións da pregunta «¿Que é o home?». Por outro lado,a mesma radicalidade da pregunta convértea en es-pecialmente adecuada para que os estudiantes com-prendan o senso e a dimensión das preguntas filosó-ficas.

O desenvolvemento deste bloque debe ter como eixevertebrador a relación entre a dimensión biolóxica dohome e a súa dimensión histórico–cultural. Para istoserá necesario utilizar tanto as aportacións das dis-

38 Filosofía

tintas disciplinas científicas (naturais e sociais) comaas da propia historia da Filosofía.


— O home: entre natureza e cultura.

— Construcción da identidade persoal e colectiva.


— Análise dos conceptos (cultura, natureza, persoa,identidade, suxeito, comportamento,etc.,) e das re-lacións lóxicas que se poidan establecer entre elesen textos filosóficos breves.

— Comparación e contraste das perspectivas filosófi-cas, científicas e sociolóxicas que, sobre cuestiónstales como «o home como ser histórico», «o suxeitocolectivo», etc., se poidan observar en distintos tex-tos de divulgación.

— Planificación e producción de exposicións orais edebates sobre os temas tratados, orientados funda-mentalmente a fomenta–la coherencia, a claridadee o rigor na expresión e na argumentación dasideas.


— Valoración da reflexión filosófica como forma de ac-ceso ós problemas fundamentais do home contem-poráneo.

— Toma de conciencia da necesidade de criterios paraemitir xuízos e valoracións.

— Aprecio pola coherencia, a claridade e o rigor naexpresión e na argumentación das propias ideas ena confección da propia cosmovisión.

3.2 O Coñecemento

O coñecemento é unha das produccións máis especí-ficas do ser humano e, por iso mesmo, constitúe undos núcleos centrais da reflexión filosófica. As pregun-tas esenciais remiten á relación entre suxeito e ob-xecto, ás condicións de posibilidade do coñecemento,ás súas condicións de validez e á súa propia estruc-tura interna. De acordo con isto, o tratamento do pro-blema do coñecemento neste bloque debe ter comoeixe central a relación entre coñecemento, verdade erealidade. Tamén aquí cómpre ter presentes, xuntoás aportacións propias da historia da Filosofía, as dis-tintas disciplinas científicas que o alumnado xa coñe-ce, considerándoas como modelos ou constructos con-ceptuais explicativos da realidade. Así, o tratamentode calquera das cuestións presentes neste bloque,debe permitir que os alumnos e as alumnas compren-dan a forma específica de relación da Filosofía coasoutras ciencias.


— Da percepción sensorial ó coñecemento abstracto.

— O problema da validez do coñecemento.


— Recoñecemento dos elementos que integran os pro-cesos cognitivos, utilizando diversas fontes de in-formación e realizando fichas e esquemas concep-tuais.

— Realización de sínteses e comparacións sobre temastales como: «Sentir e coñecer», «A opinión e a cer-teza», «Pensar e falar», etc.

— Construcción de definicións e descricións dos con-ceptos básicos: percepción, experiencia, abstrac-ción, certeza, opinión,proba,etc.

— Realización de actividades elementais de percep-ción e de argumentación.


— Interese polas distintas formas de coñecemento emantemento dunha postura crítica respecto ás súasposibilidades e ós seus límites.

— Aprecio polo traballo intelectual e sensibilidadecara ó rigor necesario nas súas distintas fases.

3.3 A acción humana

A relación do home co seu contorno non se constitúesó sobre a súa dimensión teórica, senón que xera for-mas de acción específicas, xera unha práctica especi-ficamente humana. Esta práctica fai referencia átransformación do mundo material, á creación de for-mas simbólicas e artísticas, e á busca da felicidade, édicir, á acción regulada por normas e valores. A Filo-sofía ocupouse sempre desta triple dimensión, ata opunto de considerar que a sabedoría remite precisa-mente a unha articulación profunda e constante entrea dimensión teórica e práctica do ser humano. O eixecentral que debe estructurar este bloque incluirá ne-cesariamente as tres dimensións da acción humanaindicadas anteriormente. Para o desenvolvemento epara a análise dos distintos problemas utilizaranse,xunto ás reflexións propias da historia da Filosofía,exemplos dos distintos campos da actividade humana,de forma que a experiencia propia dos alumnos e dasalumnas sexa un elemento a ter en conta.

É importante que o desenvolvemento deste aparta-do contribúa á comprensión tanto da radicalidade eda especificidade das preguntas filosóficas coma doobxectivo último da reflexión filosófica.

Filosofía 39


— O traballo e a técnica: coñecemento transformador.

— A creación artística e a experiencia estética.

— O home e a felicidade: a acción moral.


— Comentario guiado de fragmentos filosóficos rela-tivos ás tres dimensións da acción humana.

— Composición guiada de textos escritos breves quepresenten unha reflexión filosófica persoal sobreunha cuestión relativa á acción humana que sexade interese para os alumnos e para as alumnas.

— Comparación entre as diversas perspectivas que,sobre temas tales como: «técnica e desenvolvemen-to», «traballo e producción», «creación artística ecreación técnica», «norma e felicidade», etc., se poi-dan observar en textos que proveñan de distintasáreas do saber.

— Aplicación da terminoloxía, dos esquemas concep-tuais e da perspectiva filosófica á análise e á ava-liación dos problemas filosóficos relativos á acciónhumana, tal e como se presentan na experienciacotiá e nos distintos medios de comunicación.


— Sensibilidade cara á utilización da razón e do diá-logo como formas de regula–la acción humana, in-dividual e colectiva.

— Atención ó autocoñecemento e predisposición a des-cubrir e supera–los propios prexuízos.

— Tolerancia e respecto cara ás distintas cosmovi-sións e formas ideolóxicas.

3.4 A sociedade

A acción humana é basicamente acción social. A cons-trucción do tecido social, a busca das formas xustasde organización e as relacións individuo–sociedade fo-ron os ámbitos fundamentais sobre os que os filósofoscentraron a súa atención.

O eixe sobre o que deberá xirar calquera progra-mación didáctica será a reflexión sobre a dimensiónsocial do ser humano e as súas constantes tentativaspara construír unha sociedade xusta, democrática esolidaria.

Neste caso, os medios de información de masasxunto coas aportacións propias da socioloxía e da an-tropoloxía serán as principais fontes de informaciónque deberán servir de contrapunto ás reflexións filo-sóficas.


— Formas de sociabilidade: os grupos sociais e as súasrelacións.

— As utopías sociais.


— Lectura de obras sinxelas de filosofía relativas ádimensión social do ser humano e adecuadas á es-pecificidade dos estudiantes

— Planificación e execución dun pequeno traballo deinvestigación sobre temas tales como: «as relaciónsentre individuo e sociedade», «o proceso de sociabi-lización», «as transformacións sociais», «a igualda-de e a xustiza», etc., utilizando diversas fontes deinformación así como as técnicas básicas do traba-llo intelectual.

— Preparación e realización dun debate sobre algúndos aspectos tratados que teña especial incidenciano contorno dos alumnos e das alumnas.


— Interese por comprende–las transformacións so-ciais, económicas e políticas do mundo actual.

— Aceptación do pluralismo cultural, social e políticocomo expresión dunha convivencia en harmonía.

— Valoración positiva do dereito e a xustiza democrá-ticos como formas de regulación da convivencia.


— Obter información relevante sobre un problema con-creto a partir de materiais que proveñan de fontesdiversas e adecuados a un curso introductorio; ela-bora–la información, contrastala e utilizala critica-mente.

Este criterio trata de comproba–la capacidade doalumnado para seleccionar información recorrendoa múltiples fontes e de diversa índole (desde a súapropia experiencia sobre a vida cotiá e os coñece-mentos que lle proporcionan outras disciplinas ouos medios de comunicación, ata a consulta de ma-nuais, diccionarios ou textos especificamente filo-sóficos) así como o dominio de destrezas de carácterxeral, tales como a observación e a descrición, aclasificación e a sistematización, a comparación ea valoración, etc, necesarias para a utilización crí-tica da información.

— Analizar textos breves e sinxelos de carácter filosó-fico, identificando o problema que se presenta, ex-plicando os termos específicos que aparecen e rela-cionando o seu contido cos coñecementos adquiri-dos.

40 Filosofía

A intención deste criterio é comproba–la capaci-dade que desenvolveron os estudiantes para lercomprensivamente e para analizar textos sinxelosque fagan referencia a problemas de carácter filo-sófico; esta capacidade mostrarase na identificacióndas teses fundamentais, reformulándoas coas súaspropias palabras, na realización de esquemas con-ceptuais, na explicación dos termos específicos, asícomo na capacidade para establecer relacións entreos problemas presentados nos textos e os coñece-mentos adquiridos previamente.

— Compoñer textos —orais ou escritos— que expresende forma clara e coherente o resultado dunha refle-xión, individual ou colectiva, sobre o tema filosóficoque se estea a tratar.

Este criterio trata de comproba–lo progreso nacompetencia lóxica e argumentativa dos alumnos edas alumnas aplicada ó ámbito da reflexión filosó-fica, é dicir, a capacidade para expresa–lo seu pen-samento con claridade utilizando os termos especí-ficos con propiedade e desenvolvendo as súas ideascon coherencia e rigor.

— Realizar, de forma individual ou en grupo, un tra-ballo monográfico acerca dalgún problema filosófi-co de interese para o alumnado.

Este criterio trata de avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para realizar, coas orien-tacións pertinentes, pequenos traballos de investi-gación sobre algún problema ou aspecto do mesmoque suscite o seu interese, abordando tanto tarefasde planificación (metodoloxía de traballo que se vaiutilizar, fontes de consulta,etc.) coma de execución(presentación do tema, aportación de informacióne argumentos contrastados, valoración das conclu-sións acadadas). Ambos aspectos permiten compro-bar tanto a capacidade de integrar e de relacionarinformacións adquiridas polos alumnos e polasalumnas coma o seu grao de autonomía na formu-lación e no desenvolvemento dos problemas filosó-ficos.

— Caracteriza–los principais problemas filosóficostratados nas unidades didácticas e identificar al-gunha das posicións filosóficas que se formularonó respecto, valorando nuns e noutras a súa impor-tancia para a comprensión da vida humana e domundo contemporáneo.

Preténdese avalia–lo grao de comprensión aca-dado polos alumnos e polas alumnas acerca dos pro-blemas filosóficos traballados, a súa capacidade

para unha utilización precisa dos conceptos e ter-mos fundamentais, e a súa capacidade para iden-tificar posturas filosóficas distintas. Así mesmo,preténdese comproba–la súa capacidade para esta-blecer relacións entre conceptos.

— Comentar e comparar textos breves referidos a unhamesma cuestión filosófica, pero que proveñan deámbitos culturais distintos (literatura, filosofía, di-vulgación científica, crítica,etc.); analiza–los pro-blemas que se presentan e os termos ou conceptosutilizados, ó mesmo tempo que se establecen rela-cións entre eles e con outras formulacións coñecidasda mesma cuestión.

Este criterio trata de avalia–la capacidade ad-quirida polos alumnos e polas alumnas para inte-grar e relacionar formulacións, ideas e termos que,procedentes de distintos ámbitos culturais, remitena unha mesma cuestión global. Trátase pois de ava-lia–lo grao de perspectiva filosófica adquirida polosalumnos e polas alumnas no tratamento de distin-tas cuestións.

— Participar en sesións de discusión e diálogo sobretemas de actualidade relacionados cos principaisproblemas filosóficos formulados sobre os avancescientíficos e as transformacións sociais, económicase políticas do mundo actual, e nas que se confrontendistintas opinións, crenzas e posicións filosóficas.

Este criterio pretende avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para abordar temas ou fei-tos de actualidade adoptando un punto de vista fi-losófico, é dicir, atendendo especialmente á análiseracional, rigoroso e integrador dos temas escollidos.Ó mesmo tempo trátase de avalia–la súa capacida-de de contraste das propias ideas ou opinións coasdos demais, o seu respecto polas mesmas e a súacapacidade para facer do diálogo unha forma deprogreso intelectual e persoal.

— Aplica–los coñecementos adquiridos á análise detextos ou informacións que proveñan dos medios decomunicación, referidos a situacións propias domundo contemporáneo en relación ó respecto polosdereitos humanos, a guerra e a paz, as formas degoberno, as desigualdades sociais, as relacións dohome e do seu medio, as novas tecnoloxías, etc.

Este criterio trata de comprobar se os alumnose as alumnas son capaces de analizar algúns dosprincipais problemas da nosa civilización aplicandoos conceptos e os procedementos adquiridos.

Filosofía 41

ANEXO


Bacharelato: Materias propias de modalidade

Consellería de Educación e Ordenación Universitaria

Dirección Xeral de Ensinanzas Medias

Cadro de MATERIAS(índice completo en páxina 3)

Modalidades

Ciencias daNatureza e da Saúde

TecnoloxíaHumanidades eCiencias Sociais

Artes

Materias(páx.)

Física e Química(79)

Historia da Arte(7)

Física(71)

Economía(45)

Debuxo Artístico(29)

Debuxo Técnico(39)

Economía e Org.de Empresas

(55)

Debuxo Técnico(35)

Matemáticas(123)

Grego(95)

Fundamentosdo Deseño

(87)

Química(139)

TecnoloxíaIndurstrial

(149)

Historiada Filosofía

(99)

Ténicas de Expr.Gráfico–Plástica

(91)

Bioloxía(13)

Electrotecnia(61)

Historia do MundoContemporáneo

(105)

Imaxe(113)

Bioloxía e Xeoloxía(21)

Mecánica(175)

Latín(117)

Volume(165)

Ciencias da Terrae do Medio Ambiente

(157)

Matemáticas aplic.ás Ciencias Sociais

(131)

Xeografía(169)

1

Índice

Historia da Arte ................................................................ 7

1. Introducción ..................................................................... 7

2. Obxectivos xerais ............................................................. 8

3. Bloques de contidos ......................................................... 8

3.1 A arte como expresión humana no tempo e no

espacio ........................................................................ 9

3.2 A evolución histórica da arte .................................... 9

3.3 A creación artística e as funcións da obra de

arte ........................................................................... 10

3.4 O proceso de cambio artístico e a arte

contemporánea ........................................................ 10

3.5 O contacto directo coa obra de arte ........................ 10


Bioloxía ............................................................................. 13

1. Introducción ................................................................... 13



3.1 Aproximación á construcción da bioloxía .............. 14

3.2 A célula e a base físico–química da vida ............... 15

3.3 Fisioloxía celular ..................................................... 16

3.4 A base química da herdanza. Xenética

molecular ................................................................. 16

3.5 Microbioloxía e biotecnoloxía ................................. 17

3.6 Inmunoloxía ............................................................ 18


Bioloxía e Xeoloxía ........................................................ 21

1. Introducción ................................................................... 21



3.1 Aproximación á construcción da Ciencia ............... 22

3.2 Estructura e evolución do planeta Terra ................ 23

3.3 Dinámica do Planeta .............................................. 23

3.4 Orixe e evolución dos seres vivos ............................ 24

3.5 O mantemento da vida. Nutrición e relación ........ 24

3.6 A perpetuación da vida ........................................... 25

3.7 A herdanza: un enfoque mendeliano ...................... 25


Debuxo Artístico ............................................................ 29

1. Introducción .................................................................. 29



3.1 Terminoloxía e materiais ....................................... 30

3.2 A forma: elementos de configuración ..................... 31

3.3 A composición: sintaxe estructural ........................ 31

3.4 A color ..................................................................... 32


Debuxo Técnico .............................................................. 35

1. Introducción .................................................................. 35



3.1 Arte e Debuxo Técnico ............................................ 36

3.2 Trazados e sistemas de representación .................. 36

3.3 Técnicas de representación .................................... 37


Debuxo Técnico .............................................................. 39

1. Introducción .................................................................. 39



3.1 Xeometría métrica aplicada ................................... 40

3.2 Sistemas de representación .................................... 40

3.3 Normalización ........................................................ 41

3.4 Técnicas gráficas .................................................... 41


Economía .......................................................................... 45

1. Introducción .................................................................. 45



3.1 Actividade económica, metodoloxía e técnicas

económicas .............................................................. 46

3.2 Producción, interdependencia económica e

poboación ................................................................ 47

3.3 Excedente, crecemento económico,

distribución e sistemas económicos ....................... 48

3

3.4 Microeconomía: intercambio e mercado ................. 48

3.5 Macroeconomía ....................................................... 49

3.6 Contexto internacional da Economía ..................... 50

3.7 Aproximación ós problemas económicos

actuais ...................................................................... 50


Economía e Organización de Empresas ................... 55

1. Introducción ................................................................... 55



3.1 Empresa: marco externo e funcionamento

económico ................................................................. 57

3.2 Producción e estructura comercial e

financeira da empresa ............................................ 57

3.3 Organización ........................................................... 58

3.4 Proxecto de iniciativa empresarial ......................... 58


Electrotecnia ................................................................... 61

1. Introducción ................................................................... 61



3.1 Fundamentos de electrotecnia ................................ 62

3.2 Análise de circuítos eléctricos ................................. 63

3.3 Máquinas eléctricas ................................................ 64

3.4 Electrónica ............................................................... 65

3.5 Instalacións eléctricas ............................................. 66

3.6 Medidas en circuítos eléctricos ............................... 67


Física ................................................................................. 71

1. Introducción ................................................................... 71



3.1 A construcción da Física ......................................... 72

3.2 A gravitación universal ........................................... 73

3.3 Dinámica da rotación ............................................. 73

3.4 Fluídos ..................................................................... 74

3.5 Vibracións e ondas .................................................. 75

3.6 O electromagnetismo ............................................... 75

3.7 A luz ......................................................................... 76

3.8 Física moderna ........................................................ 76


Física e Química ............................................................. 79

1. Introducción .................................................................. 79



3.1 Aproximación á construcción da Ciencia .............. 80

3.2 Mecánica ................................................................. 81

3.3 A enerxía ................................................................. 81

3.4 Materia e cambio .................................................... 82

3.5 Electricidade ........................................................... 82

3.6 Natureza eléctrica da materia ............................... 83

3.7 Química do carbono ............................................... 84


Fundamentos de Deseño .............................................. 87

1. Introducción .................................................................. 87



3.1 Deseño gráfico ......................................................... 88

3.2 Deseño no espacio. Obxectos .................................. 88

3.3 Deseño do espacio habitable .................................. 89


Técnicas de Expresión Gráfico–plástica .................. 91

1. Introducción .................................................................. 91



3.1 Modos e procesos de representación na

linguaxe visual gráfico–plástica ............................ 92

3.2 Fundamentos da linguaxe visual e

gráfico–plástica. Recursos e aplicacións ............... 93

3.3 Incidencias das técnicas no proceso

artístico–cultural. Experimentación e

investigación de resultados .................................... 93


Grego ................................................................................. 95

1. Introducción .................................................................. 95



3.1 Lingua grega .......................................................... 96

3.2 A interpretación dos textos ..................................... 96

4

3.3 O léxico grego e a súa evolución ............................. 96

3.4 Grecia e o seu legado ............................................... 97


Historia da Filosofía ...................................................... 99

1. Introducción ................................................................... 99

2. Obxectivos xerais ......................................................... 100

3. Bloques de contidos ..................................................... 100

3.1 Filosofía antiga ..................................................... 101

3.2 Filosofía medieval ................................................. 101

3.3 Filosofía moderna ................................................. 101

3.4 Filosofía contemporánea ....................................... 102

4. Criterios de avaliación ................................................. 102

Historia do Mundo Contemporáneo ........................ 105

1. Introducción ................................................................. 105



3.1 Métodos do coñecemento histórico ........................ 106

3.2 Xénese do Mundo Contemporáneo: das

revolucións liberais á Gran Guerra ...................... 107

3.3 O período de entreguerras. As grandes crises

de transición ó mundo actual ............................... 108

3.4 O Mundo Actual .................................................... 108

3.5 Os problemas e as perspectivas do mundo de

hoxe ........................................................................ 109


Imaxe ............................................................................... 113

1. Introducción ................................................................. 113



3.1 Conceptos e teorías da Imaxe ................................ 114

3.2 Imaxe fixa .............................................................. 114

3.3 Imaxe en movemento ............................................. 115

3.4 Linguaxes integradas ............................................ 115


Latín ................................................................................ 117

1. Introducción ................................................................. 117



3.1 A lingua latina ...................................................... 118

3.2 A interpretación dos textos .................................... 118

3.3 O léxico latino e a súa evolución ........................... 119

3.4 Roma e o seu legado .............................................. 119

4. Criterios de avaliación ................................................ 120

Matemáticas .................................................................. 123

1. Introducción ................................................................ 123

2. Obxectivos xerais ........................................................ 124


3.1 Estatística e probabilidade .................................. 124

3.2 Xeometría .............................................................. 125

3.3 Análise .................................................................. 126

3.4 Aritmética e álxebra ............................................. 126

3.5 Álxebra lineal ....................................................... 127

3.6 Resolución de problemas ...................................... 127


Matemáticas aplicadas ás Ciencias Sociais ........... 131

1. Introducción ................................................................ 131



3.1 Aritmética e álxebra ............................................. 132

3.2 Álxebra lineal ....................................................... 133

3.3 Análise .................................................................. 133

3.4 Estatística e probabilidade .................................. 134

3.5 Resolución de problemas ...................................... 135

4. Criterios de avaliación ............................................... 135

Química .......................................................................... 139

1. Introducción ................................................................ 139


3. Contidos ....................................................................... 140

3.1 A construcción da Química .................................. 140

3.2 A enerxía nos procesos .......................................... 141

3.3 O equilibrio químico ............................................. 142

3.4 Acidez e basicidade .............................................. 142

3.5 A estructura da materia ....................................... 143

3.6 Oxidación e reducción .......................................... 144

3.7 Química do carbono ............................................. 144

3.8 Química e industria ............................................. 145

5


Tecnoloxía Industrial ................................................. 149

1. Introducción ................................................................. 149



3.1 Materiais ................................................................ 151

3.2 Elementos e principios de máquinas .................... 151

3.3 Procedementos de fabricación .............................. 152

3.4 Recursos enerxéticos .............................................. 153

3.5 Proxectos técnicos. Deseño e comercialización

de productos ........................................................... 153

3.6 Sistemas automáticos ........................................... 154

3.7 Circuítos pneumáticos e oleohidráulicos ............. 154

3.8 Control e programación de sistemas

automáticos ........................................................... 154


Ciencias da Terra e do Medio Ambiente ................ 157

1. Introducción ................................................................. 157



3.1 Aproximación ó traballo científico ....................... 159

3.2 O medio ambiente e a historia dos cambios

ambientais ............................................................. 159

3.3 Os sistemas terrestres naturais ............................ 160

3.4 As relacións entre a humanidade e a

natureza ................................................................. 161

3.5 Medio ambiente e desenvolvemento sostible ........ 161


Volume ............................................................................ 165

1. Introducción ................................................................ 165



3.1 Xénese do volume e racionalización da forma

no espacio tridimensional .................................... 166

3.2 Valoración e creatividade das formas

tridimensionais. A forma e a función .................. 166

3.3 Manipulación de materiais e elaboración de

formas ................................................................... 167


Xeografía ........................................................................ 169

1. Introducción ................................................................ 169



3.1 O Estado Español, un territorio plural ............... 170

3.2 As dinámicas ecoxeográficas ............................... 171

3.3 As diferentes paisaxes e o desigual emprego

dos recursos .......................................................... 171

3.4 Industrialización, urbanización e ordenación

do territorio ........................................................... 171

3.5 España no mundo ................................................ 172


6


Historia da Arte

Bacharelato de Humanidades e Ciencias Sociais

Bacharelato de Artes

1. Introducción

Nunha sociedade como a actual inmersa nunha mul-tiplicidade de códigos comunicativos, entre os que ad-quiren especial importancia os relacionados coa ima-xe, é indispensable prepara–los xoves para a com-prensión da linguaxe das formas, de xeito que poidanefectua–la interpretación crítica do seu significado.Para acercarse á comprensión do significado dos có-digos visuais e á valoración estética destes, é necesa-rio aborda–lo seu estudio desde diferentes dimen-sións: estética (color, debuxo, materia, forma, compo-sición, etc.), semántica (significado, tema, simbolismo,etc.) e funcional (social, histórica, de memoria colec-tiva, etc.). A Historia da Arte proporciona os métodose procedementos adecuados para que a valoración es-tética, semántica e funcional das obras de arte se deansimultaneamente, logrando así a súa apreciación glo-bal.

A reflexión sobre a condición da arte e a ductilidadedas súas fronteiras faise necesaria, xa que o artísticoforma parte do contorno existencial dos homes e dasociedade, e crea un campo permanente de experi-mentación e de especulación estética, que dinamizana linguaxe artística e o seu impacto sobre a sociedade.Situa–los alumnos e as alumnas neste debate com-plexo da nova función da arte, os seus innovadoresimpulsos tecnolóxicos, influencias, etc. é un obxectivoprioritario que lle ha de dar sentido hoxe ó estudioda Historia da Arte. O seu coñecemento prepáranospara percibir mellor o mundo actual, un mundo deimaxes no que estamos inmersos (cómic, video–clips,...) e para formarnos un pensamento crítico diantedesas imaxes (consumismo, «marquismo», ...). Capa-cita, pois, o alumno e a alumna para entende–las ma-nifestacións propias do noso século, realizadas nuncódigo, o visual, que necesita dunha familiarizaciónpara que se poida gozar del, e para facer comprensi-bles os seus contidos críticos.

Estudia–los fenómenos artísticos, relacionándoos coseu contexto histórico, desenvolverá no alumnado orespecto e a comprensión de culturas visuais diferen-tes á nosa, e capacitarao para a análise dos diferentes

factores que inciden no feito artístico e na modifica-ción dos valores estéticos ó longo da historia, en fun-ción dos cambios de mentalidade.

Ademais posibilítaralle o coñecemento, valoracióne deleite do patrimonio histórico–artístico, especial-mente o da Comunidade Autónoma Galega, preparán-doo para exerce–los seus dereitos como usuario domesmo e contribuíndo a que tome conciencia e se in-terese na conservación e no aprecio dos obxectos ar-tísticos que o integran.

Todo isto lévanos a comprende–lo feito artístico noseu contexto histórico. Ó establecerse as conexións daobra de arte cos diferentes campos da realidade so-ciocultural na que está inmersa, vémonos na obrigade manexar unha serie de conceptos que, cando seinterrelacionan co propio obxecto artístico, fanse per-ceptibles nel, aínda que proveñan de áreas de coñe-cemento distintas. Desta forma, será necesario que oalumno e a alumna, para entender unha obra de arte,recreen o escenario no que se realizou (lugar, socie-dade, función, ...) o que, naturalmente, implica o co-ñecemento e a comprensión dunha época determinadae a interrelación entre as peculiaridades desa épocae doutras diferentes da historia da humanidade.

Calquera proposta metodolóxica deberá persegui–la aprendizaxe, baseándose na indagación dos centrosde interese dos alumnos e das alumnas e nas ideasprevias que poidan activar e relacionar cos novos con-tidos. O papel do profesorado consistirá en facilitaresa indagación, reconducindo o proceso cara ó esenciale aportando informacións ou matices que ofrezan aposibilidade de establecer novas relacións. Deste xei-to, o alumnado irase preparando para enfrontarse aobras para el descoñecidas con criterios de observa-ción e de análise.

Cada unidade temática deberá elaborarse noncomo monografía dirixida a coñecer exclusivamenteun artista, estilo ou proceso determinados, senóncomo un fío argumental no que se comparen outrosexemplos paralelos, semellantes ou diferenciados, oque lle permitirá ó alumnado elaborar comprensiva-mente os conceptos desde a variabilidade e a comple-xidade das súas múltiples manifestacións concretas.

Historia da Arte 7

Isto implica, igualmente, que a avaliación intere-sarase prioritariamente pola comprensión significati-va dos conceptos, a destreza na execución dos proce-dementos e a adquisición das actitudes, todos elesenunciados nos contidos dos bloques, asignando unpapel subsidiario ó coñecemento dos exemplos.

Calquera que sexa o desenvolvemento temático eli-xido, este conservará o carácter acumulativo e pro-gresivo que se previu para a aprendizaxe, incluso can-do se tracen unidades que atravesen varios bloques;de maneira que cada novo tema se sustente nos co-ñecementos e nas capacidades traballados ata entón,e consolide a súa asimilación como punto de partidapara amplialos e afondalos con perspectivas máiscomplexas en matices e relacións. A avaliación conti-nua convértese no corolario deste tipo de intervencióndidáctica e no requisito básico para identificar e pararectifica–las insuficiencias e erros que poidan apare-cer na súa aplicación.

A Historia da Arte pretende, pois, contribuír ó de-senvolvemento da sensibilidade artística como enri-quecemento cultural, tanto na súa vertente de coñe-cemento da historia da humanidade como de com-prensión da linguaxe das formas e do pensamento vi-sual que presiden a expresión artística. Igualmente,proporcionaralles ós alumnos e ás alumnas unha for-mación no eido estético que os capacite para accederós estudios posteriores, tanto universitarios como deFormación Profesional de grao superior.


O desenvolvemento desta materia ten que contribuíra que as alumnas e os alumnos adquiran as seguintescapacidades:

— Comprender e valora–los cambios na concepción daarte e a evolución das súas funcións sociais ó longoda historia.

— Entende–las obras de arte na súa globalidade, comoexpoñentes da creatividade humana, susceptiblesde ser admiradas por si mesmas e de ser valoradascomo documento testemuñal dunha época e dunhacultura.

— Utilizar un método de análise que permita coñecercon rigor as obras de arte, desenvolvendo, á vez, asensibilidade e a imaxinación.

— Recoñecer e diferencia–las manifestacións artísti-cas máis destacadas dos principais estilos da arteoccidental, situándoos no tempo e no espacio e va-lorando a súa pervivencia en etapas posteriores.

— Coñecer, gozar e valora–lo patrimonio artístico,contribuíndo de forma activa á súa conservación e

rechazando os comportamentos que o deterioren oumingüen.

— Contribuír á formación do gusto persoal, á capaci-dade de goce estético e ó sentido crítico, e aprendera expresar sentimentos propios ante a contempla-ción da obra de arte.

— Realiza–las actividades de documentación e de in-dagación nas que se analicen, contrasten e inter-preten informacións diversas sobre aspectos daHistoria da Arte.


Os contidos da materia Historia da Arte estructúran-se en bloques concibidos como unha progresión en es-piral que acumula e incorpora os coñecementos desdeos máis elementais ós máis matizados e complexos.

Así, o bloque «A arte como expresión humana notempo e no espacio» pretende unha aproximación,paso a paso, á obra de arte como unha linguaxe deformas significativas producida nun contexto históri-co.

Desde esta concepción, que se aplicará ó longo detodo o deseño, abórdase a arte como fenómeno histó-rico, empezando pola súa periodización específica nobloque «A evolución histórica da arte».

Unha vez identificada a linguaxe artística peculiardunha etapa ou estilo, acóutase un aspecto máis es-pecífico del: a estreita vinculación entre a creación ea función da arte que se aborda no bloque «A creaciónartística e as funcións da obra de arte».

No bloque «O proceso de cambio artístico e a artecontemporánea», recompílanse e conxúganse tódoloscontidos tratados para situalos agora no contexto dasúa evolución ó longo do tempo.

Por último, o bloque «O contacto directo coa obrade arte» ten outra formulación. Aínda que a realiza-ción das saídas de traballo debe distribuírse ó longodo curso, de acordo cunha programación previa, e pesea que os seus contidos poderían terse incorporado ósoutros bloques, preferiuse agrupalo á parte para dar-lle unha entidade propia, que se xustifica porque cons-titúe un obxectivo de carácter prioritario, xa que per-mite a observación in situ da obra de arte e a valora-ción do patrimonio artístico, e fomenta unha sensibi-lidade receptiva cara á súa conservación e restaura-ción.

Así, a organización axústase a esta formulaciónpolo que os bloques «A arte como expresión humanano tempo e no espacio» e «O proceso de cambio artís-tico e a arte contemporánea» deste deseño respondenós bloques primeiro e segundo, e cuarto e quinto doReal Decreto de Ensinanzas Mínimas.

8 Historia da Arte

Igualmente, destácanse algúns contidos das Ensi-nanzas Mínimas que, nalgún caso, se configuran comobloques con identidade propia: «A creación artística eas funcións da obra de arte» e «O contacto directo coaobra de arte».

Os bloques non deben entenderse como compartimen-tos estancos máis ben ó contrario, será necesario ela-borar unidades temáticas que atravesen bloques re-lacionando os seus contidos.

Se ben non se especifica nos contidos conceptuais cal-quera diferenciación da arte dun país, considérasefundamental que os alumnos e as alumnas coñezana arte galega polo que nos contidos, e sempre que sexaposible, introduciranse exemplos galegos como temade estudio, resaltando a súa peculiaridade e non re-nunciando á súa universalidade.

3.1 A arte como expresión humana notempo e no espacio

Preténdese que o alumnado non só aprenda a esta-blece–la comunicación coa obra de arte, senón queademais saiba dá–los pasos necesarios para acadaresta finalidade. Para isto efectúase un achegamentoá lectura dos elementos formais da obra de arte, es-tablecendo a relación das formas co seu significado ede toda a obra co seu contexto histórico.

Este bloque permitiralles ós alumnos e ás alumnasformular cuestións sobre aspectos formais, sobre otema e sobre o significado das formas e da mentali-dade do momento no que se crearon.


— Definición e clasificación das artes. Distintas con-ceptualizacións da arte.

— A linguaxe das formas. Iconografía e iconoloxía.

— A obra artística no seu contexto histórico: influen-cias mutuas.


— Análise, comparación e debate sobre a complexida-de do concepto de arte e sobre as súas funcións.

— Planificación e realización dun itinerario local his-tórico–artístico, como aproximación á análise daobra de arte.

— Percepción e análise de obras de arte significativas,identificando as influencias máis destacadas den-tro do seu contexto histórico.


— Interese por coñece–los aspectos constitutivos dun-ha obra de arte.

— Interese por desenvolve–lo gusto estético persoal erespecto pola diversidade de percepcións e de sen-sacións persoais ante a obra de arte.

— Sensibilidade e preocupación por conserva–lo con-torno artístico local.

3.2 A evolución histórica da arte

Neste bloque trátase a arte como fenómeno histórico,polo que deberán abordarse os distintos estilos e oscriterios que os diferencian desde unha perspectivacronolóxica.

Do mesmo modo, é preciso explora–la relación exis-tente entre a producción artística elixida e o seu con-texto histórico. Por isto, convén particularizar enexemplos de obras de arte para analiza–los vínculosespecíficos que manteñen coa súa época e que expli-can os seus significados; atenderase, en especial, áriqueza e á peculiaridade da arte galega.


— Trazos definidores dunha fase histórica ou dun es-tilo: formación da linguaxe clásica en Grecia eRoma e a súa influencia histórica.

— A peculiaridade da linguaxe formal dunha fase his-tórica ou dun estilo artístico: a arte cristiá medie-val. O románico galego.

— A arte islámica.

— A complexa incidencia dos factores históricos naconfiguración dos estilos artísticos: Renacemento eBarroco. A especificidade do barroco compostelán.


— Localización cronolóxica dalgunha obra de arte rep-resentativa dun momento histórico, identificandoos trazos máis destacados que permitan a súa cla-sificación dentro dun estilo artístico determinado.

— Análise comparativa entre obras de arte, que mos-tren a variabilidade e complexidade das súas rela-cións co contexto histórico dunha fase ou estilo.

— Identificación e análise de obras significativas deartistas españois, recoñecendo os trazos diferencia-dores do seu estilo.


— Valoración da influencia dos factores históricos nasobras de arte.

— Valoración das obras de arte do contorno mediantea súa comprensión histórica e artística.

— Respecto e valoración crítica de concepcións estéti-cas e formas artísticas afastadas do gusto persoal.

Historia da Arte 9

3.3 A creación artística e as funcións daobra de arte

Trátase de indagar por que e para que se produceunha obra de arte e quen a produce. A identificaciónda estreita vinculación entre a creación e a funciónda arte permitiralles ós alumnos e ás alumnas coñe-cer como, nunha mesma linguaxe artística, se diver-sifican o tratamento formal e os significados, de acor-do con este conxunto de circunstancias e de actores,entre os que se prestará especial atención ó papel pro-tagonista que poidan cumprir, en cada caso, cliente,función e artista.


— A consideración social da arte e do artista na his-toria. Do artesán anónimo ó mito do xenio.

— Clientes, mecenas e comitentes e o seu protagonis-mo nalgunhas obras singulares.

— As diferentes funcións da obra de arte.


— Interpretación dalgunha obra de arte, reflexionan-do sobre as dimensións intrínsecas (materiais, ele-mentos formais, tema, etc.) e extrínsecas (condi-cións sociais, ideolóxicas, de mercado, etc.).

— Identificación e distinción entre cliente, mecenas ecomitente a partir de varios exemplos documenta-dos.

— Análise comparativa da consideración social daarte e do artista en diversos momentos da historia.

— Planificación e realización de estudios monográfi-cos sobre obras e programas artísticos, atendendoó protagonismo do comitente no seu deseño, signi-ficado e funcións.


— Valoración do protagonismo do comitente no pro-xecto e na creación de obras e nos programas ar-tísticos.

— Sensibilización ante a obra de arte como manifes-tación da creatividade humana e como concienciacrítica da historia.

3.4 O proceso de cambio artístico e a artecontemporánea

Neste bloque conxúganse tódolos contidos abordadospara situalos agora nun nivel máis complexo: os mo-vementos artísticos e a súa evolución ó longo do mun-do contemporáneo, no que formas, significados, fun-cións, clientes e artistas se interrelacionan e respon-den ás dificultades, necesidades e estímulos suscita-dos polo proceso histórico.


— O proceso de cambio artístico e a incidencia dosfactores estéticos e históricos no mesmo: do Neo-clasicismo ó Impresionismo.

— Aceleración do cambio, ruptura e creación de novaslinguaxes artísticas na arte contemporánea. Asvangardas do século XX e a súa repercusión en Ga-licia.

— Tendencias artísticas recentes. Mercado e consumoda arte.

— A creación de novos sistemas visuais: a fotografíae o cine.


— Diferenciación, clasificación e comparación de co-rrentes tradicionais e innovadoras, establecendo aspermanencias e os cambios presentes.

— Identificación, análise e comparación das linguaxesartísticas contemporáneas, diferenciando tenden-cias de investigación formal e correntes interesadasna expresividade.

— Comparación do alcance do cambio artístico e a per-cepción que tiveron del os seus autores e os seuscontemporáneos, contrastando a súa arte e os seusescritos.

— Formulación de xuízos razoados sobre o papel daarte no mundo actual.


— Curiosidade por coñece–las manifestacións da artecontemporánea.

— Interese polo coñecemento do patrimonio da artecontemporánea galega.

— Actitude aberta diante das linguaxes artísticas devangarda como resposta ante problemas estéticos.

3.5 O contacto directo coa obra de arte

Este bloque non debe ser considerado como unha ac-tividade recreativa ou complementaria, subordinadaa outros contidos como unha estratexia máis deaprendizaxe, senón que constitúe un medio óptimopara a valoración do patrimonio artístico da comuni-dade galega, favorecendo actitudes de interese polasúa conservación e restauración. O contacto directocoa obra de arte permite que os alumnos e as alumnascontrasten as informacións e coñecementos teóricoscoa realidade.


— Pervivencia e valoración do Patrimonio Artístico.Conservación e restauración.

10 Historia da Arte

— O monumento como obra de arte que cambia ó lon-go do tempo.

— A obra de arte no museo.

— A arte nos itinerarios histórico–culturais.


— Contraste de información extraída de textos coa ob-servación directa das obras ás que fan referenciaos textos traballados.

— Planificación e realización de cuestionarios de tra-ballo sobre a obra de arte coa que se entra en con-tacto.

— Elaboración dun informe no que o alumnado fagaconsta–las conclusións sobre a obra visitada.


— Sensibilización pola conservación e respecto do pa-trimonio artístico e cultural galego.

— Preocupación diante dos problemas que lle afectanó patrimonio artístico––cultural galego.


— Analizar e valora–la dificultade de definición daarte, os cambios producidos no seu concepto e asfuncións en distintos momentos históricos e en di-ferentes culturas.

Mediante este criterio trátase de avaliar se osalumnos e as alumnas, despois de analizar, con-trastar e debate–lo concepto da arte e as súas fun-cións, asumen a complexidade destes conceptos ecomprenden as razóns dos cambios que se producenneles.

— Utilizar un método de análise da obra de arte queteña en conta tódolos elementos que a conforman:estéticos, do contexto histórico e do artista.

Con este criterio preténdese verificar que osalumnos e as alumnas teñen alcanzado un métodode análise que lles permita captar tódolos elemen-tos que configuran a obra de arte: os intrínsecos(materiais, elementos formais, tratamento e signi-ficado do tema) e os extrínsecos (personalidade doartista, cliente, condicións económicas, sociais, in-fluencias ideolóxicas, etc.).

— Recoñecer e situar no tempo e no espacio obras dearte representativas dunha época histórica, sina-lando as diferentes concepcións estéticas e trazosestilísticos que permiten a súa clasificación.

Mediante este criterio trátase de avaliar se oalumnado comprende o concepto de estilo, as ca-racterísticas que lle son propias e a incidencia dosfactores xeográficos e históricos que o configuran.

— Identificar e localiza–los trazos característicos máisdestacados que configuran os estilos artísticos máisrepresentativos do mundo occidental, así como asdiferencias e os cambios.

Con este criterio preténdese avaliar se o alum-nado é capaz de ordenar, desde unha perspectivadiacrónica, a producción artística e de entende–loproceso de evolución da mesma en relación coa evo-lución dos factores históricos nos que se orixina.

— Recoñece–las obras máis representativas dos gran-des mestres da Historia da Arte, con especial aten-ción ós artistas españois e galegos, distinguindo ostrazos diferenciais do seu estilo e o que de innova-ción representa a súa obra para a Historia da Arte.

Este criterio de avaliación ten por obxecto com-proba–la capacidade do alumno e da alumna paraconsiderar e valorar na súa análise, dunha formacrítica, a importancia e transcendencia da obra dal-gúns autores, relacionándoa coas circunstanciashistóricas que posibilitaron a súa creatividade.

— Identificar e analiza–las características das van-gardas artísticas e as principais tendencias desen-volvidas durante este século.

Este criterio pretende verificar que os alumnose as alumnas comprenderon as claves dos cambiosradicais que se produciron no século XX no campodas manifestacións artísticas. Trátase, tamén, decomprobar se o alumnado recoñece como unha ca-racterística deste século a variedade de tendenciase de exploracións artísticas, valorando as súasaportacións con independencia da aceptación esté-tica persoal.

— Analiza–la presencia da obra de arte na vida cotiáa través dos medios de comunicación e a súa utili-zación como producto de consumo.

Con este criterio trátase de avaliar en que me-dida os alumnos e as alumnas son capaces, con es-pírito crítico, de aplica–los coñecementos adquiri-dos para xulga–lo novo papel da arte no momentoactual.

— Observar, analizar e valorar directamente monu-mentos artísticos e obras de arte.

Mediante este criterio o profesorado avaliará acapacidade do alumnado de «ver» activamenteunha obra de arte por si mesmo enfrontándoa di-rectamente. Trátase, tamén, de comproba–la súasensibilidade artística, xulgando a calidade da obraa partir da función que perseguía e das limitaciónsimpostas pola época na que se produciu; e ademais,o seu grao de estimación polo patrimonio artísticoe a súa concienciación na necesidade da súa con-servación.

Historia da Arte 11

— Planificar itinerarios histórico–artísticos subliñan-do as obras de arte que se han de visitar, obtendoe elaborando a información pertinente.

Este criterio de avaliación permite comprobar seo alumno comprendeu o valor de testemuño e do-cumento da súa época que teñen as obras de arte,

ademais da súa consideración como fonte de pracerestético que debe ser conservada para transmitilaás xeracións futuras. Poderase tamén constata––laformación e preparación adquirida que lles permi-tirá posibles saídas no mundo do traballo dentrodo campo artístico.

12 Historia da Arte


Bioloxía

Bacharelato de Ciencias da Natureza e da Saúde

1. Introducción

O avance espectacular dos coñecementos científicos een particular dos coñecementos biolóxicos é, xuntocoas profundas transformacións sociais, unha das ca-racterísticas do século XX. O desenvolvemento da bio-loxía neste século é o resultado da cooperación entrecientíficos de diferentes ramas da ciencia, como a quí-mica e a física, para resolver problemas biolóxicos eda interacción entre a ciencia e a tecnoloxía, integran-do coñecementos e modos de facer. Os enormes avan-ces técnicos permitiron alcanzar, no campo da biolo-xía, unha visión precisa da complexidade dos seresvivos, dos seus diferentes niveis de organización—orgánico, celular e molecular— e do seu funciona-mento, mostrándoos, por exemplo, como sistemasdunha gran eficiencia enerxética que ningunha má-quina é capaz de igualar.

Aparece, así, unha bioloxía utilitaria que dará pasoa unha biotecnoloxía, cun papel moi importante naaplicación dos coñecementos biolóxicos, na explota-ción dos recursos naturais, na síntese de substanciastales como as hormonas, na loita contra as enfermi-dades e contra as plagas, na creación de novas espe-cies con maior rendemento productivo, etc.

Os coñecementos biolóxicos influíron e influirán nomundo; os cidadáns dunha futura biosociedade teránque elixir entre intervencións xenéticas desexables enon desexables, terán que coñece–la existencia de bio-rrecursos que poden contribuír eficazmente ó desen-volvemento de pobos e países ou á conservación domedioambiente nos países desenvolvidos.

É preciso, polo tanto, proporcionarlles ós alumnose ás alumnas as bases científicas sobre as que se asen-te o coñecemento da realidade do mundo contempo-ráneo para analizala e valorala de forma crítica. Oestudio da Bioloxía contribuirá non só á súa compren-sión, senón tamén á dos elementos fundamentais dainvestigación e do método científico. A bioloxía moder-na intenta interpreta–las características dos fenóme-nos vitais en termos das moléculas que compoñen osseres vivos. A Bioloxía do Bacharelato preséntalles ósalumnos e ás alumnas os elementos fundamentais danova bioloxía molecular e, ó mesmo tempo, unha vi-

sión de conxunto da vida e dos fenómenos vitais, cen-trándose para isto no estudio do nivel celular.

O estudio da célula responde a estes dous aspectos:permite examinala como ser vivo completo, comounha organización de diversas partes estructuradase, finalmente, en termos das unidades molecularesque a constitúen e dan lugar, mediante complicadasreaccións químicas, ó fenómeno vital.

Os contidos organízanse en seis bloques que xiranen torno ó estudio da célula como unidade estructurale de funcionamento dos seres vivos, ó estudio dos mi-crobios e das súas aplicacións nos procesos indus-triais, e ó coñecemento dos aspectos máis relevantesda xenética molecular e da inmunoloxía.

A forma de aborda–la ensinanza desta materia in-cluirá, ademais, unha triple perspectiva: unha forma-lización máis sistemática dos coñecementos máis re-levantes da bioloxía, a súa utilidade e a súa construc-ción como o producto de incesantes investigaciónsque, día a día, aclaran e cambian os conceptos cien-tíficos. Todo isto contribuirá a ampliar e a profundarno estudio dos mecanismos básicos que rexen o mundovivo, a valora–las implicacións sociais e persoais doscoñecementos biolóxicos e os novos descubrimentos, ea promover unha actitude investigadora, baseada naanálise e na práctica dalgúns procedementos que per-mitiron avanzar nestes campos científicos, conside-rando as diferentes teorías e modelos presentes noseu desenvolvemento.


A ensinanza da Bioloxía contribuirá a desenvolver nosalumnos e alumnas as capacidades seguintes:

— Comprende–los conceptos da bioloxía celular e asúa articulación en leis, teorías e modelos, valoran-do o papel que estes desempeñan no seu desenvol-vemento para aproximarse a unha interpretacióncientífica da vida.

— Utiliza–los coñecementos de bioloxía para explicare propoñer solucións a fenómenos, situacións e pro-blemas da realidade diaria.

— Utilizar con certa autonomía as estratexias carac-terísticas da investigación científica (considerar

Bioloxía 13

problemas, formular e contrastar hipóteses, plani-ficar deseños experimentais, etc.), e os procedemen-tos propios da bioloxía para realizar pequenas in-vestigacións e, en xeral, explorar situacións e fenó-menos que lles sexan descoñecidos.

— Comprende–la natureza da bioloxía e as súas limi-tacións, así como as súas complexas interacciónscoa tecnoloxía e coa sociedade, valorando algúnsaspectos da investigación científica como un mediopara lograr unha mellora nas condicións de vidaactuais.

— Valora–la vantaxe de confrontar diferentes fontesde información para formarse unha opinión propiae crítica sobre distintos problemas actuais relacio-nados coa bioloxía.

— Comprende–lo proceso cambiante e dinámico quesubxace detrás de calquera ciencia e en particularda bioloxía, e a importancia en dito proceso de ac-titudes abertas e flexibles.


Os contidos da Bioloxía preséntanse agrupados enbloques, que non prescriben ningún tipo de progra-mación. Os tres tipos de contidos, conceptuais, proce-dementais e actitudinais, deben ser desenvoltos, tra-tados e avaliados conxuntamente, xa que se presen-tan en calquera actividade de busca e de formaliza-ción de coñecementos. Non se pode establece–la sepa-ración entre os contidos conceptuais dunha materiae a maneira de traballar para chegar a eles —os pro-cedementos—, e entre estes e a actitude que subxacena busca dunha «verdade científica» e que impregnao modo de facer para atopala.

A introducción da Bioloxía como materia do Bacha-relato ten como finalidade que os alumnos e as alum-nas adquiran unha formalización paulatina e gradualdos contidos conceptuais máis relevantes desta mate-ria. Pártese, no primeiro curso, do coñecemento dosseres vivos nos seus aspectos de organismos e do es-tudio das súas funcións para chegar neste segundocurso a ocuparse do entendemento da vida e dos co-ñecementos fundamentais da bioloxía moderna, dasaplicacións máis relevantes que esta ten nos eidos so-cial e persoal e do coñecemento das máis importantesliñas da moderna investigación.

Nada mellor para o estudio da vida que partir dasunidades máis simples que temos dela: as células. Aactividade e a capacidade de reproducirse son as ca-racterísticas básicas da vida que, explicadas en ter-mos das moléculas que forman as células, xunto coasaplicacións prácticas que se derivan destes coñece-

mentos, determinan os dous eixes fundamentais entorno ós que se estructuran os bloques desta materia.

Dous bloques céntranse no estudio da estructura eda función das células, explicando a súa actividadevital mediante o concepto de metabolismo por unhaparte e, pola outra, o significado dos dous grupos deprocesos metabólicos máis directamente relacionadoscon ela e coa obtención da enerxía: a respiración e afunción clorofílica.

Complétanse o estudio das características esenciaisda vida noutro bloque, no que se tratan a continuida-de e o cambio, materializados no proceso da reproduc-ción, mediante o estudio das bases químicas da her-danza: a xenética molecular. Os contidos de xenéticamolecular que se presentan, ademais de trata–los as-pectos fundamentais da vida, antes citados, están pro-fundamente enlazados con problemas de saúde e debenestar humano.

O estudio da microbioloxía e da inmunoloxía pre-sentan dous aspectos relevantes, a nivel persoal e so-cial, da bioloxía aplicada que todo cidadán e futurocientífico debe coñecer: o papel dos microbios comoaxentes patóxenos e como fontes de productos de in-terese económico, e o coñecemento dos mecanismosde defensa que o corpo humano desprega ante todomicrobio ou corpo estraño a el.

Todos estes bloques serán traballados de forma queos alumnos e as alumnas coñezan e comprendan osprincipais conceptos, leis e teorías da bioloxía, o ca-miño, os procesos seguidos para o seu descubrimento,a súa natureza, as súas interaccións coa tecnoloxía ecoa sociedade, dándolle forma así ó bloque titulado«Aproximación á construcción da bioloxía».

Trátase, en resumo, de facilita–lo entendemento davida a partir do estudio da súa unidade básica: a cé-lula, e de abrirlles ós alumnos e ás alumnas unhaventá cara ós novos descubrimentos, dotándoos deinstrumentos que usarán de forma específica na súafutura profesión ou de forma xeral nos camiños dasúa propia vida.

3.1 Aproximación á construcción dabioloxía

A construcción da bioloxía, como a construcción docoñecemento en xeral ou a construcción de calqueraciencia, implica relacionar, organizar e sistematiza–laexperiencia de forma que permita abordar progresi-vamente a realidade que, no caso da bioloxía, trátaseda realidade da vida. Esta ciencia ocúpase do coñece-mento dos seres vivos e da natureza da vida. O seuproblema como ciencia consiste na reducción das múl-tiples manifestacións vitais a unha certa unidade queas faga comprensibles, centrándose no que teñen de

14 Bioloxía

común e abstraendo leis ou teorías que lles confiranun sentido e que, ó mesmo tempo, permitan encontrarexplicacións ou realizar prediccións.

Esta materia de Bioloxía ha de contribuír a unhaprogresiva formalización dos coñecementos biolóxicosacadados anteriormente e daqueles relativos á unida-de de estructura e funcionamento dos seres vivos edas súas aplicacións, nun sistema que lles permita ásalumnas e ós alumnos «comprende–la natureza dabioloxía, as súas limitacións e as complexas interac-cións coa tecnoloxía e coa sociedade».

Tratarase, de forma transversal a tódolos bloques,unha perspectiva da construcción da bioloxía que dotede vida os coñecementos biolóxicos que o alumnadodeberá acadar, de forma que se fagan presentes asdificultades, a necesidade de rigor e precisión, de per-severanza, loita e creatividade que están sempre de-trás de todo coñecemento científico. Este facerse pre-sente realizarase de dúas maneiras: mediante a ex-periencia persoal da posta en práctica, ó longo dosdiferentes bloques de contidos, dalgúns dos métodosou técnicas utilizados en bioloxía, e mediante o tra-ballo con textos ou con outras fontes de informaciónque acerquen, ás alumnas e ós alumnos, as experien-cias de grandes científicos e as súas aportacións aaqueles coñecementos biolóxicos que se lles propoñencomo materia de estudio. Téntase, deste xeito, facer-lles presente a fructífera relación da técnica e da cien-cia, da teoría e da práctica, do concreto e do abstracto,do pasado e do presente, dotando os coñecementoscientíficos de toda a súa forza educativa.


— A interpretación da vida e dos fenómenos vitais.Leis, teorías e modelos.

— Evolución dos coñecementos biolóxicos. Historiadalgúns conceptos e procesos que conduciron á súaelaboración.

— Influencias mutuas entre sociedade–bioloxía–tec-noloxía.


— Utilización de técnicas de consulta bibliográfica enrelación coa natureza e coa historia da bioloxía.

— Análise da natureza da bioloxía e dos seus métodosde traballo.

— Comparación entre os métodos de traballo da bio-loxía e os doutras ciencias.

— Identificación das diferentes repercusións que te-ñen os coñecementos da bioloxía na sociedade.

— Identificación dos condicionamentos sociais, políti-cos e económicos que poden soster ou avalar deter-minadas concepcións científicas.


— Valoración da importancia do método de traballocientífico como instrumento que aporta rigor e pre-cisión.

— Valoración da curiosidade, da comprobación e daperseveranza como aspectos importantes do traba-llo científico e que, ademais, inflúen positivamenteno desenvolvemento persoal.

— Valoración das aportacións da bioloxía no desenvol-vemento da sociedade.

— Toma de conciencia da provisionalidade das expli-cacións que aportan teorías e modelos científicos,e da importancia que teñen no desenvolvemento dabioloxía.

3.2 A célula e a base físico–química da vida

A teoría celular supuxo un dos fitos máis importantesda historia da bioloxía: as células son as unidadesbásicas da vida e, polo tanto, tódolos seres vivos estánformados por elas. Mostrarlles ós alumnos e ás alum-nas a importancia desta teoría, da evolución dos mé-todos e técnicas de estudio das células, da evoluciónparella dos coñecementos resultantes deses estudios,dándolles unha visión da célula que vai desde unhapeza simple e básica (como un recipiente que conténa vida), ata unha complicada estructura formada poroutras máis elementais, que é capaz de levar a caboa fascinante actividade que é a vida.

Este bloque recolle unha selección de contidos quepermiten ofrecer unha visión actual dos aspectos máisdestacados da estructura celular, dos seus compoñen-tes químicos e da relación entre ambos, que deberánser considerados nos seus aspectos globais, evitandounha excesiva profusión en detalles que puideran di-ficulta–la súa comprensión.


— A célula. Unidade de estructura e función.

— Diferentes métodos de estudio da célula. Modelosteóricos e avances no estudio da célula. Tipos deorganización celular: procariotas e eucariotas.

— Compoñentes moleculares das células: tipos, es-tructura, propiedades e papel que desempeñan noseu funcionamento.


— Recoñecemento dos diferentes tipos de organiza-ción das células e das súas estructuras en esque-mas ou microfotografías que proveñen, tanto do mi-croscopio óptico como do microscopio electrónico.

— Utilización de técnicas de tinguiduras sinxelaspara estudiar algúns orgánulos celulares.

Bioloxía 15

— Identificación de principios inmediatos e outrassubstancias de interese biolóxico, mediante técni-cas físicas e químicas sinxelas de análise.

— Utilización de diversas fontes de información pararealizar informes nos que se sintetice a historia dosdescubrimentos acerca da célula e o enunciado dateoría celular.


— Rigor e precisión na realización das experienciaspara unha correcta interpretación dos seus resul-tados.

— Curiosidade ante as observacións e no desenvolve-mento das experiencias.

— Coidado e respecto polo material e polos instrumen-tos de laboratorio.

3.3 Fisioloxía celular

En esencia, a vida é actividade, funcionamento. Ad-mitida a teoría celular, as células preséntansenoscomo elementos inestimables para o estudio da vida,pois ofrecen semellanzas únicas no que se refire á súaestructura e á súa función. O estudio das células per-mitiu un gran avance da bioloxía ó ir descifrando pau-latinamente os máis complicados problemas biolóxi-cos, mostrando a vida como un fenómeno que podeser analizado cos métodos da física e da química.

Os contidos deste bloque esbozarán os coñecemen-tos básicos da bioloxía moderna acerca da naturezada vida, partindo do ciclo celular como un medio paraexplica–la complexa realidade da célula como unha«máquina» que traballa sempre, liberando enerxía econstruíndo materiais cunha gran eficacia. A relacióndo ciclo celular co ciclo vital dos organismos supe-riores, estudiados noutros cursos, facilitará a súacomprensión.

Afondarase nesta explicación da actividade vitalmediante a elaboración de conceptos básicos, talescomo orgánulos, metabolismo, catabolismo, anabolis-mo, enzimas, etc, e a utilización doutros máis sinxeloscomo os de ósmose, difusión, xa adquiridos noutrasmaterias científicas do Bacharelato, para presenta–los fenómenos vitais como fenómenos fisicoquímicose para organizar e sistematizar coñecementos acercado funcionamento das células, relacionándoos coas es-tructuras celulares, nas que se levan a cabo, e co fun-cionamento dos organismos superiores. As alumnas eos alumnos poderán acadar unha idea global do fun-cionamento dos seres vivos nos tres niveis: orgánico,celular e molecular e do funcionamento dos sistemasviventes no seu conxunto, destacando o papel dos ve-xetais verdes como seres que relacionan o mundo mi-

neral co mundo vivo, o que fai posible a vida sobre aTerra.


— Estudio das funcións celulares. Aspectos básicos dociclo celular.

— Fases da división celular. Estudio da meiose.

— Papel das membranas nos intercambios celulares:permeabilidade selectiva.

— Introducción ó metabolismo: catabolismo e anabo-lismo. Aspectos fundamentais, enerxéticos e de re-gulación que presentan as reaccións metabólicas.ATP e enzimas.

— A respiración celular, o seu significado biolóxico.Diferencias entre a vía anaerobia e aerobia. Orgá-nulos celulares implicados no proceso.

— A fotosíntese como proceso de aproveitamento ener-xético e de síntese de macromoléculas. Estructurascelulares nas que se produce o proceso.


— Elaboración de definicións dos conceptos máis re-levantes do bloque.

— Representación esquemática do ciclo celular e dasdiferentes modalidades de división do núcleo e com-paración entre elas.

— Identificación dos aspectos morfolóxicos dos cromo-somas en microfotografías ou en representaciónsgráficas dos mesmos.

— Análise comparativa dos procesos da fotosíntese eda respiración, considerando os seus aspectos ma-teriais e enerxéticos.


— Respecto polos vexetais como transformadores daenerxía externa á terra en enerxía útil para os se-res vivos.

— Valoración da auga como unha substancia funda-mental para o desenvolvemento de tódalas reac-cións celulares e polo tanto da vida.

— Valoración dos vexetais como renovadores do osí-xeno da atmosfera e mantedores da súa composi-ción equilibrada.

3.4 A base química da herdanza. Xenéticamolecular

A aptitude para reproducirse é, xunto coa actividade,unha das características fundamentais dos seres vi-vos. O descubrimento do ADN explica esta caracterís-tica vital en termos de mecanismo molecular. Coñe-ce–la estructura da molécula de ADN, e relacionalacoa súa función nos procesos reproductivos e de se-

16 Bioloxía

lección natural axudará ós alumnos e ás alumnas acomprende–los mecanismos da herdanza en tódolosseus aspectos: transmisión de caracteres nos organis-mos superiores e a súa explicación mediante as leisde Mendel; a nivel de células mediante a teoría cro-mosómica da herdanza, e a nivel molecular no que serelaciona con tódolos niveis e explica a transmisiónde caracteres mediante o código xenético.

A descrición da molécula de ADN fará posible o en-tendemento do código e a linguaxe da herdanza; osconceptos de xene, mutación, xenoma, selección natu-ral e outros conducirán os alumnos e as alumnas áformulación dos problemas máis fundamentais davida, e polo tanto da bioloxía, e doutros relacionadoscoa saúde e coa felicidade humana.

Os contidos procedementais do bloque facilitarán acomprensión dos conceptuais, ó mesmo tempo que for-marán o alumnado e orientarano acerca da forma detraballar nunha futura profesión.

Tódalas clases de contidos contribuirán, mediantea súa progresiva formalización, a facilitar unhaaprendizaxe máis útil e significativa e ó coñecementodas súas aplicacións, e á súa valoración ética social eeconómica.


— O ADN como portador da información xenética. As-pectos históricos do seu descubrimento e da inter-pretación da súa función nos seres vivos. Conceptode xene. Mecanismos responsables da súa transmi-sión e variación.

— Alteracións na información xenética: consecuenciase implicacións na adaptación e na evolución dasespecies. Selección natural.

— Características e importancia do código xenético.

— Importancia da xenética na medicina e na mellorade recursos. A investigación actual sobre o xenomahumano. Repercusións sociais e valoracións éticasda manipulación xenética.


— Elaboración de definicións dos conceptos máis re-levantes do bloque.

— Análise comparativa da estructura e do papel bio-lóxico do ADN e do ARN.

— Busca, en diferentes fontes de información, deexemplos sinxelos de manipulación xenética e aná-lise das súas repercusións biolóxicas, económicas esociais.


— Rigor e precisión na realización das experienciaspara unha correcta interpretación dos seus resul-tados.

— Interese por avalia–los aspectos éticos en toda in-vestigación científica.

3.5 Microbioloxía e biotecnoloxía

A microbioloxía e a biotecnoloxía, que se deriva dela,serven de contrapunto á interpretación das caracte-rísticas dos fenómenos vitais a nivel celular e á im-plicación dos coñecementos científicos nos problemassociais e económicos, xa que a microbioloxía comociencia xurdiu da man das técnicas de observación domoi pequeno e da busca de solucións ós danos causa-dos polos microorganismos na industria, na agricul-tura, na saúde humana, ... Poderiamos dicir que éunha ciencia fundamentada na aplicación.

O estudio da microbioloxía e dos microbios axuda-ralles ós alumnos e ás alumnas a «comprende–la na-tureza da bioloxía e das súas limitacións, así como ascomplexas interaccións da tecnoloxía e da socieda-de...», pois complementará a súa visión das funciónsvitais, mostrarálle–lo importante papel dos microor-ganismos no funcionamento dos sistemas da Biosferae nas máis avanzadas investigacións biolóxicas de en-xeñería xenética, nas que son materiais de estudiomoi adecuado, xa que son moi manexables e multiplí-canse rapidamente.

Os virus constitúen por si mesmos, polo seu inte-rese nos estudios que se derivan da introducción denovo material xenético dentro da célula, e polas inte-resantes aplicacións destes coñecementos nas loitasbiolóxicas contra plagas, contra algúns procesos decontaminación e procesos industriais, un tema degran relevancia cara á formación de futuros científi-cos e de cidadáns informados e responsables.

Os contidos procedementais do bloque, facilitaran-lles ós alumnos e ás alumnas a comprensión destesfundamentos de microbioloxía, da forma de construí–la bioloxía, das diferentes técnicas empregadas e dascomplexas relacións entre Ciencia–Técnica e Socieda-de. Este bloque recolle os aspectos máis actuais e re-levantes referidos á ciencia aplicada.


— Os microorganismos: un grupo taxonómico hetero-xéneo. As súas formas de vida. Fermentacións eputrefaccións. Papel dos microorganismos nos ci-clos bioxeoquímicos.

— A utilidade dos microorganismos. A producción in-dustrial de substancias socialmente útiles a partir

Bioloxía 17

destes organismos. O uso de fungos e de bacteriasna loita biolóxica, mareas negras, etc. Importanciados microorganismos nas investigacións de mani-pulación xenética.

— Os microorganismos como axentes patóxenos hu-manos e doutras especies. Repercusións económi-cas e sociais.


— Análise das características que definen os microor-ganismos, relacionándoas co seu papel nos ciclosbioxeoquímicos, como axentes patóxenos e nas in-vestigacións de manipulación xenética e coas súasaplicacións na industria.

— Utilización de diversas fontes de información paraestudiar, no seu contexto, a teoría da xeración es-pontánea e a teoría xerminal das enfermidades.

— Realización de informes acerca da utilidade de fun-gos e de bacterias como recurso industrial, utilizan-do diversas fontes de información.

— Utilización de técnicas sinxelas de cultivos de mi-croorganismos e de observación deles ó microsco-pio.


— Valoración da transcendencia, na sociedade actual,do coñecemento xerado pola ciencia, e reflexiónante a capacidade que ten o ser humano para al-terar e para manipula–los procesos naturais e ouso que fai desta facultade.

— Valoración da investigación científica aplicada namellora das condicións de vida das persoas e naproducción de medicamentos e outras materias.

— Valoración das repercusións xeradas a partir dautilización de técnicas de enxeñería xenética.

3.6 Inmunoloxía

Os contidos deste bloque describen os axentes do sis-tema inmunolóxico e o seu funcionamento, teñen poisrelación con problemas de saúde das persoas e o seutratamento e estudio relaciónase coa a capacidade de«utiliza–los coñecementos da bioloxía para explicar epropoñer solucións a fenómenos, situacións e proble-mas da realidade diaria».

Precísase coñecer e manexa–los conceptos de inmu-nidade, antíxeno, anticorpo, soros, ... para desenvol-ver, sen profundizar demasiado, a idea de sistema in-munolóxico e a súa relación coas funcións de regula-ción e mantemento dos seres vivos. Os organismosestán sometidos a interaccións co seu medio, das quese teñen que protexer para garanti–la propia super-vivencia. Esta protección realízase coa axuda do sis-

tema inmunolóxico. O coñecemento dos mecanismosde actuación de soros e vacinas, ó mesmo tempo quelles axuda ós alumnos e ás alumnas a comprende–loscontidos deste bloque que presentan certo grao de di-ficultade, proporciónalles pautas de conducta útilescara á saúde das persoas.


— Inmunidade. O sistema inmunitario. Factores queprovocan a súa intervención. Concepto de antíxeno.

— Tipos de inmunidade: celular e humoral. Clases decélulas implicadas (macrófagos e linfocitos B e T).Estructura e función dos anticorpos.

— A importancia industrial da fabricación de soros evacinas.


— Análise dos mecanismos de defensa que desenvol-ven os seres vivos ante a presencia de antíxenos edo papel que desempeñan soros e vacinas na de-fensa contra as enfermidades infecciosas.

— Utilización de técnicas de consulta de fontes de in-formación, escrita ou audiovisual, para a elabora-ción de informes acerca do descubrimento de sorose vacinas.

— Realización de debates acerca da problemática queformula o sistema inmunolóxico na doazón de ór-ganos e os aspectos éticos derivados dela.


— Valoración da relevancia dos sistemas inmunolóxi-cos para os organismos e dos avances na investi-gación científica.

— Sensibilización ante os factores que producen alte-racións no organismo.

— Responsabilidade ante medidas de hixiene e desaúde.

— Reflexión ética sobre a doazón de órganos.

— Valoración do rigor nas formulacións e na utiliza-ción dos termos nas discusións e nos debates detipo científico.


— Interpreta–la estructura interna dunha célula eu-cariótica (animal ou vexetal) e dunha célula proca-riótica, tanto ó microscopio óptico como ó electróni-co, podendo identificar e representa–los seus orgá-nulos e describi–la función que desempeñan.

Trátase de verificar, ante esquemas ou microfo-tografías, se o alumnado sabe diferencia–la estruc-tura procarionte da eucarionte, matizando neste se-

18 Bioloxía

gundo caso se se trata dunha de tipo vexetal ouanimal. Así mesmo, se será capaz de recoñece–losdiferentes orgánulos e indica–las súas funcións,tendo unha idea aproximada do tamaño real do ob-servado.

— Relaciona–las macromoléculas coa súa función bio-lóxica na célula, recoñecendo as súas unidadesconstituíntes.

Preténdese comprobar se o alumnado sabe iden-tifica–las unidades básicas que constitúen os hidra-tos de carbono, lípidos, proteínas e ácidos nucleicos,sendo capaces de determina–la función destas ma-cromoléculas.

— Enumera–las razóns polas que a auga e os salesminerais son fundamentais nos procesos celulares,indicando algúns exemplos das repercusións da súaausencia.

Trátase de verificar se os alumnos e as alumnasrecoñecen que a auga é o axente que permite a re-alización de tódolos procesos celulares e que algúnsións actúan como factores limitadores nalgúns pro-cesos, e a súa ausencia pode impedir reaccións tanimportantes como a fotosíntese ou a cadea respira-toria.

— Representar esquematicamente e analiza–lo ciclocelular e as modalidades de división do núcleo e docitoplasma, relacionando a meiose coa variabilida-de xenética das especies.

Con este criterio preténdese que o alumnadoamose se ten unha visión global do ciclo celular,facendo fincapé nos fenómenos característicos dainterfase, para abordar despois a división nucleare a citocinese. A descrición das fases da mitose deberealizala indicando os cambios básicos que se pro-ducen en cada unha delas. Deberá saber comparar,ademais, a mitose e a meiose, recoñecendo as dife-rencias máis significativas e sendo capaz de rela-cionar esta última coa variabilidade xenética dasespecies.

— Explica–lo significado biolóxico da respiración ce-lular, indicando as diferencias entre a vía aerobiae a anaerobia, respecto á rendibilidade enerxética,ós productos finais orixinados e ó interese indus-trial destes últimos.

Trátase de comprobar se o alumnado entende osprocesos de intercambio de materia e de enerxíaque teñen lugar nas células, sen necesidade de de-tallar cada unha das etapas das distintas rutas me-tabólicas de degradación, nin de coñece–las fórmu-las de tódolos metabolitos celulares que interveñennelas. Verificarase se os estudiantes son capacesde diferencia–las vías anaerobia e aerobia, se co-ñecen a importancia dos enzimas nestas reaccións,

os resultados globais da actividade catabólica e aaplicación práctica na vida cotiá dalgunhas das re-accións anaeróbicas, como a fermentación alcohóli-ca.

— Diferenciar na fotosíntese as fases lumínica e escu-ra, identificando as estructuras celulares nas queteñen lugar ditas fases, os substratos necesarios, osproductos finais e o balance enerxético obtido e va-lorando a súa importancia no mantemento da vida.

A través deste criterio preténdese saber se oalumnado coñece os obxectivos que se conseguencoa fotosíntese, en que consiste a acción concretada luz solar e que se consegue coa fase escura, sen-do capaz de entende–las diferencias entre os subs-tratos iniciais e os finais, e de aplicar estes coñe-cementos na interpretación das repercusións doproceso no mantemento da vida.

— Explica–lo papel do DNA como portador da infor-mación xenética e a natureza do código xenético,relacionando as mutacións con alteracións na in-formación e estudiando a súa repercusión na varia-bilidade dos seres vivos e na saúde das persoas.

Preténdese verificar se os alumnos e as alumnascoñecen o concepto de xene e se poden asocialo áscaracterísticas do DNA e á síntese de proteínas. Áluz destes coñecementos, deberán explica–las mu-tacións, as súas causas e a súa relación coa evolu-ción dos seres vivos. Deberán ser capaces, así mes-mo, de inferi–la posibilidade de que as mutaciónsteñan efectos prexudiciais, especialmente no serhumano, e valora–los riscos que implican algúnsaxentes mutaxénicos.

— Analizar algunhas aplicacións e limitacións da ma-nipulación xenética en vexetais, animais e no serhumano e as súas implicacións éticas, valorando ointerese da investigación do xenoma humano naprevención de enfermidades hereditarias e enten-dendo que o traballo científico está, como calqueraactividade, sometido a presións sociais e económi-cas.

Con este criterio preténdese verificar se o alum-nado é capaz de relaciona–los coñecementos sobreo DNA e o seu funcionamento coas posibilidades deintervir sobre esta macromolécula. A partir destescoñecementos amosará a súa comprensión da «ma-nipulación xenética», analizando algúns exemplossinxelos en agricultura e medicina, principalmente.Deberá manifesta––la relación entre a ciencia«pura» e a «aplicada», e a necesidade de avalia–losaspectos éticos na investigación científica.

— Determina–las características que definen os mi-croorganismos, destacando o papel dalgúns delesnos ciclos bioxeoquímicos, nas industrias alimenti-

Bioloxía 19

cias, na industria farmacéutica e na mellora do me-dioambiente, e analizando o poder patóxeno que po-den ter nos seres vivos.

Con este criterio preténdese constatar que osalumnos e as alumnas coñecen os grupos taxonó-micos incluídos nos chamados microorganismos,así como que son capaces de recoñecer algúnsexemplos importantes. Deben valora–lo seu intere-se medioambiental e a súa aplicación en biotecno-loxía, a través do estudio dalgún caso significativo(por exemplo, as bacterias lácticas na industria ali-menticia, os microorganismos empregados para aproducción de insulina, a utilización de microorga-nismos para purificar augas contaminadas ou paraloitar contra mareas negras e outros exemplos se-mellantes). E deben coñecer, así mesmo, que os mi-croorganismos poden causar enfermidades nos se-res vivos.

— Analiza–los mecanismos de defensa que desenvol-ven os seres vivos ante a presencia dun antíxenodeducindo, a partir destes coñecementos, como sepode incidir para reforzar ou estimula–las defensasnaturais.

Trátase, con este criterio, de coñecer se as alum-nas e os alumnos comprenden como se poñen enmarcha mecanismos de defensa ante a presenciade corpos estraños, incluíndo o proceso de infección.Deberán poñe–la énfase principal na resposta in-munitaria e nos sistemas implicados. Igualmente,deben coñecer algúns métodos encamiñados cara aincrementar ou a estimula–la resposta inmunita-ria, como a utilización de soros e vacinas.

— Analiza–lo carácter aberto da bioloxía a través doestudio dalgunhas interpretacións, hipóteses e pre-diccións científicas sobre conceptos básicos destaciencia, valorando os cambios producidos ó longodo tempo e a influencia do contexto histórico.

Trátase de coñecer se os estudiantes son capacesde analizar e de valora–las explicacións científicasdadas a distintos fenómenos en diferentes contex-tos históricos, e se comprenden a súa contribuciónós coñecementos científicos actuais, valorando aciencia como un proceso exposto a influencias so-ciais.

20 Bioloxía


Bioloxía e Xeoloxía


1. Introducción

Facilita–la comprensión do contorno no que vivimosnas súas múltiples facetas cun nivel de afondamentocrecente é unha das finalidades do sistema educativo;o Bacharelato ha de proporcionar ós alumnos e ásalumnas as capacidades de analizar e valora–lo mun-do para participar de forma solidaria e autónoma nodesenvolvemento e na mellora do seu contorno sociale, como etapa preparatoria para aqueles que cursaránestudios superiores (Formación Profesional Específicade grao superior e Universitarios), debe posibilita–lodominio dos coñecementos científicos e tecnolóxicosfundamentais e as habilidades básicas propias da mo-dalidade escollida.

Posto que toda análise implica coñecementos, for-mas e instrumentos para poder realizala, e toda va-loración require ademais madureza persoal, social emoral, esta materia é un medio axeitado de dar res-posta ós obxectivos ou ás finalidades do Bacharelatoxa que reflicte, a nivel moi xeral, algúns dos logrosactuais da Bioloxía e da Xeoloxía, proporcionando ósalumnos e ás alumnas coñecementos básicos respectodo soporte físico do noso mundo, o planeta Terra, erespecto dos seres vivos que nel viven consideradoscoma organismos, é dicir, analizando a relación, a fi-nalidade e a xerarquía entre as súas distintas partese os procesos que levan a cabo.

Os contidos conceptuais das ciencias que se reúnennesta disciplina proporcionarán ós alumnos e ásalumnas algúns elementos nos que poderán basea–lasanálises e as valoracións acerca do seu mundo; os con-tidos procedementais dotaranos dos elementos, dasdistintas maneiras de abordar e solucionar problemasque foi desenvolvendo a comunidade científica, e am-bos permitiranlles, despois de valora–la situación, ac-tuar de forma responsable e autónoma como cidadáns.

O coñecemento e a posta en práctica das diferentesdestrezas e procedementos científicos son o medioaxeitado para a introducción dos contidos actitudi-nais, dos que a finalidade nesta disciplina é favoreceractitudes de traballo perseverante e de curiosidadeintelectual, que levarán a certa obxectividade e inde-pendencia de criterio, necesarias para consolidar

unha madureza persoal, social e moral nos alumnose nas alumnas.

Ó mesmo tempo que as tres clases de contidos con-tribúen á formación persoal dos alumnos e das alum-nas, han de mostrarlles unha ciencia viva, unha cien-cia que aparece como un proceso interactivo de cons-trucción do coñecemento, mediante o referendo da ex-periencia coa sociedade na que se producen. Trátasede desterrar así, mediante o coñecemento e a postaen práctica dos procedementos científicos, a idea dun-ha ciencia dogmática na que os coñecementos xa es-tablecidos son unha verdade inamovible.

A forma de ensina–la materia, de acordo coas ideasxa expostas —metodoloxía— seguirá dalgunha ma-neira o proceso de avance e de construcción de coñe-cementos científicos: partindo dos coñecementos ad-quiridos na etapa anterior, afóndase no seu estudio ómesmo tempo que se amplía o abano dos mesmos,facendo fincapé, non só no seu carácter experimentalmediante actividades que impliquen o uso de proce-dementos científicos, senón tamén, tendo en conta oimportante papel do intercambio de ideas e coñece-mentos que permiten os textos escritos, así como otraballo en grupos e a intervención en debates. Caberesalta–la importancia da teoría no seu papel deorientadora e guiadora de experiencias.


A ensinanza da Bioloxía e Xeoloxía contribuirá a de-senvolver nos alumnos e nas alumnas as capacidadesseguintes:

— Comprende–los conceptos básicos, leis, teorías emodelos máis importantes da Bioloxía e da Xeolo-xía, que lles permitan ter unha visión global e unhaformación científica básica para seguir estudios su-periores.

— Aplica–los conceptos, leis, teorías e modelos apren-didos a situacións reais e cotiás.

— Analizar criticamente diferentes hipóteses, teoríase modelos que posibiliten desenvolve–lo pensamen-to crítico e valora–las súas aportacións ó desenvol-vemento da Bioloxía e da Xeoloxía.

Bioloxía e Xeoloxía 21

— Utilizar con certa autonomía destrezas investigati-vas, tanto documentais coma experimentais (reunirinformacións coherentes, presentar problemas, for-mular hipóteses, etc.)

— Desenvolver valores e actitudes propias do pensa-mento científico: busca de información, curiosidade,capacidade crítica, traballo sistemático e rigoroso,cuestionamento daquelo que parece obvio e aper-tura ante novas ideas.

— Integra–la dimensión social e tecnolóxica da Biolo-xía e Xeoloxía, interesándose polas realizaciónscientíficas e tecnolóxicas e comprendendo os pro-blemas que a súa evolución presenta á natureza,ás persoas, á súa sociedade e á comunidade inter-nacional.

— Explicar e utilizar termos, conceptos e expresiónscientíficas, segundo os coñecementos biolóxicos exeolóxicos adquiridos, ó relacionalos coa experien-cia diaria.

— Comprende–lo senso das teorías e modelos biolóxi-cos e xeolóxicos como unha explicación dos fenóme-nos naturais, valorando a súa aportación ó desen-volvemento das disciplinas.


Os contidos da Bioloxía e Xeoloxía preséntanse agru-pados en bloques, que non prescriben ningún tipo deprogramación. Os tres tipos de contidos, conceptuais,procedementais e actitudinais, deben ser desenvoltos,tratados e avaliados conxuntamente.

Coñece–lo planeta Terra de maneira global e os as-pectos distintivos dos seres vivos son dous dos eixessobre os que se basean os contidos conceptuais destadisciplina. A estructura da Terra e o seu funcionamen-to, abordados como unha aproximación ó coñecementoda súa posición, parámetros físicos, constitución, etc.,e como son as causas e mecanismos da súa actividadeinterna, faránnola ver coma unha «vella dinámica»e permitirán comprender ós alumnos e ás alumnas,aínda que sen profundidade, as hipóteses e as teoríasque explican moitas das preguntas máis inmediatasacerca do noso planeta.

O estudio dos seres vivos, facendo fincapé no seuaspecto de organismos e nos procesos da vida (talescoma a relación e a nutrición que manteñen a vidados individuos e a reproducción que mantén a vidadas especies), organízase ó redor de catro bloques decontidos que han de proporcionar ós alumnos e ásalumnas unha idea da Bioloxía como ciencia autóno-ma, estructurada ó redor do estudio de diferentes ni-veis de organización e funcionamento dos seres vivos

sen entrar polo miúdo nos aspectos físicos–químicosdos procesos vitais.

Completan a panorámica biolóxica o estudio da ori-xe e da evolución dos seres vivos así como dos meca-nismos da herdanza, que farán posible ós alumnos eás alumnas a interpretación, no seu conxunto, dos dis-tintos aspectos da vida sobre a Terra.

É importante para a formación e o desenvolvemen-to dos alumnos e das alumnas considerar tamén, des-de o punto de vista conceptual, un terceiro aspecto: anatureza da Ciencia, da Tecnoloxía, as súas relaciónsentre si, así como a súa influencia no desenvolvemen-to da sociedade etc. Este terceiro aspecto abórdasemediante un bloque titulado «Aproximación á cons-trucción da Ciencia», que ten como finalidade, ade-mais de tratar de defini–la natureza da Ciencia e daTecnoloxía, a de deixar claros conceptos coma feitosou fenómenos, teorías, hipóteses, experimentos, leis,etc. e a súa importancia non só no avance e na cons-trucción da Ciencia, senón no desenvolvemento da So-ciedade e na mellora da calidade de vida de tódalaspersoas.

Este bloque manifesta un carácter transversal, poisos contidos conceptuais, enriba sinalados, poden serabordados desta maneira en tódolos bloques de con-tidos da materia, resaltando non só o carácter empí-rico e predominantemente experimental das ciencias,senón tamén a importancia dos coñecementos naconstrucción teórica de modelos.

A transversalidade deste bloque non só radica nosseus aspectos conceptuais, senón en que tódolos pro-cedementos, que se conforman nel, serían postos napráctica, de maneira quizá máis sinxela, como conti-dos procedementais nos demais bloques. Enténdeseaquí como contidos procedimentais dun bloque as dis-tintas formas do facer científico, de procedementos enxeral, dos que a finalidade é facilita–lo coñecementoe axudar á comprensión dos contidos dese bloque con-creto.

Existe, ademais, un compoñente importante de ac-titude persoal característico do quefacer dos científi-cos e outro de valoración social dos logros das ciencias,que é necesario resaltar ó longo da programación quedesenvolva o conxunto dos contidos.

A totalidade dos bloques ha de ser consideradacomo ampliación e afondamento nos coñecementosbiolóxicos e xeolóxicos da etapa anterior.

3.1 Aproximación á construcción daCiencia

A Ciencia non debe mostrarse á consideración doalumnado só coma un conxunto de resultados que or-ganizan, ordenan e explican os diversos fenómenos

22 Bioloxía e Xeoloxía

que acontecen no mundo. Tan importante é coñece–las características fundamentais do proceso que se se-guiu para a obtención deses resultados coma as doespírito científico que anima as persoas consagradasa ela.

As características do método científico (presenta-ción de problemas, formulación de hipóteses, inter-pretación de resultados, etc.) no que se basea a cons-trucción do coñecemento hanse de facer explícitas óalumnado que, á súa vez, poñeraas en práctica, namedida do posible.

A maneira de traballa–los contidos deste bloquecontribuirá a que os alumnos e as alumnas sexan ca-paces non só de utiliza–los procedementos científicoscomo un medio que fai máis fácil a comprensión damateria, senón como algo que poden aplicar en situa-cións reais e cotiás.


— Natureza da Ciencia. A interpretación da realidade.O método científico. Leis, teorías e modelos.

— Evolución das ideas científicas. Historia dalgúnsconceptos e procesos que conduciron á súa elabora-ción.

— Influencias mutuas Sociedade–Ciencia–Tecnoloxía.


— Presentación de problemas.

— Formulación e contrastación de hipóteses.

— Deseño de experiencias sinxelas.

— Utilización de técnicas de consulta bibliográfica enrelación coa natureza e coa Historia da Ciencia.

— Análise das características da ciencia e do traballocientífico.



— Actitude favorable cara ó desenvolvemento de há-bitos de traballo de acordo cos principios do métodocientífico.

— Actitude reflexiva e dialogante ante situacións nasque exista unha contrastación de ideas diferentes.

— Valoración das aportacións da Ciencia e da Tecno-loxía ó desenvolvemento da sociedade.

— Toma de conciencia da provisionalidade das expli-cacións que aportan teorías e modelos científicos.

3.2 Estructura e evolución do planeta Terra

Coñece–la forma, a situación, a estructura e a cons-titución da Terra, pode constituír non só o fundamentopara comprende–los mecanismos da dinámica e a ori-xe da Terra, senón tamén un medio excelente paraaborda–la comprensión da importancia das teorías,no desenvolvemento dos coñecementos científicos,como formas de interpretar e dar sentido a feitos oua fenómenos que requiren unha explicación que nonse pode abordar mediante observación directa. Este éo caso das teorías acerca da orixe e da evolución daTerra.

Os contidos presentados neste bloque han de per-mitir ós alumnos e ás alumnas unha aproximación ócoñecemento das hipóteses e teorías, que lles permi-tan dar respostas a preguntas que eles sexan capacesde se formular acerca da Terra, así como comparalase contrastalas. Igualmente, o tratamento didácticodeste bloque facilitarálle–lo acceso ó coñecemento dosprincipais métodos de estudio e interpretación dos da-tos empregados en Xeoloxía.


— Estructura xeral da Terra. Métodos de estudio.

— Principais hipóteses acerca da composición e da ori-xe da codia, do manto e do núcleo.

— Composición e orixe da Atmosfera e da Hidrosfera.

— Orixe e evolución da Terra.


— Consulta de fontes de información escrita e/ou au-diovisual cara a facilita–lo coñecemento acerca daorixe e da evolución da Terra.

— Elaboración e utilización de táboas de datos e degráficas que teñan relación coa estructura, coa evo-lución e coa dinámica terrestre e que permitanunha certa fundamentación delas.


— Valoración dos procedementos científicos como unmedio para xerar coñecementos sobre a estructura,sobre a composición química e sobre a orixe da Te-rra.

— Valoración da importancia dos avances tecnolóxicoscara ó desenvolvemento da Xeoloxía.

3.3 Dinámica do Planeta

Frecuentemente utilízase a expresión de que a Terraé un planeta vivo, querendo con isto mostra–la ideade actividade continua, propia dos seres vivos. Unhadas actividades da Terra maniféstase na súa superfi-cie por fenómenos tales coma os desprazamentos con-


tinentais, a formación de cadeas montañosas, o vul-canismo, a sismicidade, etc. O coñecemento da tectó-nica de placas, acometido neste bloque, permitirá ex-plica–la configuración e a dinámica actual da Litos-fera, a máis de proporcionar ós alumnos e ás alumnasunha formación científica básica que lles permita de-senvolver estudios posteriores específicos.


— Os movementos continentais. Interpretacións. Con-cepto de Litosfera.

— A teoría das placas litosféricas. Movementos rela-tivos e límites das placas.

— Teoría da tectónica global. Manifestacións da diná-mica litosférica. Ciclo do relevo e tectónica global.


— Elaboración e interpretación de gráficas e diagra-mas que ilustren fenómenos sísmicos, volcánicos,etc.

— Análise e interpretación de noticias de prensa notocante a actividades volcánicas, terremotos ou in-vestigacións acerca deles, utilizando para isto oscontidos conceptuais do bloque.


— Valoración dos procedementos científicos como unmedio para xerar coñecementos sobre a estructurae a orixe da Terra.

— Valoración da importancia do coñecemento da es-tructura e do comportamento da Litosfera para adetección e predicción de desastres e para a utili-zación de recursos naturais.

3.4 Orixe e evolución dos seres vivos

Para poder explica–lo feito da existencia e da diver-sidade dos seres vivos é preciso dispor dun marco teó-rico cientificamente contrastado. A falta do mesmo ouas limitacións dos existentes noutros tempos deronlugar a posicións controvertidas que chegaron a es-tenderse ó conxunto da sociedade. O coñecementocientífico actual, proporcionado polas teorías da evo-lución, axuda á comprensión da orixe da vida sobre aTerra, da súa evolución, da súa diversidade e das fun-ción dos seres vivos, así como da súa organización.Iniciar e intentar que creza esta comprensión é unhafinalidade deste bloque. É importante, tamén, resal-tar nel o feito de que a crecente degradación do medioambiente ameaza botar por terra o resultado de tanlongo e complicado proceso: a diversidade dos seresvivos.


— A orixe da vida. Interpretacións históricas e teoríasactuais sobre a orixe dos seres vivos.

— Teoría da evolución. Teorías evolutivas actuais.

— A Biosfera na actualidade.


— Recompilación e síntese de información pertinentesobre a orixe da vida e a súa evolución.

— Realización de debates acerca das diferentes inter-pretacións respecto da orixe da vida e sobre a evo-lución.

— Análise de exemplos concretos de situacións queameazaron e ameazan á biodiversidade.


— Valoración do traballo científico como medio paraalcanza–lo coñecemento, e toma de conciencia daprovisionalidade das concepcións sobre a realidade,recoñecendo as dificultades que supón formularteorías que a expliquen.

— Actitude tolerante na confrontación das propiasideas coas doutras persoas, evitando posturas dog-máticas e respectando as particularidades e actitu-des dos demais.

— Curiosidade e respecto por tódalas formas de vidaque existiron e existen.

— Responsabilidade persoal e social ante tódalas for-mas de vida como un dos elementos clave para facerfronte á degradación da Biosfera e para manter asúa capacidade productiva.

3.5 O mantemento da vida. Nutrición erelación

A pesar da diversidade nas formas vivas, desde seresunicelulares a pluricelulares, acuáticos ou aéreos, ha-bitantes de zonas desérticas ou polares, hai unha uni-dade respecto da súa organización e funcionamento;é esta unidade a que se ha de poñer de manifesto óaborda–los distintos contidos deste bloque como ta-mén a necesidade de soportes organizados para oaxeitado funcionamento de calquera sistema. Aborda-ranse as relacións dos seres vivos ou de calquera dassúas partes co seu medio como un intercambio de ma-teria, de enerxía e de información.


— A unidade organizativa e funcional dos seres vivos.Teoría celular. Seres unicelulares e pluricelulares.Distintos niveis de organización.

— As funcións dos seres vivos.


— Os seres vivos, a materia e a enerxía. O proceso denutrición en animais e vexetais. Diferentes estra-texias de adaptación ó medio.

— Regulación e control dos procesos fisiolóxicos nosanimais: coordinación nerviosa e regulación endo-crina. A hemostase. As hormonas nos vexetais.


— Uso e manipulación adecuada do microscopio paraobservar e comparar distintas clases de células etecidos.

— Realización de tinguiduras sinxelas de células e te-cidos animais e vexetais.

— Disección e estudio dalgunhas vísceras de animais.

— Elaboración de dietas ou menús. Estudio do seucontido nutritivo: plástico, enerxético ou dinamiza-dor.


— Actitude de respecto cara ás distintas formas devida, ó seu ambiente e ó delicado e complexo siste-ma que forman.

— Valoración das unidades básicas que compoñen cal-quera sistema (células, especies, persoas), do siste-ma mesmo e dos factores que interveñen nel.

— Actitude crítica e de respecto cara ós diferentes há-bitos alimentarios das persoas e das culturas.

3.6 A perpetuación da vida

Así como as funcións de nutrición manteñen a vidados individuos, a reproducción mantén a vida das es-pecies, polo que desde a aparición do primeiro ser vivono planeta, a vida foi un proceso continuo e nuncainterrompido.

A posibilidade de reproducción confírelle á materiaviva a condición esencial da súa continuidade, adop-tando dúas fórmulas, asexual e sexual, que, con pe-quenas variantes, logran o obxectivo de mante–la vidaó longo do tempo.

O coñecemento dos mecanismos de reproducción eas implicacións éticas, económicas e ecolóxicas deri-vadas da intervención humana axudarán a consolidarunha madureza persoal, social e moral que permitaa actuación dos futuros cidadáns dunha forma res-ponsable e autónoma.


— O ciclo vital dos seres vivos. O proceso da repro-ducción. Modalidades de reproducción.

— Intervención humana nos proceso reproductivos:repercusións sociais, económicas e implicacións éti-cas.


— Utilización de diversas fontes de información: tex-tos, vídeos etc, para realizar informes nos que seanalice algún exemplo concreto de intervención hu-mana nos proceso reproductivos.

— Realización de debates sobre a incidencia da inter-vención humana nos procesos de reproducción.


— Actitude de respecto cara ó sexo como un mecanis-mo reproductor que complementando carácterespermite subsistir en condiciones adversas.

— lnterese cara á capacidade que os coñecementosbiolóxicos proporcionan ó ser humano para mani-pular e cambia–los procesos naturais de reproduc-ción.

— Responsabilidade ante as implicacións éticas, mo-rais, sociais e económicas da alteración dos proce-sos naturais de reproducción.

— Actitude de curiosidade por coñece–las épocas deveda de especies marisqueiras e doutras especies,así como respecto polo seu cumprimento no que ápropia responsabilidade compete, por exemplo oconsumo.

3.7 A herdanza: un enfoque mendeliano

A transmisión de carácteres dos proxenitores ós de-scendentes, coñecida e utilizada empiricamente comomedio de mellora de especies animais e vexetais, for-malízase como ciencia a partir dos traballos de Men-del. O coñecemento das súas leis só permite xuntarfeitos observables coas relacións constantes que con-trolan a herdanza de carácteres nos seres vivos, seráo estudio da teoría cromosómica o que explique osenunciados das leis de Mendel.

Complétase así, co tratamento deste bloque, unhavisión dos fitos máis importantes da Bioloxía a travésdos que chegou a constituí–lo seu corpo de coñece-mentos como ciencia. Preténdese que esta visión con-tribúa a formar nos alumnos e nas alumnas unha ideada Bioloxía como ciencia que xera coñecementos derelevancia para as persoas e a sociedade e proporcionacomprensión acerca dos conceptos, leis, teorías e mo-delos máis importantes e xerais.


— Leis naturais que regulan a transmisión de carác-teres hereditarios. Aportacións de Mendel ó estudioda herdanza.

— Teoría cromosómica da herdanza. Algúns carácte-res humanos sometidos á herdanza mendeliana.Herdanza do sexo e ligada ó sexo.



— Elaboración e uso de táboas de dobre entrada parapoñer de manifesto as posibles combinación dos xe-nes, cando se realizan experiencias xenéticas.

— Utilización de técnicas estatísticas sinxelas, comoa distribución de frecuencias, absolutas e relativas,coas que aparecen determinados carácteres en pro-blemas e experiencias xenéticas.


— Valoración da importancia do rigor e da meticulo-sidade, propios do traballo científico, para a reali-zación de traballos de investigación.

— Actitude de respecto cara ós coñecementos empíri-cos como bases do coñecemento científico.


— Identifica–las características do traballo científicoe as repercusións da ciencia na sociedade.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas son capaces de recoñecer que unha actividadeten o carácter de científica, distinguindo feitos deinterpretacións, hipóteses, teorías etc. Así mesmo,deberán ser quen de argumenta–la relevancia eco-nómica e social dos descubrimentos científicos.

— Relacionar feitos e datos, respecto da estructura daTerra, coas teorías que a explican.

Preténdese comprobar que as alumnas e osalumnos coñecen os feitos en que se fundamentanas teorías acerca da estructura da Terra, tales comoos cambios de velocidade das ondas sísmicas, asdistintas clases de meteoritos, etc., e se son capacesde relacionalos co coñecemento da estructura daTerra.

— Interpretar fenómenos e sucesos planetarios utili-zando a teoría da tectónica global.

Trátase de verificar que o alumnado ten unhaconcepción do Planeta como un elemento dinámicoe xeoloxicamente «vivo», sendo capaces de funda-menta–las causas do desprazamento continental,da oroxénese e dos fenómenos sísmicos e volcánicos.

— Compara–las principais teorías sobre a orixe davida e os seus fundamentos.

Preténdese verificar se os alumnos e as alumnasson quen de reflexionar e argumentar sobre as ex-plicacións dadas polas sociedades, en diferentesmomentos históricos, sobre a aparición dos seresvivos, con especial atención ás teorías actuais.

— Aplica–los coñecementos acerca da transmisión doscarácteres hereditarios, segundo as hipóteses men-delianas e a teoría cromosómica da herdanza, á in-

terpretación e á resolución de problemas relaciona-dos con ela.

Trátase de valorar se os estudiantes coñecen osfenómenos hereditarios e a súa explicación cientí-fica así como o interese histórico das aportaciónsmendelianas e a teoría cromosómica da herdanza.

— Describi–los diferentes modelos reproductivos e in-dica–las vantaxes que aporta a reproducción sexualsobre a asexual, así como algunhas aportaciónsprácticas do coñecemento do proceso reproductornos seres vivos.

Con este criterio preténdese comprobar se asalumnas e os alumnos son capaces de comprende–la vantaxe que supón para a supervivencia a apor-tación xenética de ámbolos gametos, e de relacio-nala con algunhas aplicacións prácticas, que se de-rivan do coñecemento da reproducción humana noámbito da medicina, como a fertilización in vitroou a fertilización asistida e, no caso da agricultura,a clonación de plantas.

— Enumera–los distintos niveis de organización dosseres vivos relacionándoos co proceso evolutivo e codesempeño das tres funcións vitais.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas coñecen a estructura organizativa dos seres vi-vos: células, tecidos, órganos, etc., e que esta é unproducto da evolución como resposta á necesidadede ampliar e perfecciona–la capacidade de levar acabo as súas funcións vitais: nutrición, relación ereproducción.

— Explica–los mecanismos básicos que inciden no pro-ceso da nutrición relacionándoos coa presencia dedeterminadas estructuras que os fan posibles.

Trátase de saber se entenden os mecanismos bá-sicos do proceso de nutrición (dixestión mecánica equímica, fenómeno de absorción de alimentos, a súadistribución, producción de lixos, etc.) e se son ca-paces de establecer relacións entre estes e a exist-encia nos organismos de estructuras tales como sis-temas de mastigación, presencia de glándulas, lon-xitude dos tubos, etc.

— Relacionar algunhas das constantes vitais dos or-ganismos coa coordinación neuro–endocrina e indi-car, así mesmo, aplicacións derivadas do coñece-mento da función das hormonas.

Con este criterio inténtase comprobar se osalumnos e as alumnas comprenden, nalgunha me-dida, a relación entre tódalas partes dun organismoe deste co seu medio, relación que é regulada polosistema neuro–endocrino xa que un dos resultadosvisibles desta coordinación son as constantes vitais,como por exemplo os niveis de glicosa en sangue.


— Explica–lo carácter provisional das teorías e das ex-plicacións científicas a partir das distintas concep-cións que existiron sobre os problemas da orixe davida na Terra, indicando o peso das razóns extra-científicas no mantemento dalgunha destas concep-cións.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas, diante das diferentes explicacións que se dana un problema científico, son capaces de compren-de–lo carácter provisional de cada unha delas, sen-do conscientes de que ningunha explicación se podeconsiderar definitiva, senón que está sometida arevisións continuas. Tamén deben ser capaces deexplicitar que o mantemento dunha determinadaconcepción depende, en parte, dos condicionamen-tos sociais e políticos do momento.

— Recoller e ordenar datos de maneira operativa, édicir, que facilite a súa interpretación e utilizaciónen traballos posteriores.

Trátase de saber en que medida os alumnos e asalumnas son capaces de organiza–lo traballo de re-colleita de datos cando son moitos e diferentes, oque implica tamén a posta en práctica da orde e dameticulosidade que cómpre ter presentes para o de-senvolvemento dun traballo e que están implícitasno que poderiamos chamar «actitude científica».

— Intervir de maneira ordenada e respectuosa en de-bates.

Preténdese avalia–la capacidade de escoitar, decomprender, de respectar e de criticar opinións di-ferentes ás nosas, así como a capacidade de falaren público expresándose con claridade e fundamen-tando adecuadamente as opinións propias.

— Deseñar e realizar pequenas investigacións sobre asfuncións dos seres vivos, servíndose dalgúns dosprocedementos do traballo científico.

Trátase de comprobar que o alumnado é capazde levar a cabo algúns dos procedementos propiosdo traballo científico para o estudio das funciónsdos seres vivos, como presentar axeitadamente al-gún problema, formular hipóteses contrastables,deseñar e realizar experiencias moi sinxelas etc.

— Contrastar diferentes fontes de información e ela-borar informes sobre problemas biolóxicos e xeoló-xicos relevantes.

Preténdese avaliar se os alumnos e as alumnasson capaces de buscar bibliografía axeitada á súapreparación, no referente a temas de actualidade,tales como a conservación das especies ou a inter-vención humana na reproducción, e de estructura–lo traballo de maneira adecuada.



Debuxo Artístico


1. Introducción

Para satisface–la necesidade de comunicarse con ou-tras persoas o ser humano dispuxo de diversos tiposde linguaxes, que recorren unha variada gamma deacordo coa finalidade da comunicación e coa propiaevolución humana. Entre estas linguaxes destaca,tanto polas súas características como pola súa perdu-rabilidade, a linguaxe gráfico–plástica. A través delapoden transmitirse mensaxes de variada natureza econtido, describir, ilustrar, expresar e representar fei-tos, fenómenos e sentimentos que configuran a vida,utilizando os principios e sistemas de representaciónque lle son propios, e atendendo tanto á vertente me-tódica, analítica e obxectiva como á subxectiva e lú-dica.

Para acceder a este medio de expresión, aportadopolas imaxes gráficas, é preciso posuír recursos quepermitan a comprensión e a utilización desta linguaxeicónica, así como desenvolver capacidades de expre-sión comunicativa, que posibiliten a utilización da for-ma como medio de emisión de mensaxes desde a sen-sibilidade e visión persoais.

Os contidos de Debuxo Artístico, seleccionados paraesta etapa, contemplan este proceso formativo nassúas dúas facetas, por unha parte enfocado cara ácomprensión das realidades formais e, por outra, caraó desenvolvemento de destrezas, técnicas e métodosque fagan posible a comunicación. En primeiro lugaratenderase ó dominio da linguaxe gráfico–plástica ne-cesaria para a expresión, de modo que se materialiceposteriormente o discurso plástico–artístico.

Debuxar debe ser unha transformación, unha abs-tracción e non unha simple copia da natureza. O ca-rácter do trazo e as diferentes posibilidades de expre-sión amplíanse co dominio dos utensilios tradicionaise coa experiencia, que resulta da actividade artística.O proceso complexo do debuxo está configurado pordiversas actividades que se condicionan mutuamente:a aprehensión das formas e das proporcións como untodo, a análise das formas expresadas visualmente demodo que produzan carácter espacial, o aproveita-mento das posibilidades de elaboración e de expresióndos utensilios de debuxo, o control do proceso desdeo comezo ata a conclusión da actividade configuradora

e, en fin, a valoración crítica do resultado. O procesodo debuxo é, entendido desde esta perspectiva, unhaexperiencia lineal infinita composta por diversas fa-ses; cada unha destas orixina resultados particularessempre en cuestionamento, e o seu obxectivo non éun producto único e absoluto.

A contribución da materia á consecución das finalida-des propedéutica e formadora do Bacharelato concré-tase na aportación de coñecementos e destrezas, quefavorecen o desempeño de calquera opción profesionalou a continuación de estudios que os alumnos e asalumnas desexen, especialmente aqueles que necesi-ten da representación gráfica e da expresividade vi-sual. No plano formativo integral, a materia cooperano desenvolvemento da capacidade de comprensióndas alumnas e dos alumnos das realidades formaisdo contorno, da sensibilidade estética e no xurdimentode criterios de valoración propios.

Os coñecementos básicos da linguaxe gráfico–plásti-ca, adquiridos na ESO, veranse acrecentados por unmaior desenvolvemento do feito plástico en xeral, dacapacidade perceptiva e do carácter analítico, median-te a utilización de diversos procedementos e técnicasde representación, que contribúan ó enriquecementodas posibilidades expresivas.

Os contidos desta materia, que se dividen en douscursos, organizaranse en dous niveis de complexidadeconceptual de percepción e de representación progre-siva, de maneira que se articule unha vía sistemáticapero flexible.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiapermitiralles ós alumnos e ás alumnas adquirir e de-senvolve–las capacidades seguintes:

— Utiliza–los conceptos básicos de estructura formal,comprendendo e analizando calidades e caracterís-ticas configurativas, expresivas, funcionais, de sin-gularidade, proporción e orientación; clasificandoos elementos formais segundo criterios de función(configurativa–expresiva) e de comparación (analo-xía–contraste).

Debuxo Artístico 29

— Organiza–los datos visuais que constitúen a totali-dade perceptiva como a suma dos elementos rela-cionados e integrados que a configuran, segundo ovalor de cada un deles no conxunto.

— Representar formas artificiais do contorno de modoanalítico, metódico e sistemático (non mecánico),intentando simplificar e sintetizar, en formas ele-mentais, as formas máis complexas do noso contor-no.

— Comprender e interpreta–la realidade formal desdedistintas premisas, de modo coherente, con técnicase finalidades distintas e realizando modificaciónscombinatorias diverxentes.

— Comprender e analiza–la diversidade e riqueza dasformas orgánicas, resaltando as características pro-pias da figura humana, e valora–las súas múltiplesposibilidades expresivas e estéticas.

— Empregar, de modo eficaz, os mecanismos de per-cepción de sensacións e de mensaxes non icónicaspara a súa transformación en elementos visuais,desenvolvendo a memoria visual e a retentiva.

— Valora–las posibilidades expresivas e comunicati-vas dos diversos procedementos e técnicas de rep-resentación, e analizar criticamente a súa utiliza-ción segundo a finalidade pretendida, subliñandoos aspectos cualitativos particulares que orixinanna imaxe a coherencia entre a forma, a expresióne o contido.


Os contidos da materia preséntanse agrupados poranaloxías temáticas en catro bloques:

– Terminoloxía e materiais.

– A forma: elementos de configuración.

– A composición: sintaxe estructural.

– A color.

Esta presentación non presupón que deba existirunha ordenación e unha independencia no tratamentoque faga o profesorado dos contidos de cada un deles,pois existen claras relacións entre os contidos dos di-ferentes bloques.

Non se pode entender un estudio de luces e de cla-ro–escuro sen aplicalo a formas identificables, e estas,ó mesmo tempo, temos que definilas polos seus ele-mentos configuradores. A color, aplicada á definiciónda forma natural, non ten o mesmo senso que aplicadaá composición abstracta. Os materiais a utilizar es-túdianse e analízanse empregándoos nos propios de-buxos.

A relación dos contidos duns bloques cos doutrosdebe poñerse de manifesto na programación de aula,considerando así mesmo que os tres tipos de contidos(procedementais, conceptuais e actitudinais) debenterse en conta á hora de explicar e de avaliar en De-buxo Artístico.

3.1 Terminoloxía e materiais

Como en toda linguaxe, a expresión correcta depende,tanto do coñecemento dos seus elementos configura-tivos e estructurais como do uso adecuado que dosmesmos se faga. Abórdanse neste bloque os contidosque fan referencia á terminoloxía propia desta mate-ria, ás calidades dos materiais e ás súas técnicas deaplicación. Insistirase en que o material seleccionadopara construír unha obra de arte cambia a súa natu-reza e deixa de ser material natural para converterseen material artístico. A comprobación dos seus com-portamentos nas realizacións plásticas ha de reper-cutir na elección dos materiais e dos procedementosadecuados á finalidade pretendida.


— Terminoloxía nominal e conceptual da materia.

— Orixe e calidades dos materiais. Procedementos.


— Análise de materiais e aplicación das técnicas máisadecuadas para a súa utilización.

— Identificación dos condicionamentos impostos polosmateriais, mediante realizacións plásticas nas quese empreguen varios procedementos e técnicas.

— Realización de produccións gráficas sobre interpre-tación de formas naturais, seleccionando materiais,procedementos e técnicas segundo a finalidade pro-posta.

— Realización de produccións gráficas nas que se uti-licen materiais gráficos como lapis, plumas ou ro-tuladores, normalmente empregados para defini-cións lineais, co obxecto de conseguir diversas to-nalidades por sucesivo entrecruzado de liñas.

— Realización de informes orais ou escritos referentesa produccións gráficas, utilizando correctamente aterminoloxía sobre os materiais e procedementosempregados nelas.


— Interese por elixi–los materiais e procedementosadecuados segundo a finalidade da obra.

30 Debuxo Artístico

3.2 A forma: elementos de configuración

Todo o que pode ser visto posúe unha forma. Ás vecesa estructura interna dunha forma pode non ser per-cibida inmediatamente. Cando é descuberta, a formapode ser mellor comprendida. Observar e recoñece–loverdadeiramente esencial e representativo das for-mas, evita–lo superfluo na súa descrición gráfica,analiza–las súas estructuras xeométricas reducindoa formas simples as máis complexas, é o primeiro pasopara poder enfrontarse, con bos resultados plásticos,ós modelos que ofrece a natureza ou ós derivados daproducción humana.


— Formas e imaxes.

— A imaxe gráfico–plástica. Carácter descritivo.

— Elementos conceptuais da forma. Organización.Formas tridimensionais compostas. Articulacións,relacións e unidades de conxunto.

— Formas de obxectos de xénese xeométrica. Xeome-tría e natureza.

— Representación da forma. Significantes configura-tivos e espaciais (superposición, relatividade do ta-maño, etc.). Definición lineal e volumétrica.


— Recoñecemento do carácter descritivo ou abstractodas imaxes gráfico–plásticas en exemplos concre-tos.

— Análise da organización da forma a partir da ob-servación da estructura xeométrica de calquera ob-xecto e reproducción gráfica da mesma.

— Análise dos elementos básicos da forma —funcióne carácter, valor visual configurativo e expresivo—por medio da observación, e posterior reproduccióngráfica de obxectos.

— Identificación das distorsións producidas pola pers-pectiva mediante a representación gráfica de ob-xectos, de carácter marcadamente xeométrico, ob-servados desde diferentes puntos de vista.

— Representación gráfica dalgún aspecto, tipicamen-te galego, do contorno urbano ou rural, consideran-do as proporcións aparentes, a superposición de ele-mentos e as distorsións que na forma se producen.

— Representación gráfica de formas naturais, valo-rando os seus significantes configurativos e espa-ciais.

— Realización de representacións gráficas dun con-xunto de obxectos de carácter xeométrico, observa-dos desde puntos de vista diferentes, definindo as

formas e relacións entre elas e completando as par-tes vistas coa definición das liñas ocultas.


— Interese por desenvolve–la destreza técnica comomedio para acrecenta–la expresividade visual.

3.3 A composición: sintaxe estructural

Na composición en grupos de diferentes obxectos, assuperposicións e os espacios intermedios conformanposibilidades creativas de gran interese que son con-sideradas neste bloque.

Analiza–las relacións formais entre os obxectos dunconxunto e as disposicións das diversas partes nunhacomposición; experimentar con diversas repre-sentacións gráficas nas que se alteren as disposiciónsdos mesmos elementos compositivos e saber repre-senta–los obxectos mediante as súas estructuras xeo-métricas, ha de axudar a comprender mellor as men-saxes icónicas que percibimos do contorno e ha defacilita–la expresión a través das produccións propias.


— Psicoloxía da forma: leis visuais asociativas.

— Organizacións compositivas. Composicións abertase composicións pechadas.

— Relacións formais de analoxía e de contraste. Re-lacións das formas no espacio.

— As formas tridimensionais no espacio e a súa inte-racción.

— O ritmo.

— As formas dinámicas. Concepto xeral.

— Imaxe e función.


— Observación de diversas formas, identificando asrelacións de analoxía e de contraste.

— Análise das formas no espacio mediante o debuxodun obxecto illado, definindo o seu carácter volu-métrico mediante o claroscuro e os valores tonais.

— Representación do conxunto formal mediante o de-buxo dun conxunto de obxectos observados con bre-vidade, e definindo linealmente os seus volumes erelacións espaciais.

— Distribución do espacio segundo a composición ade-cuada ó debuxo que se vai realizar, e utilizandodiversos tipos de composición.

— Análise das formas no espacio e organización espa-cial das formas a través da representación gráficada súa estructura xeométrica.


— Representación de formas dinámicas mediante es-tudios gráficos dunha figura humana ou manequín.


— Valoración da linguaxe expresiva na relación ima-xe–función.

3.4 A color

Todo o que se percibe visualmente percíbese en color,pero a pesar de tódalas teorías, principios e análisesda color non se ten chegado a un concepto exacto euniversal. Así pois, cada un percibe a color dun modosubxectivo, polo menos no seu significado, e prob-ablemente diferente ós demais. É de suma importan-cia adquiri–lo hábito de cataloga–los pigmentos emesturas das colores primarias, pois serve para ex-plora–las gammas existentes que delas se derivan.

Contémplanse neste bloque os contidos que llespermitirán ós alumnos e ás alumnas comprende–lanatureza e a mensaxe que perciben a través das sen-sacións cromáticas, posibilitándolles manipula–la co-lor para causar sensacións nas súas manifestaciónsplásticas.


— Natureza da luz.

— Percepción da color.

— Dimensións da color: color luz, color pigmento.

— Colores complementarias.

— Colores compoñibles.

— Relacións harmónicas.

— Semántica da color. Funcións e aplicacións.

— Fenómenos ópticos.


— Análise dos fenómenos ópticos pola interacción dacolor mediante exercicios de xustaposición de colo-res.

— Realización de escalas de color e de relacións har-mónicas.

— Realización de produccións gráficas icónicas ou abs-tractas, nas que se utilicen as relacións de coloraplicadas con diversas técnicas e materiais.

— Realización de estudios de color con modelos de ca-rácter xeométrico ou de formas naturais, variandoa intensidade e dirección da iluminación.

— Realización de debuxos de formas naturais en di-versos niveis icónicos, desde a descrición lineal óestudio de color, e reproducción a maior escala dal-gúns detalles.


— Valoración da semántica da color e das súas fun-cións e aplicacións.

— Actitude aberta e positiva cara a experimenta–laaplicación da color a calquera tipo de composicións.


— Representar graficamente as formas naturais, defi-nindo a disposición das partes que as constitúen ea súa articulación no conxunto, proporcionando osdistintos compoñentes formais e o encaixe, realzan-do as similitudes que presentan respecto ós concep-tos xeométricos de relación e ordenamento de ele-mentos reais e imaxinarios, e subliñando o caráctermaterial e as calidades superficiais.

Con este criterio trátase de comproba–las capa-cidades perceptiva/expresiva e os recursos gráficospara a expresión formal e o sentido espacial, nonsó na coherencia do conxunto, senón tamén polaénfase gráfica dos datos significativos, superposi-ción de elementos e distorsión perspectiva. Valora-rase igualmente na realización a sensibilidade, adestreza técnica e a expresividade visual.

— Representar graficamente obxectos do contorno,analizando os elementos conceptuais básicos da súaconfiguración formal (liñas e superficies) e abs-traendo na representación os factores expresivos(textura, claroscuro e color), utilizando a liña comoelemento explicativo da forma, sen limita–la súautilización ó contorno.

Trátase de avaliar con este criterio a capacidadede observación e os recursos descritivos lineais,aplicados para a expresión formal, e o grao de co-municación alcanzado con estes recursos. Valora-rase, igualmente, o perfeccionamento da linguaxegráfico–plástica, a riqueza de datos na comunica-ción que evidencie a comprensión formal do con-xunto, como subliñados de interseccións, límites desuperficies, volumes parciais ou definición de par-tes ocultas por transparencia.

— Expresar, por medio de apuntes gráficos sinxelos, ocarácter peculiar dos obxectos do contorno urbanoou doméstico, destacando prioritariamente os as-pectos singulares das súas configuracións (liñas,perfís, signos, ritmos) e eliminando toda informa-ción superflua ou anecdótica.

Preténdese con este criterio valora–la selecciónque os alumnos e as alumnas fan daqueles datosformais, que lles confiren un particular interese vi-sual ós obxectos elixidos. Estimarase non tanto aexactitude rigorosa do executado canto a expresión


intencionada e selectiva, que expoñan graficamentena realidade observada.

— Realizar interpretacións gráficas sobre matices evalores tonais en función da luz e das mesturas depigmentos, utilizando como modelos formas artifi-ciais de carácter xeométrico.

Preténdese con este criterio verifica–lo desenvol-vemento da percepción visual das alumnas e dosalumnos sobre os fenómenos cromáticos, e as capa-cidades para resolver na práctica estes fenómenos,sen confundi–las dimensións específicas da color,obtención de tons intermedios e escurecementos.

— Realizar interpretacións gráficas, preferentementede modelos non xeométricos, para poñer en prácticateorías sobre a valoración tonal en función de fac-tores alleos á propia color, aplicando simultanea-mente as técnicas e procedementos adecuados encada caso, segundo os coñecementos adquiridos so-bre mesturas pigmentarias, e de acordo coa natu-reza formal e material do modelo e coa finalidadeproposta.

Con este criterio trátase de comproba–los coñe-cementos dos alumnos e das alumnas sobre a mo-dulación luminoso–cromática que orixina a luz óincidir sobre os obxectos, creando o claroscuro e asimulación da súa calidade material e textura su-perficial. Comprobarase, igualmente, o progreso ea diversidade de destrezas técnicas alcanzadas po-los alumnos e polas alumnas, así como a súa capa-cidade de selección de materiais.

— Realizar interpretacións gráficas de contraste tonal,igualación e inducción ó complementario para es-tudia–los fenómenos ópticos da color.

Mediante este criterio trátase de verificar se osalumnos e as alumnas son capaces de comprendere de aplica–los fenómenos e sensacións, que produ-cen as manipulacións da color, nas manifestaciónsplásticas.

— Utiliza–los materiais, procedementos e técnicas derepresentación gráfico–plásticos, demostrando nasrealizacións un progreso no coñecemento das súasposibilidades expresivas e a capacidade de elecciónadecuada para os fins propostos.

Valórase con este criterio a coherencia dos alum-nos e das alumnas na selección e no emprego dosmateriais en función dos resultados pretendidos.

— Describir graficamente con liñas e siluetas o esen-cial das formas observadas con brevidade, atenden-do principalmente ós trazos característicos e ás súasproporcións.

Trátase de comprobar con este criterio o progresodas alumnas e dos alumnos na captación das for-mas, así como a súa capacidade de síntese ó pon-

derar soamente as calidades formais esenciais, re-collidas por memoria visual.

— Representar graficamente, por medio de liña e desombreado, obxectos de marcado volumétrico, aten-dendo ó estudio da xerarquía de valores tonais e ócarácter formal–material.

Con este criterio valórase a ponderación que asalumnas e os alumnos realizan das gradacións lu-minosas (a súa interrelación produce a sensaciónde volume dun obxecto). Valorarase, así mesmo, acalidade conseguida na expresión da natureza su-perficial dos obxectos.

— Realizar prácticas baseadas na psicoloxía da formae nos fenómenos inductivos da percepción: igualda-de, semellanza, proximidade, orientación, calidadeformal, formas abertas, cerradas, errores de percep-ción, color, etc.

Preténdese verificar con este criterio os coñece-mentos das alumnas e dos alumnos sobre asocia-cións e condicionamentos perceptivos en relacióncoa propia actividade, e os resultados das experien-cias.

— Realizar mediante liña e claroscuro esbozos do con-torno urbano, considerando o encaixe, o punto devista e as distintas liñas de término para obter efec-tos de profundidade, valoración de proporcións econtrastes luminosos.

Mediante este criterio valórase o sentido espacialdas alumnas e dos alumnos, expresado nas propor-cións aparentes, superposicións de elementos ecomprensión das distorsións que a perspectiva pro-duce na forma.

— Describir graficamente o esencial das formas obser-vadas anteriormente mediante definicións lineaisda súa corporeidade, sen limitarse ó contorno ex-terno, e expresa–lo contraste tonal, se é que existe,por medio da mancha.

Con este criterio trátase de comproba–lo desen-volvemento da capacidade dos alumnos e das alum-nas en canto á memoria visual. Avalíase a súa ca-pacidade para capta–la relación forma–espacio, ex-presada por medio de gráficos esquemáticos que su-bliñen o carácter diferenciado de cada forma.

— Realizar estudios gráficos monocromáticos da figu-ra humana ou dun manequín articulado en actitu-de dinámica, con iluminación contrastada, aten-dendo principalmente á relación de proporcións e áexpresividade do movemento.

Avalíase con este criterio a comprensión que asalumnas e os alumnos realizan da figura humanano espacio, valorando especialmente a expresiónglobal das formas que a compoñen, e a articulacióne a orientación da estructura que a define.


— Describir graficamente a estructura esencial de ob-xectos artificiais do contorno urbano ou domésticocun concepto de síntese xeométrica, mediante unhadefinición esquemática que inclúa, por transparen-cia e inducción, as liñas non visibles significativas,amosando a organización do conxunto no espacio.

Mediante este criterio avalíase o nivel de com-prensión global da forma como consecuencia da es-tructura que a orixina. Avalíase, así mesmo, a ca-pacidade de percepción da información non mani-festa como parte configurativa da totalidade da es-tructura e o estudio das proporcións e dos contornosaparentes.

— Representar graficamente as diferentes aparenciasdun mesmo obxecto por mor das distintas orienta-cións respecto ó punto de vista perceptivo ou á si-tuación do propio obxecto, con definición lineal dasalteracións que se producen nos ángulos, propor-cións, contornos e lonxitudes.

Oriéntase este criterio cara á distinción entre «oque sabemos» e «o que vemos», valorando os pro-gresos das alumnas e dos alumnos no terreo dacaptación de aspectos non presentes no modelo cul-tural das imaxes. Inténtase establece–las diferen-cias formais dun mesmo modelo polos cambios deposición ou de observación.

— Definir graficamente un mesmo obxecto en distintosniveis icónicos (apunte, esquema, esbozo, estudio)con procedementos e técnicas nas que predomine ofactor lineal (lapis, rotulador, etc.) ou o factor man-cha (pincel, rotulador de feltro, barras, etc.) en fun-ción das diversas intencións comunicativas: descri-tivas, ilustrativas, ornamentais ou subxectivas.

Con este criterio avalíase a capacidade das alum-nas e dos alumnos para entender un mesmo temaa través de diferentes prismas, axeitando o carácterda imaxe á finalidade pretendida desde o punto devista da forma e da selección dos materiais.

— Representar graficamente formas naturais median-te descrición gráfico–científica (liñas e sombras),ampliando e coloreando (lapis de color, barras,gouache) algunha parte especialmente característi-ca e representativa, facendo croquis ou esquemaslineais complementarios desde diversos ángulospara explicar e defini–la estructura formal con cla-ridade.

Avalíase con este criterio o progreso do alumnoe da alumna na percepción visual para distingui–los aspectos característicos dunha forma e para se-leccionar partes e encadres da mesma. Avalíase,así mesmo, a capacidade para organizar estratexiasgráfico–técnicas, que permitan amosar suficienteinformación sobre a natureza do modelo.

— Representar graficamente un conxunto de formasde carácter xeométrico (planos e sólidos), describin-do con claridade a disposición dos elementos rela-cionados entre si: contigüidade, sobreposición, pe-netración, maclaxes, interseccións. Utilizarase a de-finición lineal que reflicte as proporcións e os efectosespaciais (deformacións perspectivas).

Preténdese valora–la capacidade das alumnas edos alumnos para comprender e explicar grafica-mente as situacións relativas das formas que com-poñen un conxunto, no que se producen correspon-dencias de orientación e relacións variadas (orién-tase máis á análise lóxica do espacio que ás propiasformas que o constitúen).

— Empregar, con propiedade, a terminoloxía específi-ca que lles corresponde ós diversos contidos da ma-teria.

Este criterio intenta avaliar nos alumnos e nasalumnas o coñecemento e o uso axeitado dos termospropios da disciplina, especialmente a comprensióndos seus contidos conceptuais, distinguindo ambi-güidades polisémicas e falsos sinónimos.



Debuxo Técnico


1. Introducción

O desenvolvemento dos procesos tanto de investiga-ción científica e tecnolóxica como de producción, queocorren na sociedade industrializada na que vivimos,necesitan moitas veces valerse de medios de expresióndiferentes dos que ofrece a linguaxe textual. Desdeque no investigador ou no fabricante xorde unha pri-meira idea ata a conclusión do seu proxecto ou a pre-sentación do producto, respectivamente, é necesariodispoñer de medios de comunicación durante todo oproceso. Para que a comunicación sexa obxectiva, deinterpretación unívoca e capaz de permitir un diálogofluído entre proxectista, fabricante e usuario ou entreinvestigadores, establécense convencionalismos e nor-mas que caracterizan a linguaxe utilizada, dotándoadun carácter monosémico, obxectivo, rigoroso e uni-versal.

O conxunto de coñecementos, regras e procedemen-tos, hoxe agrupados baixo o nome de Debuxo Técnico,nace desta necesidade de comunicación gráfica. Ó lon-go da historia os métodos empregados veñen depu-rándose mediante procedementos, materiais e útilescada vez máis sofisticados, constituíndose na actuali-dade nunha linguaxe de comunicación cada vez máisuniversal.

O Debuxo Técnico como medio de comunicacióncumpre a función de transmiti–las ideas dos deseña-dores ou creadores, posibilitando a comprensión dasmesmas polos demais.

Ademais, esta materia contribúe a favorece–la crea-tividade do individuo e permite a confrontación dasposibles solucións dun proxecto, axudando a descu-bri–la opción máis acertada desde unha primeira fasede desenvolvemento, para chegar á representación dasolución definitiva.

Desde este punto de vista, os contidos desta mate-ria para a etapa de Bacharelato seleccionáronse polasúa función instrumental para analizar, investigar,interpretar e comunicar ideas, formas e proxectos. Poroutra parte, contribuirán a favorece–la repre-sentación creativa dos alumnos e das alumnas destaetapa na súa dimensión tanto técnica como estética.

A relación entre o Debuxo Técnico e a arte tense ma-nifestado, ó longo da historia plástica, ó dárlle–los ar-tistas ás súas obras de arte solucións de tipo mate-mático ou xeométrico. Así, os contidos abordados nes-ta materia para a modalidade do Bacharelato de Artesprocurarán, por unha parte, a comprensión desta lin-guaxe e a súa aportación ó campo da representaciónde obxectos tanto industriais como artísticos e, poroutra, procurarán o desenvolvemento de destrezas en-camiñadas á resolución das diversas representaciónsgráficas.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiapermitiralles ás alumnas e ós alumnos adquirir e de-senvolve–las capacidades seguintes:

— Valora–las posibilidades do Debuxo Técnico comoinstrumento de investigación, apreciando a univer-salidade da linguaxe obxectiva na transmisión e nacomprensión de informacións.

— Coñecer e comprende–los fundamentos xeométricosdo Debuxo Técnico para utilizalos na lectura de de-seños e de productos artísticos e para elaborar so-lucións razoadas ante problemas xeométricos nocampo da técnica e da arte.

— Valora–la normalización como convencionalismoadecuado para simplifica––la producción e a comu-nicación, dándolle a esta un carácter potencialmen-te universal.

— Integra–las actividades do Debuxo Técnico nuncampo cultural no que apareza a relevancia dos as-pectos estéticos.

— Aprecia–lo enriquecemento que a diversidade detécnicas plásticas proporciona á concepción conven-cional do Debuxo Técnico.

— Utilizar con destreza os instrumentos específicosdo Debuxo Técnico, así como os propios das repre-sentacións gráficas en xeral.

— Valora–lo correcto acabado do debuxo e, igualmen-te, as melloras que na representación poidan intro-duci–las diversas técnicas e procedementos plásti-cos.

Debuxo Técnico 35


O conxunto de bloques temáticos desta materia namodalidade do Bacharelato de Artes agrúpase en tresgrandes eixes: «Arte e Debuxo Técnico», que vinculaa obra de arte ó debuxo de carácter técnico e a estecoa estética; «Trazados e sistemas de representación»,que son necesarios para a definición obxectiva dasformas; «Técnicas de representación», que contribúennon só a un bo acabado, senón tamén ó enriquece-mento dos medios de expresión coas diversas técnicasgráfico–plásticas e que xustifican os nexos de uniónentre os bloques de contidos seleccionados.

Esta agrupación non indica ningún tipo de prioridadenin de ordenación, nin é a única posible, pois podenestablecerse outras tendo en conta as relacións exis-tentes entre os contidos dos diversos bloques. Así, astécnicas de representación apóianse nos sistemas;unha croquización realízase cun sistema de repre-sentación adecuado ó representado e ós fins que sepretenden.

Tamén existen vínculos notables con outras mate-rias, pois os trazados e as teorías de construcciónsapóianse en contidos xeométricos e as fases interme-dias do proceso de deseño sérvense da linguaxe grá-fica aportada polo Debuxo Técnico.

É preciso ter en conta todas estas relacións e evi-dencialas na programación de aula, evitando trata–los contidos de forma illada.

Estes bloques temáticos poden aparecer con deno-minacións similares nunha materia do mesmo nomedo Bacharelato, se ben no caso desta materia da mo-dalidade de Artes, o tratamento vai máis dirixido,ademais do obrigado funcionalismo, cara á consecu-ción de valores estéticos.

Mantense a distribución nos tres tipos de contidospara non esquecer que conceptos, procedementos e ac-titudes deben terse en conta á hora de impartir e deavalia–lo Debuxo Técnico.

3.1 Arte e Debuxo Técnico

O Debuxo Técnico ten evolucionado coa idea de rep-resentar do mellor modo posible os obxectos, de ma-neira que se faciliten as súas posibilidades de fabri-cación ou de construcción. A realización de obras ar-quitectónicas ou de enxeñería e a producción de fe-rramentas e de obxectos artísticos ou de uso cotiánobrigaron o ser humano, desde a antigüidade, a pro-poñer proxectos previos mediante o uso de debuxos.Este bloque aborda a relación entre a estética e assúas solucións técnicas, así como a evolución destas

relacións, configurando unha visión da historia quecomplementa a dada por outras materias.


— Principais fitos históricos desde Vitrubio ata a xeo-metría descritiva de Monge.

— Os séculos XIX e XX: a sistematización e a norma-lización. Novos modelos para o debuxo técnicoorientados cara á productividade industrial.


— Identificación e interpretación da estética do Debu-xo Técnico a partir de exemplos concretos dunhadeterminada época.

— Identificación e interpretación, en exemplos concre-tos dunha determinada época, dos seus trazadosxeométricos.

— Comparación de trazados xeométricos en obras dearte de diferentes épocas, destacando a súa evolu-ción a nivel estético e técnico.


— Interese por coñece–la diversidade de modelos xeo-métricos na arte segundo a estética da época e asúa representación gráfica.

— Valoración da influencia dos coñecementos xeomé-tricos e matemáticos de cada época nas realizaciónsartísticas e dos procedementos gráfico–artísticosnas representacións técnicas.

3.2 Trazados e sistemas de representación

Abórdanse neste bloque as transformacións e rela-cións xeométricas que fundamentan a veracidade doconstruído e que facilitan as diversas propostas dasconstruccións en si, proporcionando unha ampla basede conceptos e de propiedades susceptibles de ser xe-neralizadas comparativamente.


— Xeometría métrica euclidiana no plano. Relaciónsmétricas e transformacións xeométricas no plano.

— Fundamentos dos sistemas de representación. No-cións de proxectividade. Características diferen-ciais de cada sistema.

— Sistema diédrico.

— Sistema axonométrico. Axonometrías ortogonais eoblicuas. A isometría e a perspectiva cabaleira.

— Sistema cónico. Conceptos de horizonte e punto defuga.

— Os sistemas de representación na historia.

— Teoría das construccións gráficas.

36 Debuxo Técnico


— Trazados básicos a partir da teoría das construc-cións gráficas.

— Trazado de polígonos regulares, redes poligonais eoutras formas xeométricas poligonais.

— Trazado sistemático das tanxencias e dos enlacesno plano.

— Trazado de cónicas e doutras curvas planas.

— Construcción e utilización das escalas.

— Representación de puntos, rectas e planos nos di-versos sistemas de representación e ordenación dasproxeccións.

— Resolución de problemas de incidencia e repre-sentación de sólidos.

— Trazados de paralelismos e de perpendicularidadesnos diversos sistemas.

— Realización de perspectivas cónicas con diversidadede puntos de fuga.


— Valoración da importancia de face–la selección ade-cuada dun determinado sistema de representaciónen función da representación gráfica a realizar.

3.3 Técnicas de representación

Este bloque incide na selección adecuada dos útiles aempregar e no correcto manexo dos mesmos para con-segui–los fins de precisión e claridade, que toda rep-resentación técnica leva consigo, e que, ó mesmo tem-po, a faga agradable e comprensible. A comparaciónde resultados con diversas posibilidades gráficas, pro-porcionará a capacidade de elección de materiais e detécnicas de representación a utilizar en cada propos-ta.


— Os instrumentos do debuxo técnico e a súa aplica-ción práctica: regras, escuadras, plantillas, escalí-metros e compases; lapis, rotuladores e estilógra-fos.

— Soportes. Tipos de soporte.

— Transferibles (letras, números, liñas, símbolos etramas).

— A croquización do existente e o esbozo do ideado.

— A acoutación; normas fundamentais DIN, UNE eISO.

— A informática. O soporte informático; substitucióndos instrumentos e técnicas tradicionais polas op-cións dos menús dun programa.


— Croquización segundo as normas de elementos me-cánicos ou arquitectónicos (vistas, seccións e rotu-ras), utilizando diversos soportes e materiais.

— Realización de textos e acoutacións por diversosprocedementos.

— Trazados con plantilla e aplicación dos transferi-bles.

— Elaboración, nas súas diversas fases gráficas, deelementos definibles mediante debuxo técnico, uti-lizando diversos materiais e técnicas.

— Aplicación de color a debuxos técnicos.


— Interese por adquirir axilidade no emprego dos di-versos materiais e instrumentos.

— Valoración da importancia de presenta–los traba-llos adecuadamente.

— Curiosidade e interese polos novos recursos e ma-teriais.


— Identificar nalgunha obra de arte elementos xeomé-tricos, podendo establecer así uns niveis elementaisde integración que faciliten a comprensión dos as-pectos artísticos e técnicos do debuxo.

Con este criterio preténdese coñecer se os alum-nos e as alumnas captan un concepto do DebuxoTécnico realmente implicado na arte, non só actualsenón de tódolos tempos, e isto non só como apor-tación da xeometría e das matemáticas á arte senóntamén da arte ó Debuxo Técnico.

— Debuxar formas planas de carácter poligonal nasque se estudien problemas de configuración e deproporción.

Con este criterio trátase de establecer se asalumnas e os alumnos coñecen os fundamentos ne-cesarios para poder, non só reproducir, senón ta-mén crear novas formas de carácter exclusivamen-te poligonal, nas que se propoñan certos condicio-nantes en canto á configuración, tamaño e posición.

— Debuxar formas planas nas que sexa preciso resol-ver problemas básicos de tanxencias, de rectas concircunferencias ou destas entre si.

A través deste criterio preténdese verificar se osalumnos e as alumnas son capaces de debuxa–losproblemas máis correntes de tanxencias. Estas for-mas deberán estar referidas a obxectos reais e fa-cilmente recoñecibles.

Debuxo Técnico 37

— Aplica–lo método de substitución por arcos de cir-cunferencias tanxentes ou o uso de plantillas parao trazado final de curvas complexas.

Trátase con este criterio de comproba–las des-trezas alcanzadas polas alumnas e polos alumnosno manexo do material específico para os trazados,especialmente os estilógrafos e rotuladores técnicosutilizados para configurar curvas de aparenciacomplexa. Utilizarase tamén este criterio para pon-dera–la habilidade gráfica no trazado de curvascreadas polos alumnos e polas alumnas.

— Realiza–lo croquis acoutado, no sistema diédrico,de obxectos comúns e sinxelos axustándose a nor-mas DIN, UNE e ISO.

Preténdese con este criterio comprobar se osalumnos e as alumnas son capaces de manexa–losistema diédrico cunha finalidade utilitaria. Paraisto, deberán ser capaces de resolver exercicios deobtención de vistas de obxectos sinxelos de uso co-tián, incluíndo os cortes, as seccións ou as roturasconvenientes; deberán, igualmente, coloca–las co-tas necesarias para a comprensión do obxecto rep-resentado.

— Debuxar en perspectiva cónica e axonométrica, pre-ferentemente a man alzada, formas do contorno condistintos puntos de vista tanto dos seus aspectosinternos como se procede dos internos.

Este criterio debe permitir comproba–lo nivel dedesenvolvemento dos alumnos e das alumnas encanto á súa capacidade para comprende–lo espacio,así como valora–la destreza en canto á facilidadede trazo e á calidade gráfica do mesmo. Por outrolado, o presente criterio facilita o coñecemento dashabilidades conseguidas polos alumnos e polasalumnas no uso das distintas técnicas gráficas, quepoden ir desde as puramente lineais ata as que re-quiren un gran contido de texturas ou de color.

— Analizar obxectos compostos máis sinxelos median-te algunha perspectiva axonométrica, ben sexa estaortogonal ou oblicua.

Con este criterio preténdese verifica–la capaci-dade das alumnas e dos alumnos para analizar for-mas, particularmente en cuestións relativas a mon-taxes e, en xeral, a formas compostas. Simultanea-mente, proporcionará información sobre os coñece-mentos adquiridos destes sistemas, especialmentedos máis fundamentais.

— Diferencia–las posibilidades de comunicación e deanálise dos principais sistemas de representación(diédrico, axonométrico e cónico) en relación co lec-tor ou espectador.

Búscase coñecer con este criterio ata que puntoas alumnas e os alumnos comprenden as finalida-des prácticas que perseguen os distintos sistemas,de acordo con dous puntos de vista: o da compren-sión de cada sistema polo que o utiliza (o emisor),e o da comprensión do mesmo polo que o le (o re-ceptor). Igualmente, poderá coñecerse se os alum-nos e as alumnas son capaces de discerni–las oca-sións nas que é preferible utilizar un sistema ououtro para a adecuada comunicación dun proxecto.

— Aplica–los coñecementos sobre o uso das principaistécnicas gráficas do Debuxo Técnico para lograr unbo acabado e unha adecuada presentación dos de-buxos.

Con este criterio preténdese medi–lo grao de des-treza e de coñecemento alcanzado polas alumnas epolos alumnos no emprego do material específicodo Debuxo Técnico, incluíndo, no seu caso, as apor-tacións da informática a través dos sistemas doCAD dos que se dispoña no centro. Ademais, estecriterio tamén fai referencia ó correcto acabado, asícomo á adecuada presentación dos traballos.

38 Debuxo Técnico


Debuxo Técnico


Bacharelato de Tecnoloxía

1. Introducción

O desenvolvemento dos procesos tanto de investiga-ción científica e tecnolóxica coma de producción, queocorren na sociedade industrializada na que vivimos,necesita moitas veces valerse de medios de expresióndiferentes dos que ofrece a linguaxe textual. Desdeque no investigador ou no fabricante xorde unha pri-meira idea, ata a conclusión do seu proxecto ou a pre-sentación do producto, é necesario dispoñer de mediosde comunicación durante todo o proceso. Para que acomunicación sexa obxectiva, de interpretación uní-voca e capaz de permitir un diálogo fluído entre pro-xectista, fabricante e usuario ou entre investigadores,establécense convencionalismos e normas que carac-terizan a linguaxe utilizada, dotándoa dun caráctermonosémico, obxectivo, rigoroso e universal.

O conxunto de coñecementos, regras e procedemen-tos, hoxe agrupados baixo o nome de Debuxo Técnico,nace desta necesidade de comunicación gráfica. Ó lon-go da historia, os métodos de Debuxo Técnico veñendepurándose mediante procedementos, materiais eútiles cada vez máis sofisticados, constituíndose naactualidade nunha linguaxe de comunicación cada vezmáis universal.

O Debuxo Técnico como medio de comunicacióncumpre a función de transmiti–las ideas dos deseña-dores ou creadores, posibilitando a comprensión dasmesmas polos demais.

Ademais, o Debuxo Técnico contribúe a favorece–lacreatividade do individuo e permite a confrontacióndas posibles solucións dun proxecto tecnolóxico, axu-dando a descubri–la opción máis acertada desde unhaprimeira fase de desenvolvemento, para chegar á rep-resentación da solución definitiva. Como medio de ex-presión, favorece o desenvolvemento das capacidadesnecesarias para utiliza–las diversas técnicas de rep-resentación e os distintos materiais e instrumentos,necesarios para expoñer graficamente unha idea ouun obxecto, aténdose a unhas determinadas normas.

Desde este punto de vista, os contidos desta mate-ria para a etapa de Bacharelato foron seleccionadospola súa función instrumental para analizar, investi-

gar, interpretar e comunicar ideas, formas e proxec-tos. Por outra parte, os contidos contribuirán a favo-rece–la representación creativa dos alumnos e dasalumnas desta etapa, na súa dimensión tanto técnicacoma estética; por iso debe cimentarse nun coñece-mento profundo da xeometría euclídea.

Na área de Educación Plástica e Visual da Educa-ción Secundaria Obrigatoria xa se contempla unhaprimeira aproximación ós contidos de Debuxo Técni-co, polo que esa área debe servir como punto de par-tida para o progreso e o afondamento nesta materiaó longo da etapa. O Debuxo Técnico ten que contribuíra que o alumnado adquira un nivel suficiente de co-ñecementos, que lle permita relacionarse de formagráfica nunha sociedade cada día máis tecnificada,valorando as vantaxes que esto lle produce e compren-dendo a natureza dos problemas ós que terá que en-frontarse, de maneira que se favoreza o enlace ade-cuado cos estudios superiores, sexan profesionais ouuniversitarios.


O Debuxo Técnico no Bacharelato ha de contribuír aque os alumnos e as alumnas adquiran as capacidadesseguintes:

— Desenvolver destrezas e habilidades que lles per-mitan expresar solucións gráficas con precisión,con claridade, con obxectividade e con estética.

— Valora–las posibilidades do Debuxo Técnico comoinstrumento de investigación, apreciando a univer-salidade da linguaxe obxectiva na transmisión e nacomprensión de informacións.

— Coñecer e comprende–los fundamentos do DebuxoTécnico para aplicalos á interpretación de planos eá representación de formas, aténdose ás diversasnormas, e para elaborar solucións razoadas anteproblemas xeométricos no plano e no espacio.

— Valora–la normalización como convencionalismoidóneo para simplificar, non só a producción, senóntamén a comunicación, dándolle un carácter uni-versal.

Debuxo Técnico 39

— Utiliza–las diferentes técnicas gráficas cun empre-go adecuado de instrumentos e materiais, así comocunha correcta presentación.

— Integra–los coñecementos que o Debuxo Técnicoproporciona dentro dos procesos de investigacióncientíficos ou tecnolóxicos.

— Comprender e representar formas mediante cro-quis acoutados, aténdose ás normas convencionais.


A consecución das capacidades, que os obxectivos xe-rais perseguen, deben expresarse en forma de conti-dos que posibiliten o seu desenvolvemento e posterioraplicación dentro do sistema educativo. Será o profe-sor e o equipo docente de cada centro os que se en-cargarán de darlles concreción ós enunciados xeraisque propoñen os contidos. Estes bloques estructurá-ronse de forma que se correspondan cos obxectivosxerais, e a súa agrupación non indica ningún tipo deordenación.

As relacións que se poden establecer entre os con-tidos dos diferentes bloques deberán poñerse de ma-nifesto na programación de aula, evitando o seu tra-tamento illado.

Partindo das anteriores consideracións, acóutansegrandes subconxuntos que constitúen a base de cons-trucción da disciplina:

— Trazados xeométricos e descritivos, necesarios paraa representación obxectiva das formas.

— Normalización, que fai universais os debuxos téc-nicos.

— Técnicas gráficas que enriquecen a comunicacióndas representacións, mellorando os aspectos semi-óticos das mesmas.

3.1 Xeometría métrica aplicada

Neste bloque trátanse diversas cuestións de debuxoxeométrico plano aplicables á resolución dos princi-pais trazados xeométricos, necesarios para iniciarsena construcción das primeiras formas de carácterpre–industrial, utilizando para iso os procedementosde resolución dos diferentes problemas constructivosaportados pola xeometría euclídea.


— Construccións xeométricas elementais.

— Lugares xeométricos. Arco capaz. Cónicas.

— Operacións con ángulos.

— Polígonos.

— Semellanza e proporcionalidade. Teorema de Tales.Media xeométrica ou proporcional. Escalas.

— Transformacións do plano. Simetría, homotecia, in-versión.

— Circunferencia. Potencia, eixe radical e centro ra-dical. Tanxencias.


— Trazado de figuras xeométricas planas, utilizandoas construccións elementais.

— Distinción das diferentes operacións xeométricasbásicas.

— Emprego das translacións, dos xiros, das simetríase doutras transformacións do plano para a modifi-cación ou para a creación de formas a partir dou-tras dadas.

— Representación de obxectos sinxelos de uso comúnnos que interveñan problemas de tanxencia entrecircunferencias e rectas.

— Construcción de curvas técnicas, utilizando condestreza os instrumentos específicos.

— Confección e uso de escalas gráficas en diferentescontextos.


— Valoración dos procedementos aportados pola xeo-metría euclídea para a realización de configura-cións.

— Confianza na superación das dificultades prove-nientes, tanto da complexidade dos conceptos e pro-cedementos da xeometría euclídea, coma das súasaplicacións.

— Interese e valoración do traballo en equipo comométodo eficaz para facilita–la aprendizaxe entreiguais.

3.2 Sistemas de representación

A percepción que temos do espacio que nos rodea étridimensional, e así serán as creacións do técnico;pero as superficies de representación, ata agora, sonplanas. Esto xustifica a necesidade de representar unmundo tridimensional en medios de representaciónplanos. Os sistemas de representación contribúen asatisface–la necesidade de comunicarse de forma cla-ra e precisa, ó par que desenvolven capacidades devisión, de expresión e de análise.


— Fundamentos e finalidade dos sistemas de repre-sentación. Proxeccións.

40 Debuxo Técnico

— Sistemas de representación. Diédrico. Isométrico.Axonométrico. Acoutado. Cónico.

— Sólidos, seccións e desenvolvementos.


— Representación de puntos, de rectas, de planos ede sólidos nos diferentes sistemas.

— Comparación entre os sistemas de representación,establecendo as relacións existentes.

— Análise dalgunha montaxe dun obxecto sinxelo, for-mado por diferentes pezas, usando o sistema iso-métrico e seguindo o efecto de «explosión».

— Aplicación das novas tecnoloxías na realización deplanos técnicos.

— Realización de debuxos no sistema diédrico, au-mentando progresivamente a súa dificultade.

— Representación de sólidos sinxelos en cada un dossistemas de representación.


— Disposición favorable na busca da forma de repre-sentación máis adecuada.

— Confianza nas propias capacidades para visualizardiferentes formas tridimensionais e representalasno plano.

3.3 Normalización

A importancia que hoxe en día ten a normalización,sen a cal sería imposible a fabricación masiva e enserie de moitos e diversos productos industriais, faieste tema imprescindible para a representación de ob-xectos industriais.

O alumnado de Debuxo Técnico debe coñecer, candomenos, as normas básicas, sen as que non sería eficaza elaboración de planos industriais por moi perfectaque fose a súa delineación.


— A normalización e o Debuxo Técnico. Obxectivos,finalidade e beneficios da normalización.

— Tipos de normas. Normas UNE, ISO, DIN, ASA.

— Normas básicas do Debuxo Técnico.

— Principios de representación normalizados.

— Os debuxos técnicos e as súas formas de repre-sentación.

— Acoutación normalizada. Elementos fundamentaisde acoutación. Disposición das coutas. Sistemas deacoutación.


— Manexo dos instrumentos de medida.

— Clasificación dos diferentes tipos de coutas.

— Reproducción, pregado e arquivo de planos.

— Análise de planos e de distintos documentos técni-cos.

— Debuxo de pezas nas cales a normalización teña unpapel predominante.

— Manexo de formatos e de escalas normalizadas.

— Acoutación de pezas sinxelas.


— Interese por coñecer normas, símbolos e esquemasaplicados na realización de planos mecánicos, ar-quitectónicos, etc.

— Valoración do carácter universal que lle aporta anormalización á linguaxe gráfica.

— Valoración da importancia que teñen os coñecemen-tos obtidos, como imprescindibles e necesarios paraa elaboración de proxectos.

3.4 Técnicas gráficas

A práctica tradicional do debuxo require o empregode instrumentos para poder realizala. É lóxico que oprimeiro que hai que coñecer é cales son eses instru-mentos e os materiais precisos, as súas característicase o modo correcto de manexalos, para poder expresa–los resultados do proceso intelectual do deseño dunhamaneira clara, correcta e máis estética.


— O material fundamental do debuxo e os seus usos.

— Soportes. Papeis. Vexetal e acetatos. Cartolinas es-peciais.

— Materiais transferibles. Letras. Liñas. Tramas.Texturas e color.

— Estética e deseño. Técnicas do pensamento creati-vo. Proceso do deseño. Contraste e harmonía. O mó-dulo e as proporcións. Linguaxe da forma e da cor.Deseños gráfico, arquitectónico e industrial.

— Características do sistema DAO.


— Utilización de material transferible para resalta–los datos e a información, relevantes nunha confi-guración concreta.

— Diferenciación dos instrumentos e dos materiais dedebuxo e os seus usos.

— Emprego das diferentes técnicas gráficas en fun-ción da aplicación.

— Utilización, se é o caso, dun sistema DAO para pro-ducir debuxos sinxelos de diferentes ámbitos.

Debuxo Técnico 41


— Valoración crítica do uso do grafismo nos mediosde comunicación social.

— Sensibilidade e gusto pola precisión e pola limpezana realización de documentos gráficos.

— Actitude crítica e valoración dos aspectos funcio-nais e estéticos de obxectos de uso común.

— Disposición favorable á incorporación das técnicasgráficas como medio de expresión e de creatividade.


— Resolver problemas xeométricos sinxelos nos que in-terveñan todo tipo de polígonos e crear formas apartir deles, utilizando as transformacións do pla-no.

Preténdese comprobar, deste modo, se o alum-nado é capaz de construí–las formas xeométricasmáis elementais e se comprende o alcance e poten-cial das transformacións xeométricas no plano, ta-les como a igualdade, a simetría, a proporcionali-dade, etc.

— Deseñar e resolver formas sinxelas nas que interve-ñan problemas de tanxencias e enlaces entre rectas,circunferencias ou ambas.

Con este criterio preténdese comprobar se oalumnado coñece e comprende a teoría da circun-ferencia e as súas aplicacións na resolución de tan-xencias, aplicando o procedemento máis idóneo encada caso. Na realización destas tarefas os alumnose as alumnas deben indica–lo proceso seguido, asícomo sinalar tódolos puntos do resultado obtidos,tanto de centros coma de tanxencia.

— Construír calquera curva técnica incluída no con-tido do programa, a partir dos parámetros que adefinen.

Deste xeito valórase de que forma o alumno e aalumna comprenderon a teoría sobre as diferentescurvas técnicas, de uso tan común na construcciónde calquera elemento de carácter industrial, asícomo a destreza no uso dos instrumentos de debuxono relativo á exactitude e ó acabado final.

— Construí–las diferentes escalas e aplicalas a exerci-cios concretos.

Preténdese con este criterio que o alumnado nonsó saiba construír diferentes tipos de escalas, senóntamén que constrúa aquela que sexa a máis idóneapara o caso concreto que se lle propoña. Desta ma-neira, en cada caso de aplicación, terá que construírunha escala transversal de decimais, unha escalavolante, etc.

— Aplica–lo sistema diédrico e a normalización paraa representación dos planos técnicos, necesariospara describir, e incluso fabricar un obxecto queofreza, cando menos, unha cara oblicua con respectoa un dos dous planos de proxección.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de dos alumnos e das alumnas de aplica–lo sistemadiédrico, unindo o sistema de representación coanormalización, referida esta última ás cuestiónsbásicas de acoutación, de cortes, de seccións e deroturas.

— Desenvolver e construír un sólido poliédrico ou derevolución, a partir da súa representación en dié-drico, ó que se lle practicou un corte oblicuo respectoós planos fundamentais para debuxalo en axono-metría.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de de comprensión do espacio, así como a de análiseda forma desenvolvida polo alumnado.

— Analiza–la montaxe de obxectos compostos de esca-sa dificultade, utilizando para iso o sistema isomé-trico e as nocións de acoutación axustadas a estesistema.

Por medio deste criterio preténdese comprobarse os alumnos e as alumnas coñecen o sistema, nadobre vertente de expresión e de comprensión. Ouso da perspectiva destas montaxes farase seguin-do o coñecido efecto «explosión» no que os compo-ñentes se manteñen conectados axialmente, aíndaque o suficientemente separados como para que arepresentación dun non entorpeza a lectura do ou-tro.

— Empregar diversos medios gráficos, tales como pa-tróns, transferibles, texturas, etc., e os coñecementosque propicia o Debuxo Técnico para resalta–la in-formación contida nun traballo.

O propósito deste criterio é permitir comprobarse o alumno e a alumna comprenden a contribuciónrealizada no campo da comunicación e da estéticaó utiliza–las técnicas gráficas indicadas.

— Analiza–la variación dos distintos elementos do sis-tema cónico na representación.

Por medio deste criterio o alumnado demostraráos seus coñecementos do sistema cónico, así comodaqueles elementos do sistema nos cales a varia-ción provoca cambios significativos na repre-sentación.

— Aplica–los distintos sistemas de representación es-tudiados segundo o obxecto a representar.

Por medio deste criterio o alumnado manifestaráa súa capacidade para elixi–lo sistema que mellorse adecúa a cada necesidade de representación; así

42 Debuxo Técnico

como tamén o grao de comprensión alcanzado, re-ferente á relación e á correspondencia dos diferen-tes sistemas estudiados.

— Interpretar e representar elementos compostos sin-xelos, así como os seus compoñentes, empregando

para iso os sistemas de representación e os conven-cionalismos normalizados.

A finalidade deste criterio é verifica–lo coñece-mento e manexo dos sistemas de representación,tanto de expresión coma de comprensión, atenden-do ós principios normalizados de representación eá presentación dos documentos técnicos.

Debuxo Técnico 43

44 Debuxo Técnico


Economía


1. Introducción

Os estudios do Bacharelato teñen un dobre obxectivo:por un lado, orientar e preparar para os estudios su-periores e, polo outro, contribuír á formación xeral doalumnado. O Bacharelato debe desenvolver nos alum-nos e nas alumnas actitudes e capacidades de análisee de valoración crítica do mundo contemporáneo, acomprensión dos elementos fundamentais da investi-gación e do método científico, así como consolidarunha madureza persoal e moral que permita partici-par de forma solidaria no desenvolvemento e na me-llora do seu contorno social.

Nunha sociedade na que as formas de organizacióneconómica revisten modos cada vez máis complexoscómpre o estudio da Economía e da empresa, non sócomo instrumento para a comprensión dos procesoseconómicos, senón tamén para a formación e funda-mentación de actitudes éticas e sociais fronte a pro-blemas tales como a distribución da renda, o paro, osubdesenvolvemento, o deterioro medioambiental oua función da empresa no mundo contemporáneo.

A materia de Economía non só cobre este aspectoterminal das ensinanzas de Bacharelato, senón que,por medio dos contidos seleccionados, proporcionaunha formación básica introductoria que capacita ósalumnos e ás alumnas que desexen acceder á Forma-ción Profesional de grao superior e ós estudios uni-versitarios de Economía e de Administración e Xes-tión de Empresas.

Desta maneira, a materia de Economía, xunto coresto das materias, contribúe a dar resposta ás nece-sidades educativas demandadas pola sociedade e re-collidas nos obxectivos xerais do Bacharelato, tantono seu aspecto xeral ou terminal coma na súa vertentepropedéutica ou preparatoria.

Esta materia introduce ó alumnado nos conceptos bá-sicos que permiten comprende–lo funcionamento dossistemas económicos. A Economía ocúpase dos siste-mas mediante os que cada sociedade procura o benes-tar material. A ensinanza desta pódese entender comounha análise altamente formalizada do intercambiobaseado nas decisións individuais de producción e deconsumo nun marco de competencia. Este enfoque,que é característico da Economía Neoclásica, aínda

que debe ser coñecido polo alumnado, non é o únicoposible. A función da Economía no Bacharelato debeser máis ampla ca aquela; trátase de realizar un en-foque, tanto positivo coma normativo, no que os ele-mentos socioeconómicos teñan unha participaciónequivalente á dos estrictamente técnicos e formais.

Os contidos seleccionados para esta materia preten-den dar resposta ós seus obxectivos nas ensinanzasde Bacharelato. Os criterios seguidos na selección decontidos foron os seguintes:

— Recolle–los conceptos de maior poder explicativo,que son aplicables á maior variedade de casos e desistemas.

— Recoller con sentido crítico as aportacións teóricasmáis relevantes na teoría económica e empresarial.

— Limitar ó mínimo posible a aplicación de técnicasmatemáticas, centrándose na explicación verbal egráfica.

— Incidir no papel que a materia desempeña na con-figuración de valores e de actitudes socialmente po-sitivos, tales como a valoración do traballo en equi-po, o coñecemento do funcionamento dos grupos, aimportancia das actitudes individuais no benestarcolectivo, o rexeitamento das desigualdades econó-micas e da degradación do medio ambiente, etc.

A metodoloxía a seguir nesta materia está condicio-nada pola ausencia de coñecementos económicos quecaracterizará á maioría do alumnado ó inicia–los seusestudios de Bacharelato, o que pode facer necesarioun tratamento educativo que proporcione unha axudaadicional que facilite o achegamento a estes novoscontidos.

Debe existir unha forte motivación por parte doalumnado que lles permita iniciarse sen excesiva di-ficultade no método propio da Economía e acceder ósnovos conceptos superando o seu nivel relativo de abs-tracción. Para que os alumnos e as alumnas realicenunha aprendizaxe significativa, é imprescindible le-var a cabo traballos prácticos apropiados. Os traballosdeben consistir en observa–la realidade —preferible-mente próxima ó alumnado— e trasladar estas obser-vacións ás linguaxes estructuradas propias da mate-ria; con iso conséguese motivar ó alumnado, mellora–la súa capacidade de observación, incentiva–la súa

Economía 45

creatividade e poñer en práctica os métodos propiosdas ciencias sociais, que, en suma, é o obxectivo esen-cial destas materias.


Na materia de Economía os alumnos e as alumnasdeben desenvolve–las capacidades enunciadas nos ob-xectivos xerais que se expresan a continuación:

— Coñecer e emprega–los conceptos económicos bási-cos con precisión a fin de elaborar xuízos e opiniónscon criterios persoais acerca dos problemas econó-micos de actualidade, comunicar opinións e serquen de respectar, contrastar, valorar e integrarpuntos de vista diversos sobre cuestións polémicas.

— Establecer relacións entre feitos económicos signi-ficativos e o contexto social, político e cultural noque se producen, aplicando a análise económica ósproblemas e ás situacións cotiás.

— Coñecer e comprende–los trazos característicos dasituación e as perspectivas da Economía españolae galega, realizando unha análise das vantaxes edos inconvenientes da súa integración no contextoeconómico internacional.

— Acadar unha visión sintética global do funciona-mento económico a nivel mundial, manifestando in-terese e curiosidade polos grandes problemas eco-nómicos actuais: o subdesenvolvemento, as desi-gualdades norte–sur, os problemas demográficos,os problemas de sobreexplotación dos recursos na-turais e a relación complexa entre crecemento eequilibrio ecolóxico.

— Identificar e realizar un xuízo persoal e matizadodos valores e dos mecanismos que caracterizan osistema de economía de mercado mediante a aná-lise comparativa con outros sistemas, ponderandoos aspectos positivos e negativos das economías ca-pitalistas e os posibles mecanismos correctores.

— Utiliza–los coñecementos adquiridos para formarun xuízo propio sobre as mensaxes, os debates e asinformacións sobre os problemas económicos e so-ciais de actualidade, interpretando o seu significa-do e avaliando as medidas de política económicapropostas ó respecto.

— Valorar ponderadamente as consecuencias persoaise sociais que os mecanismos económicos impoñenás persoas e ás sociedades.

— Manter unha actitude crítica ante as consecuenciasda publicidade, as técnicas abusivas de consumo eos seus efectos sobre a calidade de vida.

— Abordar de forma autónoma problemas económicosdo seu contorno, sendo capaces de trazar unha in-

vestigación de carácter económico–social, utilizan-do os procedementos propios das ciencias sociais emanexando diversas fontes e sistemas de informa-ción.


Os contidos preséntanse agrupados en bloques queinclúen tanto os conceptuais coma os procedementaise os actitudinais. Dada a interdependencia existenteentre os diversos campos da análise económica e daempresa, toda compartimentación presenta sempreun carácter relativamente artificial e non definitivo.Deste xeito, a agrupación en bloques aquí relacionadanon quere indicar prioridade ou prelación algunha en-tre eles; representa só unha das moitas agrupaciónse ordenacións posibles, tendo un carácter unicamenteindicativo para o profesorado.

A configuración dos bloques difire da organizacióndesta materia no Decreto de Ensinanzas Mínimas.Así, no devandito Decreto comézase analizando a ac-tividade económica e os sistemas económicos, mentresque o estudio do excedente e a distribución agrúpanseno terceiro bloque de contidos. Sen embargo, a opcióndesta Comunidade é o seu estudio conxunto, debidoá dificultade que supón separa–la análise dos siste-mas económicos da análise da utilización do exceden-te e dos mecanismos distributivos en cada un dos ré-ximes económicos. Por outra parte, considerouse axei-tado agrupar certos contidos, que aparecen separadosno Decreto de Ensinanzas Mínimas, de acordo coa tra-dicional división da teoría económica nas ramas demicro e macroeconomía, que presentan un corpo teó-rico que integra a análise de conceptos interrelacio-nados que, nas Ensinanzas Mínimas, aparecen sepa-rados.

Os enunciados xerais que constitúen os bloques decontidos pretenden servir de base á futura programa-ción dos profesores que, de acordo co equipo docentedo centro, co nivel formativo do alumnado e cos me-dios educativos á súa disposición deben concreta–lodesenvolvemento dos contidos aquí expostos. En todocaso, a programación debe relaciona–los contidos dosdiferentes bloques, evitando tratalos de forma illada.

3.1 Actividade económica, metodoloxía etécnicas económicas

Este bloque pretende que o alumnado se inicie no mé-todo económico, sendo quen de distinguir entre pro-posicións normativas e positivas e coñecendo os prin-cipios de inducción e deducción, así como as regrasde contrastación ou falsabilidade das prediccións cien-

46 Economía

tíficas. Por outra parte, os alumnos e as alumnas fa-miliarizaranse cos termos e coas técnicas básicas daanálise económica, sendo capaces de diferencia–las li-ñas básicas das grandes visións totalizadoras existen-tes na ciencia económica.

Os procedementos para que os alumnos e as alum-nas desenvolvan actitudes de interese e de curiosida-de pola utilización precisa dos conceptos, dos termose das técnicas que abarca este bloque deben basearse,por un lado, en destaca–la propia coherencia internados mesmos como integrantes dun sistema científicode coñecemento e, por outro, na súa utilidade para acomprensión da realidade e dos termos e das relaciónsutilizados habitualmente nas informacións económi-cas nos medios de comunicación.


— O concepto de actividade económica.

— O Método da Economía.

— Centros de interese da Economía. O conflicto entrerecursos escasos e necesidades ilimitadas. Distin-tas definicións de Economía.

— Técnicas de uso frecuente na análise económica.

— O contido económico das relacións sociais. As rela-cións de producción, as forzas productivas e as su-perestructuras ideolóxicas e xurídico–políticas.

— Os grandes paradigmas económicos. Visión clásicae marxista do sistema económico. Teoría marxina-lista ou neoclásica.


— Comparación entre os experimentos controlados eos experimentos sociais, reflexionando sobre a im-portancia da cláusula ceteris paribus e as súas li-mitacións.

— Elaboración de índices de prezos, identificando oseu significado estatístico e as súas limitacións, ba-seándose no estudio dun caso práctico como, porexemplo, a elaboración do IPC.

— Representación gráfica de relacións entre varia-bles, explicando os distintos tipos de funcións e asrelacións de causalidade e de interdependencia, su-bliñando a importancia das unidades de medida naaparencia gráfica.

— Establecemento de diferencias entre as distintasformas de abordar e de resolver problemas econó-micos básicos.


— Curiosidade intelectual pola metodoloxía das cien-cias sociais e pola aplicación das distintas técnicaspropias desta rama.

— Interese polo uso preciso dos conceptos económicose empresariais.

— Predisposición para a aplicación práctica dos razoa-mentos abstractos e para a utilización imaxinativae creativa dos coñecementos e dos conceptos mane-xados na análise da realidade.

— Actitudes sociais e éticas positivas respecto dos pro-blemas tratados na materia de Economía.

3.2 Producción, interdependenciaeconómica e poboación

Os contidos deste bloque teñen por obxecto que osalumnos e as alumnas se formulen os problemas queimplica a coordinación da producción, familiarizándo-se cos diversos sistemas de solución dos mesmos e cosinstrumentos conceptuais precisos para aborda–lo seuestudio.

Os procedementos para lograr que os alumnos e asalumnas desenvolvan capacidades de análise e acti-tudes de cooperación e de predisposición ó traballo enequipo, respecto dos problemas de coordinación, de-ben basearse na representación dos fluxos complexosentre unidades productivas, e na interpretación e nacomparación de datos sectoriais procedentes da eco-nomía española.


— O proceso de producción e os seus elementos. Osfactores productivos. As unidades de producción ede consumo. Os bens intermedios. Os fluxos de bensna Economía.

— A empresa como instrumento de coordinación daproducción.

— Os sectores económicos. A agrupación sectorial dasunidades productivas. A interdependencia e as tá-boas input–ouput.

— Actividade económica e poboación. Os mercados defactores. Os conceptos de poboación activa, paradae ocupada e a súa distribución entre os sectoreseconómicos.


— Representación en varios niveis dos fluxos de bense de servicios que teñen lugar na Economía, iden-tificando a súa interdependencia e a necesidade decomplementariedade e de coordinación, así como opapel da empresa no proceso.

— Lectura e interpretación de datos sectoriais da Eco-nomía Galega e comparación cos datos doutras eco-nomías, identificando as diferencias estructurais eo seu significado económico.

Economía 47

— Análises comparativas dos sectores e da poboaciónde Galicia co resto do Estado, manexando diferen-tes fontes de información (EPA, paro rexistrado, tá-boas input–ouput, etc.).


— Predisposición favorable ó traballo en equipo e áorganización e planificación das actividades em-prendidas con obxecto de acadar un fin.

— Actitudes creativas, emprendedoras e positivas, deintegración de intereses en relación cos problemaseconómicos que xorden nas relacións sociais e la-borais.

— Valoración das solucións dos problemas derivadosda interdependencia económica, incorporando fac-tores de tipo social e de calidade de vida.

3.3 Excedente, crecemento económico,distribución e sistemas económicos

Os alumnos e as alumnas, a partir do concepto deexcedente e da súa distribución e utilización, debenser capaces de recoñece–los diferentes sistemas eco-nómicos, relacionándoos co crecemento e co progresotécnico, entendendo, ademais, de forma estructural,os problemas dos países subdesenvolvidos e en víasde desenvolvemento.

A avaliación de casos concretos e a análise compa-rativa de sociedades en diferentes etapas de desen-volvemento económico deben se–los procedementosbásicos para acadar actitudes, tanto de interese cien-tífico polo estudio dos mecanismos distributivos nosdistintos sistemas, como de valoración crítica das de-sigualdades xeradas por estes.


— Excedente. A apropiación do excedente.

— A división do traballo: a necesidade do intercambioe a aparición do mercado.

— Excedente e crecemento económico: distribución,inversión e progreso técnico.

— Os problemas de crecemento nos países en vías dedesenvolvemento.

— Trazos característicos dos principais sistemas eco-nómicos.


— Diferenciación e comparación das formas históricasde propiedade e as regras de distribución do exce-dente en distintas sociedades en diferentes épocas.

— Determinación das características dos países sub-desenvolvidos a partir da análise de exemplos con-cretos.

— Análise das distintas estratexias de desenvolve-mento económico.

— Análise dos problemas presentes nos países en víasde desenvolvemento para continuar con este proce-so, prestando especial atención ás relacións de in-tercambio desigual que establecen cos países de-senvolvidos.

— Análise das desigualdades económicas derivadasdos mecanismos de distribución a partir de casosconcretos.


— Actitude crítica ante as desigualdades económicasque se orixinan ante os mecanismos de distribu-ción.

— Interese por adquirir unha visión global do funcio-namento dos sistemas económicos e da empresa.

3.4 Microeconomía: intercambio e mercado

A microeconomía ocúpase do estudio detallado docomportamento de quen en economía toma decisiónsindividuais. Aínda que a microeconomía moderna seentende como a economía do equilibrio xeral, o enfo-que deste bloque ten por obxecto lograr que os alum-nos e as alumnas se familiaricen cos conceptos e cosmodelos microeconómicos da análise parcial da ofertae da demanda, así como co papel dos prezos comomecanismo de coordinación entre a producción e oconsumo, comprendendo a utilidade dos mesmos.

Algúns conceptos de microeconomía coma son os deeficiencia técnica, custo de oportunidade, economíasde escala ou prezo relativo, que constitúen fundamen-tos básicos da análise económica, presentan un altograo de abstracción. Polo tanto, débense relacionarestes contidos con situacións do mundo real, facilitan-do ós alumnos e ás alumnas a comprensión dos mes-mos e incentivando o seu interese polo dominio datécnica analítica.


— A determinación da producción e o prezo por medioda oferta e a demanda. A elasticidade da oferta eda demanda. Distintos tipos de mercado.

— Análise da empresa en competencia perfecta. A ma-ximización do beneficio. O custo de oportunidade.Tipos de rendementos a curto e longo prazo.

— A teoría da demanda e da utilidade. O equilibriodo consumidor.

— Competencia imperfecta: monopolio, oligopolio e re-gulación.

48 Economía


— Expresión verbal e gráfica do equilibrio da empresaen competencia perfecta, utilizando os conceptos decusto e de ingreso marxinal.

— Representación, mediante un gráfico bidimensio-nal, do equilibrio do consumidor por medio da rectade balance e das curvas de indiferencia.

— Análise dos instrumentos de coordinación nos sis-temas de economía de mercado, incidindo especial-mente no mecanismo dos prezos e observando assúas limitacións en casos concretos onde falla omercado (bens sociais ou bens libres sen prezo demercado).

— Observación do funcionamento do mercado na prác-tica e contraste cos modelos teóricos.


— Interese por exercita–lo debate desde posicións do-cumentadas e non dogmáticas.

— Interese pola función positiva desempeñada polaempresa e polo empresariado.

— Valoración da importancia das actitudes indivi-duais respecto do progreso económico e do funcio-namento dos sistemas económicos e da empresa.

3.5 Macroeconomía

A macroeconomía estudia o funcionamento dunha eco-nomía no seu conxunto. Para levar a cabo este estudioutilízase o procedemento da agregación. A unión doscomportamentos individuais dos axentes económicospermite establecer variables agregadas e, mediante aincorporación de certas hipóteses, establécense rela-cións entre elas. Deste xeito, explícase o comporta-mento global dunha economía que, en xeral, pode re-sultar cualitativamente distinto da simple suma dasactuacións individuais. Así, o estudio dos conceptosde nivel de emprego, de renda nacional, de riquezanacional e de inflación pertence ó ámbito da macroe-conomía.

O tratamento deste bloque debe favorecer que osalumnos e as alumnas coñezan criticamente os gran-des agregados económicos e os indicadores básicosdunha Economía, acadando unha perspectiva globaldo papel do Estado na Economía e dos instrumentosbásicos dos que dispón para realizar esta interven-ción, familiarizándose así mesmo co problema da in-flación e co funcionamento do sistema financeiro enrelación co papel dos Bancos Centrais.

Dado que este bloque trata con cuestións (inflación,paro, gasto público, etc.) que están continuamentepresentes nos medios de comunicación, o profesor dé-bese servir das informacións de actualidade para pro-

mover actitudes de interese e de participación, porparte do alumnado, na análise e no debate de proble-mas macroeconómicos.


— Magnitudes nacionais e indicadores dunha Econo-mía.

— Conceptos de demanda e de oferta a nivel agregado.Consumo, inversión, gasto público e condicións deequilibrio.

— Paradigmas macroeconómicos: clásico e keynesia-no.

— Funcións do sector público nas economías de mer-cado e instrumentos de intervención: a política mo-netaria e a política fiscal, o Banco de España e aoferta monetaria, o orzamento do gasto público.

— A inflación e o valor do diñeiro.


— Análise das principais macromagnitudes (riquezanacional, producto nacional, renda, etc.) da econo-mía española, da economía galega e doutros paísesdo seu contorno, comparándoas entre si e explican-do o significado das diferencias entre elas.

— Cálculo e interpretación cuantitativa e cualitativados indicadores macroeconómicos básicos, e avalia-ción da importancia da distribución da renda nosignificado dos indicadores macroeconómicos.

— Elaboración gráfica dun modelo sinxelo de deman-da para explica–la intervención gobernamental víagasto público, trazando os seus efectos sobre o con-sumo e o emprego.

— Identificación das medidas de política económicaque estea a levar a cabo o goberno respecto dalgúnproblema concreto, tal coma o paro ou a inflación,relacionándoas cos diferentes modelos macroeconó-micos (Keynesiano e clásico).

— Análise e interpretación de informacións extraídasdos Presupostos Xerais do Estado, da ComunidadeAutónoma ou Concello, identificando as principaispartidas e fontes de financiamento, formulando asdesigualdades económicas observadas e aplicandoposibles melloras redistributivas.

— Análise dun balance axustado do Banco de España,distinguindo a fonte e os usos da oferta monetaria,identificando os principais instrumentos de controlda oferta monetaria dos que dispón o Banco de Es-paña.


— Valoración dos impostos progresivos e doutros ins-trumentos redistributivos como elementos de pro-greso e solidariedade.

Economía 49

— Valoración dos instrumentos de análise económicae empresarial como medios de progreso e de trans-formación do contorno social, económico e político.

3.6 Contexto internacional da Economía

Por medio dos contidos deste bloque preténdese queos alumnos e as alumnas coñezan as tendencias deintegración económica entre países, sendo capaces deanalizar desde un punto de vista tanto teórico comapráctico as vantaxes e os inconvenientes do comerciointernacional, coñecendo o funcionamento dos merca-dos de cambios e os condicionantes que a integracióneconómica internacional introduce nas políticas eco-nómicas dos países.


— As relacións económicas internacionais: vantaxescomparativas e obstáculos ó libre cambio.

— Os fluxos de mercancías e de capital entre os paí-ses: Partidas da Balanza de Pagos.

— O mercado de cambios e problemas monetarios.

— Tendencias actuais de cooperación e de integracióneconómica.


— Aplicación, partindo da relación Galicia–Resto doEstado, dos conceptos de vantaxe absoluta e van-taxe comparativa no seu comercio, avaliando desdeun punto de vista teórico os productos nos que sedebería especializar unha e outra economía, e es-timación dos posibles perigos que esta especializa-ción podería conlevar para a estructura productivagalega.

— Análise dos factores que inciden na determinacióndo tipo de cambio entre dúas moedas, mediante ungráfico que represente as curvas de oferta e deman-da de divisas.

— Representación, mediante a utilización de táboas ede gráficos, da evolución do tipo de cambio da pe-seta respecto das principais moedas estranxeiras,relacionándoo coa evolución das reservas de divisasno Banco de España.

— Explicación das modificacións no fluxo de capitaisá economía española mediante gráficos que repre-senten a evolución temporal dos tipos de intereseespañois e estranxeiros.

— Análise dos trazos máis significativos da Economíaespañola, recoñecendo os seus desequilibrios bási-cos a partir dos datos da balanza de pagos, e esta-blecendo a relación existente entre os datos propor-cionados por esta e a estructura productiva do país.

— Comparación das informacións extraídas de diver-sas fontes, establecendo relacións entre as inter-pretacións económicas dadas e os distintos intere-ses que as motivan.


— Sensibilidade crítica respecto ó posible uso dema-góxico da linguaxe económica e empresarial.

— Disposición a asumir responsabilidades e tomar de-cisións calculadas en situacións de incerteza ou ris-co.

— Valoración da necesidade de integrar intereses nassituacións de conflicto que xorden na interactua-ción económica entre individuos, grupos, empresase nacións.

3.7 Aproximación ós problemas económicosactuais

Mediante os contidos deste bloque preténdese que osalumnos e as alumnas alcancen unha visión críticados condicionantes que as modernas economías demercado introducen na calidade de vida das persoas,por medio da reflexión acerca do problema do crece-mento económico en relación cos problemas de pobre-za a nivel mundial e o esgotamento e o deterioro dosrecursos. Ademais, os alumnos e as alumnas deberánutiliza–los contidos dos bloques anteriores para ana-lizar problemas económicos de actualidade.


— Consideración económica do medio ambiente: bene-ficios e custos sociais do crecemento.

— Consumo e pobreza.

— As opcións de política económica ante os problemasmundiais de tipo estructural.


— Análise comparativa e avaliación crítica de infor-macións dos medios de comunicación social sobreo mesmo feito, diferenciando entre datos, opiniónse prediccións.

— Lectura, interpretación e elaboración de cadros es-tatísticos e gráficos sobre cuestións económicas deactualidade.

— Estimación do consumo de materias primas e dadegradación medioambiental, que se produciría, seos países hoxe subdesenvolvidos alcanzasen niveisde actividade semellantes ós dos países desenvol-vidos, relacionándoo coa necesidade de planifica-ción económica a nivel mundial.

50 Economía

— Comparación das características estructurais daEconomía Galega coas doutras comunidades espa-ñolas utilizando datos estatísticos e gráficos.

— Análise de exemplos de actuacións económicasagresivas co contorno natural, propoñendo medidaseconómicas correctoras.


— Valoración do medio ambiente como un recurso eco-nómico escaso e como factor importante na calidadede vida.

— Valoración crítica das necesidades de consumocreadas a través de técnicas abusivas de incitaciónó consumo.

— Sensibilidade e gusto polo rigor no acopio de infor-mación sobre os problemas económicos, así comopor expresar con precisión e corrección o procesoseguido e as conclusións alcanzadas.

— Interese por formar opinións propias sobre cues-tións polémicas de actualidade.


— Utiliza–los conceptos económicos básicos e o métodopropio da Economía, identificando o razoamentoeconómico fronte ó razoamento vulgar, e interpre-tando representacións gráficas de relacións entrevariables económicas.

Preténdese comprobar con este criterio que oalumnado é capaz de distingui–las distintas defi-nicións de Economía e de reflexionar sobre os pro-blemas tratados por ela, utilizando a terminoloxíaeconómica básica, e sendo consciente das distintasperspectivas desde as que se pode aborda–lo estu-dio das cuestións económicas.

— Identificar cales son os problemas económicos fun-damentais dunha sociedade, caracterizando os di-versos sistemas económicos polo modo de resolvelos.Relacionar esta caracterización coas tendencias ob-servables a nivel mundial.

Este criterio pretende verificar que os alumnose as alumnas identifican a escaseza e a necesidadede elección como un dos determinantes do problemade todo sistema económico; igualmente inténtasecomprobar que coñecen a forma de resolver esteproblema polos distintos sistemas económicos, sen-do capaces de relacionar estes principios cos cam-bios políticos a nivel internacional.

— Comprende–las relacións entre a división técnica dotraballo, a productividade e a interdependencia eco-nómica, captando a necesidade de coordinación e

distinguindo os distintos instrumentos de coordina-ción da producción e os seus problemas.

Este criterio trata de verificar se os alumnos eas alumnas adquiriron unha visión global da rela-ción entre a división do traballo e a interdependen-cia, así como a súa capacidade para analiza–lo sis-tema económico en termos sectoriais, valorando ocoñecemento dos instrumentos de coordinaciónnunha economía de mercado.

— Utiliza–los modelos teóricos dos distintos tipos demercado para predici–las variacións dos prezos dosbens ante cambios en determinadas variables: im-postos, salarios, cambio nos gustos, variacións derenda, etc.; contrastando e explicando as desvia-cións que se producen na realidade con respecto ósmodelos propostos pola teoría.

Con este criterio preténdese comprobar, tantoque o alumnado domina a teoría de formación deprezos nos mercados abstractos (competencia per-fecta e monopolio), como que é quen de contrasta–las prediccións teóricas cos resultados reais, bus-cando razóns que as expliquen.

— Explica–las condicións que fan posible a aparicióndo excedente, relacionándoas coa división do traba-llo e co progreso técnico, coñecendo a diferencia en-tre o uso productivo e improductivo do excedente, eutilizando a relación entre excedente e crecementopara caracteriza–la situación dos países subdesen-volvidos fronte ós desenvolvidos, e traza–los círculosviciosos do subdesenvolvemento.

Preténdese comprobar que o alumnado é cons-ciente da importancia da utilización do excedentee do papel que xoga no progreso económico, dos pro-blemas que xorden nas economías agrarias e duales—onde a situación tende a perpetuarse—, e de calesson os procesos que poderían librar ós países dasituación de subdesenvolvemento.

— A partir dos mecanismos distributivos típicos dun-ha Economía de mercado, analiza–las posibles me-didas correctoras das desigualdades, debatendo asvantaxes e inconvenientes da redistribución e osseus límites, e valorando nun suposto concreto asmedidas redistributivas pertinentes.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de analítica e a actitude crítica do alumnado antesituacións de desigualdade económica, así como oseu coñecemento de mecanismos correctores talescomo os impostos progresivos, e a súa capacidadede analizar un caso concreto por medio do estudiodos Orzamentos Xerais do Estado, ComunidadeAutónoma ou Concello.

— Analizar e valorar exemplos concretos de actuaciónseconómicas que xeren deterioro medioambiental

Economía 51

e/ou explotación abusiva de recursos naturais, tra-zando os efectos externos e a necesidade de reper-cuti–lo custo social xerado, propoñendo medidas co-rrectoras.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas teñen desenvolvidas actitudes positivas cara áconservación do medio ambiente, considerando osbens medioambientais como un recurso escaso senprezo de mercado cun custo que debe ser repercu-tido, tratando os bens ambientais como un factorde producción máis, e tendo en conta as consecuen-cias sociais e culturais —e os distintos interesesimplicados— nos procesos de deterioro ecolóxico emedioambiental.

— Diferenciar entre as principais magnitudes macroe-conómicas e coñece–las relacións existentes entreelas, ponderando os problemas que presentan comoindicadores do nivel de vida e da calidade de vida.

Este criterio ten por obxecto comprobar que osalumnos e as alumnas identifican as principais ma-cromagnitudes (PIB, PNB, Renda Nacional, Rendaper cápita, Renda monetaria e real, Renda Nacio-nal Neta Dispoñible, Gasto Nacional, Renda per-soal e Renda dispoñible) e que son capaces de es-tablecer relacións entre elas. Así mesmo, preténde-se verificar se os alumnos e as alumnas teñen de-senvolvidas actitudes críticas respecto á capacida-de dos indicadores cuantitativos de benestar, habi-tualmente manexados, (Renda per cápita) paraavaliar aspectos cualitativos dificilmente medibles,tales como a satisfacción persoal, a integración cul-tural e familiar, o tempo de ocio, etc., diferenciandoos conceptos de nivel de vida e de calidade de vida.

— Explicar e ilustrar con exemplos significativos asfinalidades e as funcións do Estado nos sistemasde Economía de Mercado, e identifica–los principaisinstrumentos que utiliza, valorando as vantaxes einconvenientes do seu papel crecente na actividadeeconómica.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas fundamentan as súas opinións acerca do papeldo Estado na Economía, sendo conscientes dos prose dos contras e das restriccións existentes na inter-vención estatal.

— Coñece–las liñas básicas dos dous grandes paradig-mas macroeconómicos: o clásico e o Keynesiano, asícomo as súas conclusións acerca do papel do Estadona Economía.

Trátase de verificar se o alumnado é capaz defundamenta–los seus criterios acerca dos grandesdebates de política económica e das posibilidadesde alcanza–lo pleno emprego. Este criterio preten-de medir tamén a capacidade do alumnado para

formarse unha opinión propia sobre os debates eas informacións de tipo económico.

— Describi–lo proceso de creación de diñeiro e recoñe-ce–las funcións do Banco de España e os seus ins-trumentos de control da oferta monetaria, identifi-cando as distintas teorías sobre a inflación e as súasconsecuencias para a Economía.

Con este criterio inténtase comprobar que osalumnos e as alumnas coñecen o concepto clave dediñeiro, distinguindo entre diñeiro legal e bancario,comprenden cales son as funcións do Banco de Es-paña en relación coa oferta monetaria e relativizanas súas repercusións sobre a inflación.

— A partir dun exemplo concreto da Balanza de Pagosespañola, analiza–la súa estructura e desequilibriosbásicos.

Este criterio permite comprobar que os alumnose as alumnas entenden as relacións comerciais efinanceiras entre países. A análise da estructuradas transaccións, recollidas na balanza, comprobaa capacidade dos alumnos e das alumnas para sa-car conclusións acerca dos trazos máis significati-vos da Economía Española e para relacionalos cosdoutros países; así mesmo, deben ser capaces depropor posibles medidas que se poderían levar acabo para corrixi–los desequilibrios detectados.

— A partir de datos sectoriais da Economía galega,realizar unha avaliación comparativa da estructu-ra productiva galega, en relación coa estructuraproductiva española e doutras comunidades, sina-lando posibles alternativas para os problemas de-tectados.

Este criterio pretende verificar que o alumnadocoñece os trazos básicos da Economía Galega e queexerce a súa capacidade de análise na busca de so-lucións, aplicando con creatividade os coñecemen-tos adquiridos.

— A partir de informacións dispares dos medios decomunicación social acerca dalgunha cuestión depolítica económica controvertida, distinguir entredatos, opinións e prediccións, e intentar explica–laorixe das distintas posturas fronte á mesma medi-da.

Este criterio ten por finalidade contrastar se osalumnos e as alumnas son capaces de realizar unhainterpretación crítica das diferentes informaciónsdos medios de comunicación social sobre unha mes-ma cuestión. Por outro lado, os alumnos deberándetecta–los distintos intereses económicos en con-flicto e identifica–la orixe económica das diverxen-cias.

— Ler, interpretar e elaborar cadros estatísticos e grá-ficos sobre cuestións de actualidade que aparecen

52 Economía

nos medios de comunicación social, utilizando a in-formación así estructurada para contrasta–la vera-cidade das informacións e as posibles intencionali-dades e orientacións que se poidan introducir nasúa interpretación.

Trátase de valora–la capacidade do alumnadopara comprende–las informacións presentadas enlinguaxes económicas, así como para detectar errose intencionalidades introducidos nas informacións,demostrando a súa capacidade analítica e crítica..

Economía 53

54 Economía


Economía e Organización de Empresas


1. Introducción

Os obxectivos xerais da etapa correspondente ó Ba-charelato están enfocados en dúas grandes vertentes:por un lado, orientar e preparar para os estudios su-periores; e, por outro, contribuír á formación xeral doalumnado. O Bacharelato debe desenvolver nos alum-nos e nas alumnas actitudes e capacidades de análisee de valoración crítica do mundo contemporáneo, acomprensión dos elementos fundamentais da investi-gación e do método científico, así como consolidarunha madurez persoal e moral que permita participarde forma solidaria no desenvolvemento e na mellorado seu contorno social.

Nunha sociedade na que as formas de organizacióneconómica revisten modos cada vez máis complexos,cómpre o estudio da economía e a empresa, non sócomo instrumento para a comprensión dos procesoseconómicos, senón tamén para a formación e funda-mentación de actitudes éticas e sociais fronte a pro-blemas tales como a distribución da renda, o paro, osubdesenvolvemento, o deterioro medioambiental oua función da empresa no mundo contemporáneo.

A materia de Economía e Organización de Empresascéntrase na empresa como realidade fundamental daestructura socioeconómica do mundo contemporáneo.O obxectivo da materia Economía e Organización deEmpresas é o estudio tanto da dimensión interna daempresa como das súas relacións co contorno externoa ela. A pesar de que, pola súa natureza, esta materiaten un contido máis técnico e estrictamente económi-co, integra, sen embargo, múltiples aspectos relacio-nados coa socioloxía, a psicoloxía social, a tecnoloxía,as técnicas e a teoría da organización e da informa-ción, etc. Á parte da análise técnica, imprescindiblepara coñece–lo funcionamento dunhas empresas cadavez máis complexas, preténdese desenvolver nosalumnos e nas alumnas actitudes éticas e críticas conrespecto ó papel da empresa na sociedade, concedén-dolle tanta relevancia á análise puramente económicae instrumental coma ós aspectos sociais e de inciden-cia da empresa no medioambiente.

Os contidos seleccionados para a materia preten-den dar resposta ós seus obxectivos nas ensinanzas

de Bacharelato. Os criterios seguidos na selección decontidos son os seguintes:

— Recolle–los conceptos de maior poder explicativo,que son aplicables á maior variedade de casos e desistemas.

— Recoller, con sentido crítico, as aportacións teóricasmáis relevantes na teoría económica e empresarial.

— Limitar ó mínimo posible a aplicación de técnicasmatemáticas, centrándose na explicación verbal egráfica.

— Incidir no papel que a materia desempeña na con-figuración de valores e de actitudes socialmente po-sitivos, tales como a valoración do traballo en equi-po, o coñecemento do funcionamento dos grupos, aimportancia das actitudes individuais no benestarcolectivo, o rexeitamento das desigualdades econó-micas e da degradación do medioambiente, etc.

Para que os alumnos e as alumnas realicen unhaaprendizaxe significativa dos contidos seleccionados,é imprescindible levar a cabo traballos prácticos apro-piados. Os traballos deben consistir en analiza–la re-alidade —preferiblemente próxima ó alumnado— me-diante o uso de fontes de información directas e indi-rectas e en trasladar esta análise ás linguaxes estruc-turadas propias da materia; con iso conséguese moti-va–lo alumnado, mellora–la súa capacidade de obser-vación, incentiva–la súa creatividade e poñer en prác-tica os métodos propios das ciencias sociais, que, ensuma, é o obxectivo esencial destas materias.

Economía e Organización de Empresas non só cu-bre o aspecto terminal das ensinanzas de Bacharela-to, senón que, por medio dos contidos seleccionados,proporciona unha formación básica introductoria quecapacita os alumnos e as alumnas que desexen acce-der á Formación Profesional de grao superior e ósestudios universitarios de Economía e de Administra-ción e Xestión de Empresas.

Deste xeito, a materia de Economía e Organizaciónde Empresas, engadida ó do resto das materias, dáresposta ás necesidades educativas demandadas polasociedade e recollidas nos obxectivos xerais do Bacha-relato, tanto no seu aspecto xeral ou terminal comona súa vertente propedéutica ou preparatoria.

Economía e Organización de Empresas 55


Na materia de Economía e Organización de Empresasos alumnos e as alumnas deberán desenvolve–las ca-pacidades enunciadas nos obxectivos xerais que se ex-presan a continuación:

— Coñece–la diferente natureza, funcións e finalida-des dos diversos tipos de empresa, identificando assúas diversas contribucións económicas e sociais,valorando a súa incidencia económica no medioam-biente e na calidade de vida das persoas.

— Analiza–lo funcionamento económico global da em-presa, baseándose nas funcións específicas dassúas áreas de actividade, e tanto no que respectaás súas relacións internas como ós seus condicio-nantes e dependencias externas.

— Avaliar e comprende–la importancia e os problemasda organización e da distribución do traballo en re-lación cos obxectivos empresariais.

— Interpretar e avaliar estados de contas e balancesanuais simplificados, identificando posibles dese-quilibrios económicos e financeiros nas distintasáreas da empresa, propoñendo e valorando posiblesmedidas correctoras.

— Analiza–los mecanismos e valores básicos que re-xen o funcionamento dos grupos e organizacións,así como os posibles conflictos e disfuncións e assúas repercusións para a empresa.

— Obter, seleccionar e interpreta–la información, demaneira autónoma, adecuando o seu tratamento áresolución de problemas prácticos.

— Transmitir mensaxes e informacións de forma es-tructurada e intelixible, seleccionando o seu forma-to e canle técnica, en función dos obxectivos e docontido da mensaxe e das características do recep-tor.

— Actuar con flexibilidade e confianza e tomar deci-sións despois dunha planificación contrastada, ri-gorosa e documentada, especialmente en situaciónsde incerteza.

— Enunciar, con autonomía e creatividade, proxectosempresariais sinxelos, integrando neles as diversasfases do proceso de creación dunha empresa e an-ticipando os problemas e solucións que xorden du-rante o seu desenvolvemento.


Os contidos da materia de Economía e Organizaciónde Empresas acóutanse e estructúranse en tres apar-tados. Por unha parte, están aqueles contidos de na-

tureza económica e normativa máis relacionados coaempresa na súa acepción máis frecuente, é dicir, asorganizacións que teñen como funcións as de producire comercializar ideas, bens ou servicios, e que teñencomo finalidade a obtención de beneficios. Son os con-tidos relativos á empresa e ó seu marco externo, fun-cionamento económico das empresas e estructura eanálise económica e financeira.

Un segundo apartado de contidos inclúe un conxun-to de principios teóricos e prácticos e unha serie deprocedementos e actitudes que son aplicables a cal-quera tipo de organizacións, non só ás empresariais.Unha empresa, neste senso amplo, é todo grupo ouasociación que se organiza co obxecto de emprenderalgo e con isto obter determinados fins, tal é o casodunha institución, unha entidade financeira, un cen-tro cultural, un grupo político ou sindical, un centrode investigación, unha dependencia da administra-ción pública, etc. Os contidos que se recollen nesteapartado refírense ó funcionamento das organiza-cións, das persoas e dos grupos nas organizacións, asícomo ós sistemas de información e ás técnicas para oseu tratamento.

Un terceiro apartado xustifícase pola necesidade deatender demandas relacionadas coas novas formas detransición á vida activa, caracterizadas pola comple-xidade, a incerteza e os novos modos de traballo, eque lle presentan ó sistema educativo novas necesi-dades de formación para a iniciativa e de desenvolve-mento de capacidades creativas e emprendedoras, quedeben ser atendidas. Desde esta perspectiva, adqui-ren unha especial relevancia os procedementos e asactitudes relativos ó proxecto de iniciativa empresa-rial, que ocupa un papel transversal respecto ó restode contidos, e no que se actualizan contidos doutrosnúcleos, contrástanse con iniciativas concretas, inter-prétanse á luz dos problemas prácticos que se presen-tan e, fundamentalmente, aplícanse e adquiren fun-cionalidade.

A agrupación en bloques aquí relacionada non que-re indicar prioridade ou prelación algunha entre eles,senón que representa só unha das moitas agrupaciónse ordenacións posibles, tendo un carácter simplemen-te indicativo para os profesores da materia.

Os enunciados xerais que constitúen os bloques decontidos pretenden servir de base á futura programa-ción do profesorado, que, de acordo co equipo docentedo centro, co nivel de desenvolvemento do alumnadoe cos medios educativos á súa disposición debe con-creta–lo desenvolvemento dos contidos aquí expostos.En todo caso, a programación debe relaciona–los con-tidos (conceptuais, procedementais e actitudinais) dosdiferentes bloques, evitando tratalos de xeito illado.

56 Economía e Organización de Empresas

3.1 Empresa: marco externo efuncionamento económico

Neste bloque procédese, por unha parte, a unha ca-racterización normativa e teórica da empresa por me-dio das distintas visións existentes sobre o conceptode empresa, e, por outra, analízanse os diversos con-dicionantes externos que inciden sobre a empresa.


— Concepto de empresa: obxectivos e funcións.

— Tipos de empresa e criterios de clasificación: natu-reza da actividade, dimensión, tecnoloxía, tipo demercado e forma xurídica.

— Empresa e empresario: distintas visións do papeldo empresario no pensamento económico.

— Empresa e contorno social e económico: normasmercantís, laborais e fiscais que regulan a vida daempresa. A influencia de provedores, consumidores,Estado, competencia e tecnoloxía.

— Factores de localización espacial e dimensión dasempresas.

— Áreas básicas de actividade e a súa interdependen-cia.

— Tendencias actuais de integración de empresas. Oreto para as pequenas e medianas empresas.


— Clasificación de empresas segundo os seus trazosdiferenciais, identificando os trazos distintivos e asdiferentes aportacións sociais e económicas de cadaunha delas.

— Análise, nalgún caso concreto, da influencia de fac-tores externos na actividade das empresas.

— Análise e valoración dos factores positivos e nega-tivos, tanto económicos como sociais, que inflúenno tamaño e no tipo de propiedade das empresas.

— Identificación, nalgún caso concreto, das distintasteorías sobre o papel do empresario.


— Interese por adquirir unha visión global sintéticado funcionamento dos sistemas económicos e daempresa.

— Valoración da función social que desempeña a em-presa pública, colaborando na súa conservación eno seu bo funcionamento.

— Toma de conciencia da contribución que fan as pe-quenas e medianas empresas ó progreso económico.

3.2 Producción e estructura comercial efinanceira da empresa

Este amplo bloque de contidos refírese ás tres grandesáreas nas que se pode subdividi–la actividade das em-presas como unidades económicas de producción, co-mercialización e orzamento, prestando especial aten-ción ós problemas financeiros e de equilibrio econó-mico, así como ós aspectos éticos implicados na acti-vidade empresarial.


— Actividades da empresa: productiva e comercial.

— A composición do patrimonio e a súa valoración.Relacións existentes entre a estructura financeirae as súas aplicacións.

— O balance social. Instrumentos básicos de análisedo equilibrio financeiro da empresa.

— Información económica, financeira e xestión empre-sarial.

— Técnicas de producción e de promoción dun produc-to.


— Recoñecemento, en casos concretos, da función par-cial de cada unha das áreas de actividade das em-presas, así como das súas relacións.

— Identificación dos diferentes elementos patrimo-niais e da función que teñen asignada, agrupándooscorrectamente en masas patrimoniais.

— Lectura e interpretación das contas anuais, utili-zando o concepto de balance e as ideas contablesbásicas.

— Clasificación dos distintos tipos de intermediarioscomerciais e representación das redes de distribu-ción comercial.

— Recoñecemento das diversas técnicas de promocióndun producto, con especial atención á publicidade.

— Interpretación da correspondencia entre as inver-sións e o seu orzamento, detectando posibles desa-xustes mediante ratios sinxelas.

— Identificación das principais fontes de orzamentoda empresa, analizando e avaliando as distintas po-sibilidades que teñen as empresas de recorrer ómercado financeiro, a partir dun exemplo concreto.


— Toma de conciencia para aproveita–los recursos dosque se dispón.

— Valoración da actuación dunha empresa, contem-plando non só os aspectos de competitividade e in-cremento de productividade, senón tamén os refe-rentes á súa responsabilidade social e ética.


— Actitude crítica ante as mensaxes publicitarias ecuriosidade por recoñece–lo tipo de valores quetransmiten.

— Disposición favorable a supera–los comportamen-tos consumistas indiscriminados, inducidos polocontorno social.

3.3 Organización

Este bloque refírese a un conxunto de principios teó-ricos, normas, actitudes e valores relacionados co fun-cionamento dos grupos humanos organizados paraconseguir un fin, que transcenden o marco da empre-sa entendida en termos económicos estrictos, e, com-plementariamente, abórdanse os sistemas e técnicasde información.


— A división técnica do traballo e a necesidade de or-ganización.

— O deseño das estructuras de organización. Visiónxenérica do pensamento administrativo. Novas ten-dencias organizativas: motivación e participación.Conflicto de intereses e vías de negociación.

— Comunicación e sistemas de información nas orga-nizacións. Novas tecnoloxías da información.


— Interpretación, a partir de exemplos reais coñeci-dos polos alumnos e polas alumnas, das vantaxese inconvenientes da división do traballo, relacio-nándoa coa necesidade de coordinación e o condi-cionante que para esta supón a tecnoloxía da em-presa.

— Clasificación dos modelos organizativos básicos, apartir de exemplos concretos.

— Observación e indagación nas institucións do seucontorno para describi–la súa estructura organiza-tiva, estilo de dirección, canles de información ecomunicación, etc., detectando posibles disfuncións.

— Planificación, utilizando diversas fontes de infor-mación, e posterior execución dunha visita a unhaempresa, elaborando o seu organigrama e un infor-me razoado das observacións efectuadas.


— Toma de conciencia da importancia que ten unhaboa planificación da economía familiar, como axen-te económico máis próximo ó alumno ou á alumna.

— Interese por coñecer e respecta–las disposicións le-gais polas que se debe rexer toda empresa, tantona súa organización como no seu funcionamentointerno e externo.

— Disposición favorable ó emprego das novas tecno-loxías, e interese por respecta–los datos privados.

— Valoración do papel que xoga para o progreso eco-nómico dunha empresa o contar cunha boa estruc-tura organizativa.

3.4 Proxecto de iniciativa empresarial

Este bloque de contidos responde á necesidade de uti-lizar, de forma conxunta, as técnicas e conceptos damateria na avaliación da viabilidade dun proxectoempresarial concreto, fomentando a síntese de coñe-cementos e a iniciativa e a creatividade dos alumnose das alumnas.


— Aspectos dun proxecto empresarial.

– Exploración e selección de ideas.

– Fórmulas xurídicas.

– Recursos humanos e financeiros.

– Localización óptima.

– Modelo organizativo.

– Política comercial e canles de aprovisionamentoe de distribución.

– Alternativas de mercado.

— Viabilidade do proxecto.


— Estudio e análise dun caso controvertido de intere-se económico local.

— Planificación e elaboración dun proxecto de inicia-tiva empresarial, integrando os distintos coñece-mentos da materia.

— Análise de situacións conflictivas, provocadas polasnecesidades de competitividade, e das consecuen-cias de carácter social e ético (impacto ambiental,condicións de traballo, etc.), que ditas situaciónspoden provocar.


— Actitude non sexista na elaboración do organigra-ma dunha empresa.

— Disposición para a aplicación práctica dos razoa-mentos abstractos e para a utilización imaxinativae creativa dos coñecementos e dos conceptos mane-xados na análise da realidade.

— Actitude emprendedora e creativa ante os proble-mas prácticos.

— Valoración dos instrumentos de análise económicae empresarial como medios de progreso e de trans-formación do contorno social, económico e político.


— Interese por coñece–los proxectos dos demais, in-corporándolle ó propio os aspectos positivos dosmesmos.

— Autonomía e iniciativa na toma de decisións.

— Disposición favorable ó traballo en equipo, a plani-ficar e a organizar racionalmente o traballo.


— Clasifica–los diferentes tipos de empresas, sinalan-do os seus trazos diferenciais, e analiza–las vanta-xes e inconvenientes da maior ou menor dimensiónda empresa e do seu carácter público ou privado.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas coñecen os distintos criterios de clasificacióndas empresas (natureza da actividade que desen-volven, dimensión, nivel tecnolóxico, tipo de mer-cado no que operan, fórmula xurídica que adoptan,carácter publico ou privado) e identifican as distin-tas posibilidades respecto de cada un deles. Pretén-dese comprobar tamén se son capaces de analizare de valora–los factores positivos e negativos, tantoeconómicos como sociais, das opcións de tamaño epropiedade das empresas.

— Identifica–los distintos factores externos que inflúenna empresa, sinalando exemplos representativos ecircunstancias que ilustren esta incidencia, e ana-lizar nalgún caso concreto este proceso de interac-ción.

Mediante este criterio preténdese avaliar se osalumnos e as alumnas recoñecen as relacións deinterdependencia da empresa co seu contorno, iden-tificando os factores máis importantes (poderes pú-blicos, conxuntura económica, evolución tecnolóxi-ca, organizacións empresariais, sindicatos, consu-midores, dinámica de poboación, localización indus-trial, relación co medioambiente, etc.), e se con ca-paces de elixir exemplos concretos nos que poña demanifesto esta relación. Preténdese tamén queanalicen con máis detalle un proceso concreto decambio na empresa, producido por factores exter-nos.

— Caracteriza–las áreas básicas de actividade da em-presa, sinalando as súas relacións, interdependen-cias e o seu distinto peso e importancia segundo otipo de empresa, e describi–lo proceso de funciona-mento dun ciclo completo dunha empresa tipo.

Con este criterio preténdese avaliar se os alum-nos e as alumnas adquiriron unha visión global so-bre o funcionamento das empresas, e se recoñecena función parcial de cada unha das súas áreas deactividade, así como as súas relacións.

— A partir dos datos económicos esenciais dunha em-presa, propoñer medidas que traten de mellora–lasúa productividade, sinalando en cada caso as van-taxes e os inconvenientes das mesmas, e analiza–loposible conflicto entre competitividade e responsa-bilidade social e ética.

Con este criterio trátase de comprobar, por unhaparte, se os alumnos e as alumnas recoñecen e va-loran as variables que inciden nos indicadores deproductividade dunha empresa. Por outra parte,preténdese que identifiquen e analicen o posibleconflicto entre unha forma de entende–lo éxito em-presarial, medido exclusivamente a través da contade resultados, e unha concepción que entende esteéxito desde un marco de valores máis amplo, e queincorpora o impacto ambiental (ruídos, esgotamen-to de recursos, residuos contaminantes), condiciónsde traballo saudables, corrección de inxustizas nadistribución do valor engadido, garantías de cali-dade, promoción de investigación, etc.

— A partir dos datos básicos do balance dunha em-presa, identifica–la función dos seus elementos pa-trimoniais e interpreta–lo sentido económico e fi-nanceiro de cada un dos seus apartados, detectandoposibles desequilibrios.

Preténdese comprobar que os alumnos e asalumnas recoñecen os diferentes elementos patri-moniais e a función que teñen asignada, así comoque son capaces de agrupalos correctamente en ma-sas patrimoniais. Por outra parte, preténdese veri-ficar que interpretan a correspondencia entre asinversións e o seu financiamento e que chegan adetectar posibles desaxustes, mediante ratios sin-xelas, ó mesmo tempo que recoñecen a convenienciadun patrimonio equilibrado.

— Identifica–las principais fontes de financiamentoda empresa e analizar, nun suposto concreto de fi-nanciamento externo, as distintas opcións posibles,os seus custos e variantes de amortización.

Este criterio pretende comprobar se as alumnase os alumnos son capaces de recoñece–las fontes definanciamento da empresa, tanto externas como in-ternas, así como de analizar e avaliar, a partir dun-ha necesidade concreta, as distintas posibilidadesque teñen as empresas de recorrer ó mercado fi-nanceiro.

— A partir do coñecemento directo dunha empresa ouinstitución, describi–la súa estructura organizati-va, estilo de dirección, canles de información e decomunicación, grao de participación nas decisións,organización informal, detectando problemas e dis-funcións.


Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas adquiriron a suficiente experiencia, autonomíae iniciativa para observar e indagar nas institu-cións do seu contorno (o propio centro escolar comoinstitución, visita a unha empresa, club cultural),e se son capaces de aplica–los seus coñecementosa unha organización concreta e interpreta–la súaestructura formal e informal, así como de detectarposibles disfuncións.

— Planificar e levar a cabo un plan de observacióndunha empresa local e presenta–la información deforma organizada e intelixible, incorporando opi-nións e xuízos propios e con referencias a exemplose datos apropiados.

Trátase de comproba–la capacidade das alumnase dos alumnos para planificar unha visita a unhaempresa e levala a cabo, obtendo datos e conclu-sións pertinentes. Para isto, a organización e ob-xectivos deben quedar claramente establecidos. Otraballo previo de busca e de consulta de informa-ción permite valorar se son capaces de obter, selec-cionar e interpretar información aplicable ó caso.Na preparación e desenvolvemento da visita pódeseobserva–lo uso dos coñecementos adquiridos e adisposición favorable ó traballo en equipo. No in-forme posterior debe atenderse tanto á organiza-ción, presentación e elección de formato, como áincorporación de xuízos propios razoados e datospertinentes.

— Deseñar e realizar unha investigación de carácterdescritivo sobre un feito ou cuestión controvertidade interese económico local, abordando tarefas de

indagación directa e de busca doutras informaciónscomplementarias, e recoñecer distintas interpreta-cións, sinalando as posibles circunstancias e causasque as explican.

Trátase de avaliar, mediante un estudio de caso(conflicto de intereses, crise dun sector, reconver-sión industrial ou outros de interese), se os alum-nos e as alumnas entenden a actividade económicada empresa como foco no que conflúen unha plura-lidade de intereses (empresarios, consumidores,sindicatos, Estado, goberno local, entre outros), ese son capaces de identificar distintas explicaciónse de sinalar posibles razóns que as xustifiquen. Notraballo, que deberá incorpora–la indagación direc-ta (enquisas, entrevistas, busca e consulta de pren-sa, fontes primarias) e a selección e consulta debibliografía complementaria, debe valorarse quetraten a información con rigor e obxectividade e,sobre todo, que o fagan de forma planificada e conautonomía e iniciativa.

— Explorar posibles proxectos de creación de empre-sas, planificando o proceso que é necesario levar acabo e avalia–la súa viabilidade económica.

Con este criterio preténdese valorar se os alum-nos e as alumnas son capaces de integra–los dis-tintos coñecementos da materia e se os aplican concreatividade para abordar un proxecto de iniciativaempresarial. A planificación debe recoller, tanto osaspectos económicos e financeiros como as forma-lidades legais de constitución, anticipando os diver-sos recursos e trámites necesarios.



Electrotecnia


1. Introducción

Os sistemas eléctricos están presentes, hoxe, en tódo-los ámbitos, tanto no doméstico e no escolar como nocidadán e no industrial, ós que a enerxía chega a tra-vés dunha extensa rede de distribución para consu-mirse en electrodomésticos e máquinas de todo tipo.No conxunto destes dispositivos transfórmanse etransfírense grandes cantidades de enerxía, xeradaen centrais eléctricas mediante procesos que com-prendemos vagamente. Descoñecemos, igualmente,tanto as precaucións que implica o uso da electricida-de como as fascinantes posibilidades da súa utiliza-ción racional.

De aquí a necesidade de que os alumnos e as alum-nas adquiran unha perspectiva crítica sobre a influen-cia da electrotecnia no desenvolvemento social, eco-nómico e tecnolóxico, e a conveniencia de que outrosaspectos da electricidade, menos coñecidos, como ofuncionamento das centrais eléctricas, o impacto am-biental das diferentes formas de obter e de distribuíresta enerxía a grande escala, ou a aplicación técnicados conceptos da electricidade, teñan significado paraeles.

Os contidos seleccionados nesta materia, polo tan-to, teñen que axudar á consecución dos obxectivos xe-rais da etapa, contribuíndo a formar cidadáns capa-citados para o desenvolvemento e a aplicación tecno-lóxica —o ciclo de evolución–perfeccionamento— e in-teresados pola seguridade e a calidade de vida, acti-vidades e actitudes humanas responsables, respecti-vamente, dun progreso que, en última instancia, in-crementa o benestar social.

A electrotecnia é a tecnoloxía do aproveitamento daelectricidade. O seu estudio comprende a aplicacióndas leis que gobernan a electricidade no deseño e naconstrucción de dispositivos e de sistemas eléctricos,que implican, á súa vez, o estudio de contidos de di-ferentes tipos:

– Os fundamentos científicos relevantes para aaplicación tecnolóxica, presentados a partir dosmodelos cos que a física describe os fenómenoseléctricos, e as propiedades dos materiais cosque se constrúen os dispositivos eléctricos.

– As técnicas de representación gráfica, os méto-dos de cálculo, os procedementos de medida e demontaxe de dispositivos e de sistemas eléctricos.

– As aplicacións máis frecuentes da electricidade,coa análise de dispositivos e sistemas eléctricosconcretos, na medida en que contribúen á com-prensión doutros de características semellantes.

– As instalacións eléctricas e as normas de segu-ridade que, xunto co coñecemento dos efectos daelectricidade e da tecnoloxía de fabricación demateriais, serven de fundamento da capacidadecrítica sobre os diversos usos da electricidade.

A descrición dos dispositivos eléctricos, das leis físicasque os sustentan e das normas de seguridade adecua-das para a súa manipulación equilibrarase co dominiode métodos de análise e deseño de circuítos aplicadosa esquemas eléctricos, dunha complexidade adecuadaó nivel de desenvolvemento das alumnas e dos alum-nos. Procurarase, neste sentido, que as actividades deensinanza–aprendizaxe impliquen métodos de cálculoe técnicas de representación gráfica sinxelos, e que asúa secuencia se planifique para relaciona–los dispo-sitivos e sistemas presentes nos contextos domésticos,escolares ou cidadáns, coas experiencias de laborato-rio e as montaxes eléctricas. Este marco metodolóxicopersegue tanto a motivación dos alumnos e das alum-nas como que estes adquiran a capacidade de resolverproblemas electrotécnicos reais. A electrotecnia quese achegue ós alumnos e ás alumnas participará, así,das perspectivas científica, técnica e humanista, ne-cesarias para realizar unha significativa aportacióná súa formación integral.

Como parte do currículo do Bacharelato, a electrotec-nia desempeña un papel integrador e aplicado, postoque utiliza modelos explicativos procedentes das cien-cias físicas e emprega métodos matemáticos de aná-lise, cálculo e representación gráfica. Profunda e sis-tematiza, polo tanto, aprendizaxes afíns realizadas enetapas educativas anteriores, e prepara o desenvolve-mento posterior das múltiples opcións de formaciónespecializada que lle confiren á electrotecnia o seuelevado valor propedéutico.

Electrotecnia 61


O desenvolvemento desta materia ten que contribuíra que as alumnas e os alumnos adquiran as seguintescapacidades:

— Identifica–los principios físicos que sustentan asaplicacións da electrotecnia, describindo os diferen-tes pasos seguidos ata a súa concreción en disposi-tivos, sistemas e instalacións.

— Aplicar coñecementos tecnolóxicos propios da elec-trotecnia para elaborar e interpretar esquemas eplanos eléctricos, calcula–lo valor das magnitudesdun circuíto e interpreta–lo comportamento dosdispositivos que o compoñen.

— Empregar criterios electrotécnicos de selección e devaloración para elixir e para conectar compoñenteseléctricos e aparatos de medida nun circuíto e paraexpresa–las solucións cunha precisión coherentecoas necesidades dos problemas.

— Adopta–las precaucións necesarias para evita–losefectos perniciosos dun mal uso da electricidade eaplica–las normas de seguridade.

— Analiza–los problemas técnicos e seleccionar e in-terpreta–la información dispoñible, valorando oconxunto de factores técnicos e doutro tipo (socio–económicos, ambientais, etc.), que inflúen na elec-ción da solución adoptada.

— Desenvolve–la sensibilidade científica e técnicacomo fonte de formación e de enriquecemento cul-tural e actuar de forma responsable e autónoma,participando solidariamente no desenvolvemento ena mellora do contorno social.


Na agrupación de contidos que se presenta, o primeirobloque —«Fundamentos de electrotecnia»— dedícaseó establecemento da relación entre os fenómenos físi-cos relevantes para a electrotecnia e as ecuacións v/i(instantáneas) dos compoñentes eléctricos fundamen-tais. Abórdanse, así mesmo, os seus procesos de fa-bricación e os materiais a partir dos que se elaboran.O segundo —«Análise de circuítos eléctricos»— intro-duce as técnicas básicas de análise de circuítos eléc-tricos e de cálculo.

Os bloques seguintes son ampliacións ou aplica-cións dos anteriores. Así, dedícase un bloque á «Elec-trónica», no que se presentan novos compoñentes, seaplican, en situacións diferentes as mesmas técnicasde cálculo —electrónica analóxica— e se introducenos dispositivos dixitais básicos para facer posible acomprensión dos dispositivos electrónicos de consu-

mo. O bloque de «Medidas eléctricas» desenvolve deforma específica os contidos relativos ós instrumentosde medida máis importantes e ás técnicas de insercióndestes dispositivos nos circuítos eléctricos. Finalmen-te, proponse un bloque para o estudio das «Máquinaseléctricas» —motores, xeradores e transformadores—,desde o punto de vista da inserción en circuítos eléc-tricos en función das súas características, e outro de-dicado ás «Instalacións eléctricas», no que conflúen assolicitudes enerxéticas das máquinas e outros dispo-sitivos eléctricos, e as normas que se deben seguirpara un funcionamento óptimo e seguro.

A estructura proposta separa os contidos en funcióndo seu carácter de fenómenos básicos, de aplicacióntecnolóxica e de instrumentos de cálculo ou medida,proporcionando unha organización orientativa paraesta materia que non presupón a súa impartición nasecuencia na que están dispostos. Será o profesorquen os integre harmonicamente nas unidades didác-ticas correspondentes, seleccionando adecuadamenteos contidos entre os de cada bloque, segundo a rela-ción que estableza o tema a tratar.

3.1 Fundamentos de electrotecnia

Os contidos deste bloque relacionan os fundamentosfísicos coa tecnoloxía, profundando nos aspectos rele-vantes para a aplicación tecnolóxica.

Da natureza conservativa do campo eléctrico e doprincipio de conservación da carga derívanse as ex-presións vectoriais das leis que se utilizan para o cál-culo de circuítos eléctricos e, neste sentido, a presen-tación relacionada das forzas electromotriz e magne-tomotriz debe facilita–la percepción das diferentes na-turezas do campo eléctrico e do campo magnético. Oprincipio de conservación da carga implica, así mes-mo, a existencia de ondas electromagnéticas. A com-prensión da natureza destas ondas é necesaria paracalquera estudio posterior e impón unha primeiraaproximación exemplificadora —moi sinxela— dasconsecuencias da unificación electromagnética en con-densadores e antenas.

A lei de Ohm expresa unha relación que se cumpreen tódolos materiais, polo que é conveniente partir daexpresión xeral da mesma, particularizándoa en re-sistencias e outros compoñentes para obte–la súa ex-presión máis coñecida. A utilización das ecuacións v/i(instantáneas) dos compoñentes eléctricos proporcio-na unha formalización suficiente para o tratamentoelemental dos transitorios.

É fundamental igualmente, coñece–los grandesgrupos que forman os materiais en función das pro-piedades eléctricas, magnéticas e dieléctricas que os

62 Electrotecnia

diferencian, e experimentar cos efectos máis relevan-tes —desde o punto de vista tecnolóxico— que a elec-tricidade produce neles (térmicos, de emisión lumino-sa e/ou electrónica, etc.). Así mesmo, é necesario co-ñecer que os compoñentes eléctricos fabricados conestes materiais conteñen a miúdo pequenas cantida-des de substancias tóxicas ou ben o seu proceso defabricación produce residuos contaminantes.

As diferencias entre os compoñentes dunha mesmaclase dependen do seu proceso de fabricación. A cons-trucción de compoñentes eléctricos, partindo das súasecuacións v/i e deducindo as expresións formais nece-sarias, facilita a comprobación de que a manufacturae as simplificacións utilizadas producen desviaciónsnos valores dos compoñentes e xustifica a existenciade valores normalizados e tolerancias.

Desde o punto de vista eléctrico, o corpo humano éunha armazón de leves correntes electrónicas basea-das en portadores químicos, illadas por delicados po-límeros orgánicos. As correntes e potenciais que aelectrotecnia manipula son, en comparación, enor-mes. Hai, polo tanto, un risco inherente na montaxee uso de dispositivos eléctricos, que se pode reducirse se coñecen as interaccións entre os campos exter-nos e o corpo humano. Destas interaccións deduciran-se os límites de seguridade ós que debe aterse o de-seño de dispositivos eléctricos e as normas que debencumpri–los aparatos de consumo e de aplicación te-rapéutica.

Finalmente, os contidos deste bloque débense presen-tar relacionados con aqueloutros —dos restantes blo-ques— nos que se aplican, tratando de que o alum-nado perciba como se transforma o coñecemento cien-tífico en tecnoloxía.


— Forza electromotriz e potencial eléctrico. Densida-de de corrente e campo eléctrico. Forza magneto-motriz. Inducción electromagnética. Autoinducción.Ondas electromagnéticas.

— Ecuacións v/i dos elementos activos e pasivos. Aso-ciación de elementos. Elementos ideais e reais. Co-rrentes estacionarias e variables. Transitorios.Enerxía e potencia.

— Materiais conductores, semiconductores e illantes.Materiais dieléctricos e magnéticos. Efectos daelectricidade nos materiais. Fabricación de compo-ñentes eléctricos. Valores normalizados e toleran-cias.

— Efectos fisiolóxicos da corrente eléctrica.


— Deseño e realización de montaxes experimentaispara a medida de forzas electromotrices inducidase de forzas magnetomotrices, e cálculo previo dosvalores destas magnitudes eléctricas.

— Comparación experimental de materiais eléctricose magnéticos comerciais e das variacións nos seusparámetros (coa temperatura, a luz ou outras cir-cunstancias); medida das transferencias e/ou trans-formacións de enerxía que teñen lugar neles.

— Determinación dos parámetros de compoñenteseléctricos en circuítos de proba, representando gra-ficamente a súa resposta nas condicións estaciona-rias e variables de maior interese.


— Valoración dos perigos, para a seguridade no tra-ballo, da manipulación de campos eléctricos e mag-néticos, e sensibilidade con respecto ós efectos me-dioambientais da contaminación electromagnética.

— Respecto polas normas de recollida e almacenaxede dispositivos eléctricos que conteñan sustanciascontaminantes, e valoración da reciclaxe destesproductos para reduci–lo seu impacto medioam-biental e os custos de fabricación dos dispositivosque os utilizan.

— Consideración dos posibles efectos electrodinámi-cos sobre os compoñentes dun circuíto, debidos asobrecorrentes e/ou sobretensións, para a selecciónadecuada dos mesmos.

— Interese por utiliza–los coñecementos físicos paraxustificar e para comprende–lo comportamento doscircuítos eléctricos.

3.2 Análise de circuítos eléctricos

Os teoremas de simplificación de circuítos eléctricosconstitúen a primeira aproximación ós circuítos equi-valentes. Presentaranse ó alumnado en diversas si-tuacións prácticas nas que se razoarán, gráfica e fi-sicamente, as substitucións realizadas e as circuns-tancias ás que se estende a súa validez. As leis deKirchhoff empregaranse en casos sinxelos e taménpara amosa–la súa utilidade na análise dalgúns cir-cuítos de difícil simplificación por outros métodos.

As técnicas de análise de circuítos deberán aplicar-se primeiro en corrente continua, evidenciando, a tra-vés do seu fundamento físico, a súa independencia doréxime estacionario ou variable no que traballan oscircuítos, para centrarse no estudio da corrente alter-na sinusoidal e analiza–los efectos dos compoñentesactivo e reactivo da corrente nos elementos activos e

Electrotecnia 63

pasivos, tratando de prepara–la comprensión da súaimportancia en redes de distribución.

Non se establecen circuítos concretos RLC que de-ban analizarse antes que outros. É conveniente, senembargo, que as asociacións de compoñentes se estu-dien a medida que sexan necesarias para a presenta-ción dos dispositivos reais, xustificándose a súa aná-lise en función de que non hai resistencias, conden-sadores ou bobinas puros. Proporcionarase así, ósalumnos e ás alumnas, un motivo para profundarnese estudio cando a estructura interna dos compo-ñentes ou a dos circuítos o fagan necesario.

Débese, así mesmo, potencia–la capacidade de ra-zoar acerca da orde de magnitude de desfases v/i oudos valores esperables destas magnitudes, reducindoa importancia de efectuar cálculos laboriosos e inne-cesariamente exactos; tratarase de que o alumnadosexa capaz de facer estimacións cualitativas dos re-sultados intermedios para verifica–la correcta mar-cha do proceso.

Coa montaxe de circuítos introdúcese a necesidadede respectar certas normas de seguridade e de anti-cipar posibles efectos nos circuítos debidos a unha co-nexión incorrecta ou a fallos nos cálculos, prevendomedidas de protección na alimentación, nas rutinasde medida, etc.


— Simboloxía eléctrica. Convencións de sentidos e designos. Notación.

— Leis de Kirchhoff. Teoremas de redes. Circuítosequivalentes.

— Corrente alterna sinusoidal: Parámetros. Fasores.Impedancia. Resonancia.

— Enerxía e potencia. Factor de potencia.

— Sistema trifásico de tensións equilibradas. Técni-cas de resolución como sistemas monofásicos.


— Deseño e montaxe de circuítos eléctricos e realiza-ción, nos seus elementos, de medidas de corrente,tensión e potencia.

— Elaboración de esquemas de circuítos eléctricos ecálculo da tensión e da corrente, e análise dos com-poñentes da potencia nos elementos do circuíto.

— Elaboración de diagramas fasoriais de impedan-cias, v/i e de potencias.


— Valoración dos puntos de funcionamento máis des-favorables dos compoñentes eléctricos e das corren-tes e tensións extremas, que poden aparecer neles,para adopta–las precaucións necesarias, axusta–

los seus valores de v e i ou seleccionalos adecuada-mente.

— Precaución na montaxe de circuítos eléctricos e narealización de medidas con respecto á seguridadepara as persoas que compoñen o grupo de traballo.

3.3 Máquinas eléctricas

Trátase, neste bloque, de que o alumnado coñeza al-gunhas das máquinas eléctricas existentes no merca-do, o seu principio de funcionamento, a súa constitu-ción e as súas características, e de propicia–la refle-xión sobre a influencia que teñen na sociedade actual.

Os alumnos e as alumnas deben montar e desmon-ta–las máquinas para comprende–los seus aspectosconstructivos e investigar en manuais e textos as súasfuncións e características. Este estudio complementa-rase coa realización de ensaios (arranques, variacióndo par, etc.) dalgunhas destas máquinas e coas medi-das necesarias para establece–los seus parámetros defuncionamento e obter e utiliza–los seus circuítosequivalentes.

É conveniente o uso de informacións bibliográficassobre a evolución das máquinas, cambios nos mate-riais cos que se constrúen, custos e potencias dispo-ñibles en diferentes épocas e outros aspectos relativosós cambios tecnolóxicos, para contribuír a familiari-za–lo alumnado co ciclo de evolución–perfeccionamen-to.

Así mesmo, débese aprecia–la utilidade da unifi-cación conceptual dos tipos de máquinas, posto que atransformación de enerxía por medio da electricidaderequire un campo magnético xiratorio, concepto noque se basea unha análise sistemática, radicalmentediferente da que se deduce do estudio exhaustivo eillado de moitos tipos de máquinas distintas.


— Máquinas estáticas e rotativas. Campo magnéticoxiratorio. Circuítos equivalentes.

— Transformadores. Relacións fundamentais.

— Xeradores: tipos. Xeración de corrente alterna tri-fásica.

— Motores: tipos de excitación e tipos de rotor. Moto-res monofásicos: tipos.

— Materiais utilizados nas máquinas eléctricas.


— Montaxe e desmontaxe de máquinas eléctricas,identificación dos seus elementos, elaboración doesquema de bobinado e do circuíto magnético, eanálise da evolución das máquinas da mesma clasea partir de informacións bibliográficas.

64 Electrotecnia

— Medida dos parámetros de arranque e de serviciode motores e análise do seu comportamento, utili-zando as súas gráficas.

— Realización de ensaios de transformadores e/ou en-saios de motores de inducción, e obtención dos cir-cuítos equivalentes.

— Análise de circuítos eléctricos con máquinas eléc-tricas (alimentación, mando, etc.), utilizando osseus circuítos equivalentes.


— Valoración da influencia na calidade de vida da tec-noloxía de transformación da enerxía, que se utilizanas máquinas eléctricas na sociedade de consumo,e interese por coñece–la evolución da súa aplicacióndoméstica e industrial.

— Respecto polas normas de hixiene e de seguridade,tanto nos ensaios como no funcionamento das má-quinas en condicións de servicio.

3.4 Electrónica

Abórdase, neste bloque, o estudio dos comportamen-tos da unión PN e do transistor, a partir dos cales sepresentan os procesos de rectificación, de detección,de amplificación e de conmutación, que constitúen abase da maior parte das aplicacións da electrónica.

Se ben os fundamentos físicos dos contidos destebloque son extraordinariamente complexos para pro-fundar neles excesivamente, é necesario comprende-los no grao necesario como para razoar algúns aspec-tos do comportamento de díodos, transistores e SCRs.As condicións de bloqueo e de conducción dos dispo-sitivos semiconductores derívanse do efecto das ten-sións aplicadas nos seus terminais sobre as concen-tracións de portadores das zonas de carga espacial.Este concepto de portador de carga debe relacionarseco das bandas de enerxía polas que poden desprazarsee coa localización física das mesmas. É conveniente,neste sentido, recorrer a experiencias cos dispositivossemiconductores que se poidan explicar partindo des-te modelo. A elaboración de curvas características dedispositivos semiconductores serve sobre todo a estefin, mentres que a análise das súas característicascomerciais permite a comparación entre os dispositi-vos e a súa utilización nos circuítos.

Os transistores poden empregarse en pequenasetapas de potencia para excitar cargas resistivas,LEDs, relés e outros dispositivos de sinalización oumando. SCRs e TRIACs exemplifican outras posibili-dades dos dispositivos semiconductores que os alum-nos e as alumnas poden aplicar en circuítos de control

de calefacción, de iluminación ou de máquinas eléc-tricas.

No uso dos semiconductores débese atender á disi-pación de calor nos dispositivos. As montaxes deberánproporcionar situacións nas que o funcionamento de-penda criticamente da eficacia da refrixeración, nosque sexa posible restaura–las condicións normais detraballo mediante a colocación de radiadores ou me-llorando as condición de ventilación. Non forma partedos contidos deste bloque o cálculo de radiadores, peroo alumnado debe ser capaz de localizar problemasdeste tipo e poñer remedios aproximados respectandoas zonas de funcionamento seguro dos dispositivos se-miconductores.

Dada a súa simplicidade, os circuítos equivalentesdos amplificadores operacionais poden utilizarse paraanaliza–las funcións analóxicas típicas e para propor-cionar unha ferramenta de deseño, a partires da queos alumnos e as alumnas poidan realizar pequenostratamentos prácticos de sinais de BF. Integración ediferenciación son especialmente relevantes, postoque son útiles para xerar sinais de control e contri-búen a dar significado a instrumentos matemáticosabstractos.

A adaptación ou axuste de impedancias, a reali-mentación, a anchura de banda, a distorsión e o ruídopermiten explica–lo comportamento dos aparatos deconsumo, sen formalizalos rigorosamente en expre-sións matemáticas, ó tempo que poden analizarse cua-litativamente nalgunhas das montaxes anteriores.

Os circuítos dixitais representan unha forma dife-rente de deseñar dispositivos eléctricos, que está am-pliando progresivamente o seu campo de aplicación.Convén, neste sentido, introducir e xustifica–la utili-zación de álxebras de Boole para describi–lo seu fun-cionamento, sen entrar en aspectos prácticos de sim-plificación de funcións. Os esquemas internos dos cir-cuítos dixitais de escala de integración media servenpara ilustra–la validez da descrición alxebraica.

As redes RLC oscilan de forma amortecida, talcomo se deduce da súa resposta a escalóns de tensión,de modo que en determinados circuítos hai unha os-cilación natural que pode manterse coa axuda dunamplificador. Os osciladores incorpóranse en radios,TVs e ordenadores con funcións moi diferentes quepoden estudiarse de forma cualitativa para compren-de–la súa aplicación tecnolóxica.

O estudio dos circuítos integrados lineais e dixitaisconstitúe un paso previo para a análise de bloquesfuncionais de aparatos de consumo (radios, TVs, mag-netoscopios, ordenadores, etc.). Tratarase de que oalumnado poida percibi–lo conxunto dos procesos dossinais eléctricos necesarios para a audición musical,a visión das imaxes ou o cálculo numérico.

Electrotecnia 65

Débese, finalmente, presenta–la electrónica comounha parte da electricidade na que só cambian a es-cala das correntes que se manexan e a función decontrol que frecuentemente posúen os seus dispositi-vos. Sen embargo, as técnicas de cálculo son as mes-mas, aínda que os compoñentes electrónicos se pre-senten, case sempre, asociados formando un únicodispositivo ou sistema.


— Conducción en unións PN. Díodo e transistor, tipose polarización. Fotosemiconductores. SCR eTRIAC. Rectificación, detección, amplificación econmutación. Disipación de potencia.

— Resistencias e outros compoñentes especiais (NTC,LDR, VDR, etc.).

— Rectificadores. Filtros. Estabilización. Rectificado-res controlados.

— Realimentación. Anchura de banda. Distorsións.Ruído. Osciladores.

— Circuítos integrados lineais: amplificadores opera-cionais. Circuíto equivalente. Funcións analóxicas.

— Circuítos integrados dixitais: funcións dixitais. Blo-ques funcionais.


— Obtención das curvas características de resisten-cias especiais e de díodos, e análise das curvas ca-racterísticas de transistores coa determinación dazona de funcionamento seguro.

— Montaxe de circuítos básicos rectificadores, detec-tores, amplificadores e conmutadores, calculando emedindo o punto de traballo do dispositivo semi-conductor.

— Deseño e montaxe de fontes de alimentación, decircuítos con amplificadores operacionais e de cir-cuítos dixitais e medida das formas de onda.

— Análise de bloques funcionais de aparatos comer-ciais dispoñibles, de uso normal (alta fidelidade, ra-dio, TV, ordenadores, etc.), e estimación das súasnecesidades de enerxía, da disipación de calor e cál-culo do rendemento en casos sinxelos.


— Valoración da importancia crecente dos circuítoselectrónicos en aplicacións domésticas e noutras deuso ordinario.

— Valoración da electrónica como unha parte da tec-noloxía eléctrica que aporta dispositivos máis efi-caces desde o punto de vista do consumo de enerxía,de tamaños máis reducidos e máis versátiles.

3.5 Instalacións eléctricas

Neste bloque temático, aténdese a que o alumnadoteña unha perspectiva xeral dos procesos de xeración,transformación, transporte, distribución e consumoda enerxía eléctrica, complementada esta cun coñece-mento específico dos dispositivos e dos mecanismosutilizados nas instalacións e das funcións que teñenencomendadas.

Débense aborda–los factores tecnolóxicos, económi-cos, normativos e/ou ecolóxicos que condicionan oumodifican a realización de calquera instalación. O tra-tamento debe resalta–la importancia das medidas deaforro enerxético e abrir liñas de traballo sobre ins-talacións específicas ou sobre melloras das instala-cións existentes. As instalacións próximas (domésti-cas, escolares, etc.) poden aproveitarse para realizar,sobre as mesmas, estas análises, a partir das que sedebe facer evidente para o alumnado a necesidade deser respectuosos coas normas de seguridade, asegu-rándose de que se axustan a esas regras e compro-bando que se utilizan correctamente. A análise dosconsumos de enerxía eléctrica e a correlación entre oseu aproveitamento e a súa valoración económica sen-sibilizará as alumnas e os alumnos fronte á impor-tancia do uso racional da enerxía.


— Instalacións eléctricas de transformación, trans-porte e distribución de enerxía. Constitución. Apa-rellaxe.

— Instalacións eléctricas de baixa tensión (domésti-cas, de alumeado, de alimentación a máquinas eléc-tricas, ...), aparellaxe de manobra e de protección,e receptores máis frecuentes en cada unha delas.


— Elaboración de esquemas e montaxe de instala-cións de iluminación e/ou de calefacción e cálculodas liñas de distribución.

— Montaxe de automatismos de control de motores,a partir dos seus esquemas eléctricos (arranque,inversión de xiro, etc.).

— Análise de diferentes tipos de instalacións eléctri-cas próximas de baixa tensión, coa verificación documprimento da normativa aplicable e dos seus sis-temas de protección; estimación do consumo deenerxía en casos sinxelos (vivenda, centro escolar,etc.) e das perdas nos seus elementos, e análise dofactor de potencia.

— Análise dalgunhas instalacións de transformación,transporte e/ou distribución de enerxía eléctrica,considerando factores constructivos, productivos,de impacto ambiental, de beneficios e/ou necesida-

66 Electrotecnia

des sociais, de explotación, etc., mediante a plani-ficación de pequenas investigacións in situ e a se-lección e interpretación da información dispoñiblede tipo bibliográfico.


— Valoración das instalacións eléctricas como factordeterminante do uso correcto e xeralizado da elec-tricidade.

— Valoración das medidas de protección dunha insta-lación, tendo en conta o marco regulamentario axei-tado, e respecto pola normativa sobre o arranque,a regulación e a protección de máquinas eléctricas.

— Interese en adoptar medidas tendentes ó aforroenerxético no consumo de electricidade.

3.6 Medidas en circuítos eléctricos

A medida das magnitudes eléctricas é fundamentalpara interpreta–los fenómenos que ocorren nos circuí-tos e instalacións eléctricas. A análise crítica do re-sultado das medicións permite verifica–lo correctofuncionamento dun circuíto ou localizar compoñentesdefectuosos.

Este bloque atende a dous aspectos esenciais: unque comprende todo o relativo á sistemática propiadas medidas (coñecemento dos aparatos, selección econexión, metodoloxía de medida, etc.), outro que con-tribúe a rachar coa dinámica de considera–lo procesoda medida como un todo importante en si mesmo.Trátase de imbrica–la medida todo o posible cos con-tidos dos outros bloques temáticos, coa intención decrea–lo hábito do uso dos instrumentos de medidacomo elementos de primeira importancia para ava-lia–la calidade de funcionamento dunha instalación,localizar avarías nas mesmas, etc.


— Sistema de medida. Exactitude, precisión e sensi-bilidade. Erros. Efectos da inserción dos instru-mentos de medida nos circuítos eléctricos.

— Forma de onda, valores medios, de pico e eficaces.Ciclo de traballo e factor de forma.

— Voltímetro e amperímetro. Óhmetro. Polímetrosanalóxicos e dixitais.

— Vatímetro. Consumo de enerxía, medida e tarifa-ción.

— Osciloscopio. Bases de tempo.


— Realización de ensaios con instrumentos de medi-da, determinando exactitude, precisión e sensibili-

dade e análise da propagación de erros en circuítoseléctricos sinxelos.

— Realización de medidas resistencia e de tensióne/ou corrente (continuas) e comprobación do estadode diversos compoñentes eléctricos e dispositivossemiconductores.

— Medición e cálculo, a partir das medidas, de valoresmedios, eficaces e de pico de magnitudes eléctricasvariables, de diferentes formas de onda, e medidados desfases entre elas.

— Medición de potencias activa e reactiva en circuítosmonofásicos e polifásicos de c.a. con receptores dediversos tipos.


— Interese por coñece–los parámetros dos instrumen-tos de medida e por selecciona–lo máis axeitado enfunción da precisión necesaria.

— Interese polo uso dos instrumentos de medida epola análise e a avaliación crítica das medidas,como medio para determina–lo correcto funciona-mento dun circuíto ou sistema.

— Respecto polas normas de seguridade para a reali-zación de medidas eléctricas.


— Sinala–las relacións e interaccións entre os fenóme-nos que teñen lugar nun circuíto destinado a pro-ducir luz, enerxía motriz ou calor, e explicar cuali-tativamente o seu funcionamento.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de de comprende–la lóxica interna dun circuíto oudispositivo eléctrico de uso común e composto porpoucos elementos, a través da descrición dunha su-cesión de causas e efectos encadeados que resultannun efecto útil.

— Seleccionar elementos ou compoñentes de valor ade-cuado e conectalos correctamente para formar uncircuíto característico.

A comprensión da función e do comportamentodos diversos elementos e compoñentes eléctricosten que traducirse, na práctica, na capacidade deconectalos entre si nun circuíto ou dispositivo típi-co, destinado a producir un efecto determinado.

— Identificar e explicar cualitativamente as varia-cións esperables nos valores de tensión e de corrente,derivadas dunha alteración nun elemento dun cir-cuíto eléctrico.

Este criterio trata de apreciar se a comprensióndos circuítos eléctricos inclúe a capacidade de esti-mar e de anticipa–los efectos de posibles altera-

Electrotecnia 67

cións ou anomalías no seu funcionamento: curtocir-cuíto, supresión de elementos ou variación do seuvalor ou características. Non é tan importante queos estudiantes cuantifiquen os efectos destas alte-racións como que describan o tipo de cambios quepoderían ter lugar.

— Calcula–las magnitudes eléctricas dun circuíto sim-ple, composto por cargas resistivas e reactivas e ali-mentado por un xerador senoidal monofásico, e rep-resentalas vectorialmente.

Con este criterio quérese valora–la solidez dasaprendizaxes relativas ós principios e métodos ope-ratorios da electrotecnia nunha das súas aplica-cións clásicas: a resolución de circuítos. O obxectoda avaliación é o cálculo numérico de magnitudese a representación gráfica da amplitude e fase deV, I e P nun circuíto completo pero simple, é dicir,un circuíto mixto de poucas mallas, con cargas com-plexas.

— Determina–las magnitudes principais do comporta-mento, en condicións nominais, dun elemento oudispositivo eléctrico, interpretando as súas caracte-rísticas técnicas.

Da información técnica en forma de táboas, follasde datos, curvas e placas de características dun dis-positivo eléctrico subministradas polo fabricante, oalumno ou alumna debe poder deduci–los paráme-tros de funcionamento en condicións nominais, fa-cendo uso dos seus coñecementos sobre o funciona-mento de aparatos e de máquinas eléctricas e dosdatos dos que dispoñen.

— Medi–las magnitudes básicas dun circuíto eléctrico,seleccionar un aparato de medida adecuado, conec-talo correctamente e elixi–la escala óptima.

Trátase de apreciar se os alumnos e as alumnasson capaces de medir correctamente, incluíndo aelección do aparato de medida, a súa conexión, aestimación previa da orde de magnitude para elixirunha escala adecuada e a forma de expresa–los re-sultados, utilizando a unidade idónea, cun númerode cifras significativas acorde co instrumento em-pregado, co contexto da medida e coas magnitudesdos elementos do circuíto ou sistema eléctrico quese mide.

— Verifica–lo funcionamento correcto dos circuítoseléctricos, localizar avarías ou identifica–las súasposibles causas, interpretando as medidas efectua-das sobre os seus compoñentes.

Este criterio complementa o anterior. Perseguevalora–la capacidade do alumnado para utiliza–loresultado das súas medidas. Se o valor medido noncoincide coas súas estimacións previas ou non estáno contorno da orde de magnitude prevista, ten que

ser capaz de averiguar se a medida está mal efec-tuada —escala incorrecta, mala conexión, etc.—, sea estimación é absurda por exceso ou por defectoou se algún dos elementos do circuíto está avariado.

— Seleccionar sistemas e dispositivos de protecciónpara facer máis segura a utilización da electricida-de en situacións concretas e normais en ambientesdomésticos, escolares ou de laboratorio, explicandoos perigos derivados da manipulación incorrecta decorrentes eléctricas nesas circunstancias.

Trátase, con este criterio, de verificar se o alum-nado adquiriu a capacidade de valora–los efectosdos accidentes eléctricos e como se traduce esta ne-cesidade de seguridade na práctica, prevendo a co-locación de fusibles ou outros elementos de protec-ción para sobrecorrentes e/ou sobretensións, verifi-cando as posibles fugas dos dispositivos eléctricos,utilizando correctamente as ferramentas eléctricase os aparatos de medida, etc.

— Elaborar esquemas ou diagramas de bloques fun-cionais que representen graficamente a composicióne o funcionamento dunha instalación ou equipoeléctrico de uso común, medindo os seus parámetrose observando o seu comportamento eléctrico.

Con este criterio trátase de comprobar se osalumnos e as alumnas son capaces de establecerunha representación esquemática da composicióninterna dun dispositivo, medindo os seus paráme-tros e mediante a observación do seu comportamen-to e da secuencia de accións e efectos que compoñeno seu funcionamento normal. Debe ser capaz de tra-ducir unha instalación ou circuíto nun esquema decableado e o funcionamento dun equipo nun dia-grama de bloques funcionais (quecemento, inte-rrupción retardada, elemento motriz, etc.), queamose unha relación lóxica e posible entre eles.

— Analizar planos de circuítos, instalacións ou equi-pos eléctricos de uso común, identificando as fun-cións, dentro do conxunto, de elementos discretos oude bloques funcionais.

Trátase, neste caso, de avalia–la capacidade doalumnado para interpretar unha información téc-nica, relativa a un dispositivo eléctrico do que co-ñece, a grandes trazos, a súa utilidade e funciona-mento para deduci–lo papel dalgún dos elementosrelevantes (motor, termóstato, rectificador, resis-tencia, electroválvula, etc.) ou dalgún dos bloquesfuncionais do sistema no conxunto (quecemento,unidade motriz, inversor de xiro, fonte de alimen-tación, etc.).

— Resolver problemas electrotécnicos concretos, selec-cionando e interpretando a información dispoñible,e valorando o conxunto de factores técnicos e doutro

68 Electrotecnia

tipo (socio–económicos, ambientais, etc.) que inflúenna elección das solucións adoptadas.

Con este criterio trátase de verificar se os alum-nos e as alumnas comprenden problemas electro-técnicos reais, propostos como actividades deaprendizaxe nas que se analicen compoñentes, dis-positivos ou sistemas eléctricos de uso común —ououtros deseñados para o caso— en relación co con-texto no que se utilizarán. O alumnado deberáidentificar e valorar aspectos como a selección decompoñentes e dispositivos, a adecuación dos ma-teriais eléctricos, o deseño dos sistemas ou as nor-mas utilizadas, propoñendo, por exemplo, as carac-terísticas que deben reuni–los compoñentes e apa-ratos, as propiedades que deben te–los materiaisou os factores que hai que considerar para usarunha norma.

— Identifica–la influencia —real ou posible— de des-cubrimentos científicos, con repercusión na electro-tecnia, nos cambios técnicos, sociais, económicos ou

doutro tipo, valorando a situación resultante desdeo punto de vista da ciencia e da tecnoloxía, da me-llora do contorno social, dos cambios medioambien-tais, da saúde, etc.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas valoran suficientemente a magnitude dos cam-bios que a ciencia introduce na tecnoloxía e na so-ciedade. O alumnado poderá argumentar en deba-tes, traballos de investigación, etc. acerca de posi-bles cambios tecnolóxicos, sociais e medioambien-tais, debidos ós descubrimentos científicos que sub-xacen nas telecomunicacións, na transformación ena distribución de enerxía por medio da electrici-dade, no uso da tracción eléctrica, no emprego dedispositivos electrónicos, nos electrodomésticos,etc., tendo en conta os contextos tecnolóxicos e so-ciais nos que estes xurdiron. Alumnos e alumnasdeberán valora–los efectos sobre a calidade de vidaou sobre outros aspectos (éticos, económicos, etc.)que consideren que lles afectan.

Electrotecnia 69

70 Electrotecnia


Física



1. Introducción

Entre as capacidades que o Bacharelato ten de con-tribuír a desenvolver nos alumnos e nas alumnas en-cóntranse aquelas que fan referencia á análise e ávaloración crítica das realidades do mundo e ás posi-bilidades de intervención nel, partindo da súa com-prensión. Esta interpretación non pode ser só froitodas interaccións cognitivas das persoas coa realidadeque as rodea, posto que se produce unha constanteacumulación de diferentes percepcións dos fenómenosdo seu contorno, facendo inmanexables os seus múl-tiples aspectos. É imprescindible dispoñer dun marcounificador ou dun modelo de funcionamento xeral quesirva para ordenar, para relacionar e para simplifi-ca–la enorme cantidade e a pluralidade de variablesperceptibles nos fenómenos observados, para obte–lasinterpretacións coherentes da maior cantidade de po-sibles situacións. Os contidos de Física seleccionadosproporcionan coñecementos e instrumentos necesa-rios para favorecer esta comprensión, permitindo re-alizar prediccións sobre o comportamento dos fenó-menos que se estudian e, polo tanto, capacitando paraa intervención neles.

Ademais, a contribución desta materia á funciónformativa do Bacharelato concrétase ó propiciar nosestudiantes a capacidade de recoñece–la importanciados modelos e das teorías físicas na construcción docoñecemento científico, apreciando a influencia quesobre eles exerceron as ideas dominantes na Socieda-de na que se desenvolveron, e viceversa. Así mesmo,con estes contidos preténdese contribuír a que os es-tudiantes valoren de forma responsable e crítica asaplicacións tecnolóxicas da Física ás realidades domundo actual, analizando os seus antecedentes e osfactores que condicionan o presente e as posibles evo-lucións futuras.

A Física é unha construcción científica fortemente for-malizada, que integra unha análise de natureza em-pírica cunha síntese teórica nun corpo de coñecemen-tos de fundamentación lóxica. Para iso selecciona unrepertorio de conceptos inclusores e relaciónaos, uti-lizando a lóxica proposicional, cun conxunto de defi-

nicións, de hipóteses fundamentais e derivadas (prin-cipios e leis). A interacción entre a estructura da dis-ciplina e a estructura cognitiva dos alumnos e dasalumnas debe ser facilitada por unha metodoloxíacentrada na resolución de situacións–problema rele-vantes, de xeito que se inflúa na reestructuración des-ta última, contribuíndo así a incrementa–las capaci-dades do alumnado.

O papel orientador e propedéutico desta materia ma-terializase ó proporcionarlle ó alumnado coñecementosque lle permitan, tanto tomar decisións sobre as súasopcións futuras de estudios (ciclos formativos profesio-nais ou formacións universitarias), como ter unha basede coñecementos científicos para desenvolvelos.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiadebe contribuír a desenvolver nos alumnos e nasalumnas as capacidades seguintes:

— Comprende–los conceptos, modelos e teorías funda-mentais da Física que lles posibiliten aproximarsea unha interpretación científica da natureza, valo-rando o papel que desempeñan no seu propio pro-ceso de aprendizaxe.

— Interpretar e propoñer solucións a fenómenos e si-tuacións–problema da realidade diaria, utilizandoos coñecementos da Física.

— Utilizar con autonomía estratexias característicasda investigación e dos procedementos científicos,no ámbito da Física, para realizar pequenas inves-tigacións e, en xeral, explorar situacións ou fenó-menos descoñecidos.

— Comprender que a Física, como coñecemento cien-tífico con limitacións e sometido a revisión e a evo-lución continuas, xorde dun proceso de elaboraciónen interacción coa Tecnoloxía e ligado ás caracte-rísticas e ás necesidades da Sociedade en cada mo-mento histórico.

— Avaliar informacións procedentes de distintas fon-tes para formarse unha opinión propia, que llespermita expresarse criticamente sobre problemas

Física 71

científicos e tecnolóxicos actuais relacionados coaFísica e valorar as súas incidencias sobre o medioambiente e nas condicións de vida, especialmenteen Galicia.

— Desenvolver valores propios da dinámica do pensa-mento científico, mostrando unha actitude flexiblee aberta fronte a opinións ou a situacións diversas,así como de tolerancia coas peculiaridades indivi-duais.


Os contidos seleccionados de Física preséntanse agru-pados en bloques que non prescriben ningún tipo deprogramación para o seu desenvolvemento nas uni-dades didácticas, que constituirán a programación deaula de cada profesor ou profesora no contexto do seucentro educativo.

Esta agrupación toma como núcleos as ideas departícula, de campo e de onda, e como eixe as inte-raccións fundamentais, gravitatoria e electromagné-tica; e trata de posibilita–la variedade de enfoquesdesde un espacio epistemolóxico, no marco de unifi-cación da Física actual, na busca dunha adquisiciónbásica destes conceptos e de como as leis de conser-vación rexen nos procesos de interacción. Así mesmo,posibilita o deseño e a realización de procedementosfísicos para extraer información, macro e microscópi-ca, sobre un sistema, partindo do coñecemento expe-rimental das variables de estado e da súa interrela-ción nun corpo teórico.

A teoría da gravitación universal, o tratamento darotación, xunto coa dinámica translacional, esbozanna Mecánica newtoniana unha primeira síntese duncorpo de coñecementos, que se completa co estudio defluídos, sistemas de partículas que permiten relacio-nar comportamentos macro e microscópicos da mate-ria, e coa descrición elemental do movemento ondu-latorio. O estudio do campo eléctrico, a introduccióndo campo magnético e a análise da inducción condu-cen á teoría de síntese do electromagnetismo. Todosestes aspectos proporcionarán unha visión da FísicaClásica.

A análise da fenomenoloxía da luz e dos comporta-mentos dos constituíntes atómicos permite achega–los alumnos e as alumnas, dunha forma relevante, áscrises de fundamentos que levan á formulación daTeoría da Relatividade e da Mecánica Cuántica, posi-bilitando así unha aproximación elemental á FísicaModerna.

Todo o antedito vehicúlase nunha explicitación dostres tipos de contidos curriculares: conceptuais, pro-cedementais e actitudinais, que deben ser desenvol-

tos, tratados e avaliados conxuntamente cunha pers-pectiva ecléctica.

As abundantes relacións transversais que se podenestablecer entre os contidos dos distintos bloques, es-pecialmente do primeiro, e cos da materia de Químicadeste mesmo curso, poñeranse de manifesto na pro-gramación de aula, tratando de evita–lo seu trata-mento illado ou compartimentado.

3.1 A construcción da Física

A Ciencia non debe mostrarse á consideración doalumnado só como un conxunto de resultados que or-ganizan, ordenan e explican os diversos fenómenosque acontecen no contorno. Tamén é importante co-ñece–las características fundamentais do proceso quese ten seguido para a obtención deses resultados.

As características do método científico (formulaciónde problemas, formulación e contraste de hipóteses,interpretación de resultados, etc.), no que se basea aconstrucción do coñecemento, teñen que facerse explí-citas ós alumnos e ás alumnas, que, á súa vez, debenpoñelas en práctica na medida do posible (experimen-tos mentais ou traballos de manipulación de abstrac-tos, etc.).

O científico realiza un traballo de busca de síntesesdun marco teórico de unificación, a partir de análisesempíricas, para dar resposta ó maior número de si-tuacións–problema posibles; e isto faino seguindo un-has pautas que denominamos método científico.

Esta busca implica, a maioría das veces, a análisedunha parcela da realidade, correlacionando unha se-rie de observables, cada un coa súa perturbación aso-ciada, nunha serie de operacionais para a obtenciónduns resultados. Este proceso de cálculo, gráfico ouanalítico, carrexa unhas inexactitudes que se debenconsiderar á hora de atribuír significatividade ós re-sultados obtidos.

No desenvolvemento da Ciencia non só priman oscriterios que proporciona o método científico, senónque tamén interveñen os que a Sociedade impón, conactitudes e valoracións, en cada momento histórico,así como as demandas requiridas desde e á Tecnolo-xía.


— A natureza da Física. Leis, modelos e teorías. Ométodo científico.

— A interpretación da realidade. Cálculos e significa-tividade. Propagación de erros.

— A evolución das ideas científicas centrais da Física.As orixes cosmolóxicas, a síntese clásica e as crisesde fundamentos.

72 Física

— Influencias mutuas Física–Tecnoloxía–Sociedade.


— Deseño e realización de medidas, expresando axei-tadamente as magnitudes cuantificadas coas súasunidades, coas súas cifras significativas e cos seuserros asociados.

— Realización de cálculos, gráficos e analíticos, esti-mando as propagacións de erros e a significativi-dade dos resultados.

— Utilización de técnicas de consulta bibliográficapara a elaboración de informes sobre a evolucióndalgunha idea central da Física.

— Realización de debates nos que, dunha maneirafundamentada, se contrasten as influencias entrea Física, a Tecnoloxía e a Sociedade en diversosmomentos históricos, analizando as vantaxes e asproblemáticas inherentes ós diferentes criterios deaplicación do coñecemento científico.


— Valoración da importancia do método e dos hábitosde traballo científicos para buscarlle explicaciónsposibles á realidade, obte–lo coñecemento e dar res-posta a situacións problema.

— Interese pola realización correcta de cálculos, ana-líticos ou gráficos, na confección de informes, res-pectando as normas de utilización de datos e deerros nos operacionais e valorando a importanciada pulcritude en tódalas fases de realización.

— Valoración das aportacións da Ciencia ó desenvol-vemento da sociedade, ás condicións de vida e áadquisición de concepcións non deterministas.

3.2 A gravitación universal

A análise da extensiva acumulación de informaciónexperimental sobre as posicións astronómicas de cor-pos celestes no tempo levou á deducción de tres leisempíricas, que permitiron a formulación dun modeloceleste como descrición interpretativa. Este modeloimplica a acción atractiva dunha forza central neta eformula o problema da interacción de dous, tres emáis corpos; así mesmo conduce á introducción dunhaenerxía posicional asociada.

A consecuente xeneralización da interacción a cal-quera partícula ou corpo unifica a Física dos Ceos coaFísica da Terra, e proporcionaralle ó alumnado uncorpo de coñecementos consistente para entende–lasregularidades de funcionamento do Universo.

A interacción gravitatoria é a máis débil de tódalasinteraccións coñecidas da natureza e, se ben ten unhagrande incidencia a nivel macroscópico, xoga un nimio

papel no que respecta ó mantemento da estructurabásica da materia, o que se pon de manifesto ó corre-lacionar estes contidos cos dos bloques seis e oito.

Os principios de conservación da enerxía e do mo-mento angular precisan, para calquera corpo celeste,a órbita e a súa excentricidade; igualmente, posibili-tan a navegación espacial, en traxectorias de trans-ferencia, ó minimiza–la cantidade de enerxía requiri-da. Todo isto permitiralles ós alumnos e ás alumnasanaliza–las aplicacións espaciais da actualidade e for-mular hipóteses sobre as posibilidades futuras.


— A lei de gravitación universal. Masa e peso.

— Movementos orbitais. As leis experimentais de Ke-pler. Excentricidade orbital.

— O campo gravitacional. Intensidade e potenciaisgravitatorios. Órbitas de transferencia.


— Realización de diagramas de liñas de forza e desuperficies equipotenciais para diferentes situa-cións–problema gravitacionais, expresando asecuacións posicionais oportunas e facendo as súasrepresentacións gráficas.

— Elaboración de representacións esquemáticas par-ciais do Sistema Solar, calculando distancias, órbi-tas, períodos, velocidades e masas planetarias, apartir da consulta de diversas fontes de informa-ción.

— Confección de informes e de maquetas nos que seanalice gravitacionalmente a colocación en órbitade satélites e de estacións espaciais, e as viaxesinterplanetarias.


— Valoración do carácter non dogmático e da provi-sionalidade de modelos e de teorías.

— Interese pola interpretación de observacións da re-alidade, a través de modelos e pola súa confronta-ción coa súa replica experimental.

— Valoración das repercusións xeradas na Sociedade,a partir da utilización da mecánica newtoniana naTecnoloxía.

3.3 Dinámica da rotación

Cando unha forza actúa sobre un obxecto non defor-mable ancorado nun eixe crea un par que produceunha rotación, fenómeno que podemos asimilar a uncorpo ríxido estendido, composto dun número grandede partículas ligadas, rotando cada unha delas coasúa velocidade e coa súa aceleración.

Física 73

A precesión do momento cinético lineal leva ó de-senvolvemento do concepto de momento angular, óque, por analoxía, lle podemos asociar un principio deconservación e, deste xeito, os alumnos e as alumnaspoden xustificar observacións moi cotiás do contorno,como por exemplo o comportamento dunha buxaina.

A conservación da enerxía e do momento angularpermitiralles interpreta–lo comportamento de máqui-nas simples e analizar movementos de precesión, asícomo a formación de vórtices e de remuíños nos fluí-dos.


— Momento de inercia e os principios da dinámica narotación.

— Momento angular (momento cinético de rotación) ea conservación da cantidade de movemento.

— Enerxía cinética de rotación e a ampliación do prin-cipio de conservación da enerxía. Máquinas sim-ples.


— Observación e clasificación de fenómenos de rota-ción no contorno do alumnado, identificando as for-zas presentes e a súa natureza, e mediante o mo-delado da situación, a cuantificación experimentaldas mesmas.

— Elaboración de diagramas vectoriais de forzas e demomentos para situacións experimentais sinxelas,realizando os cálculos analíticos oportunos e con-trastándoos coas medidas experimentais.

— Deseño e realización de montaxes de máquinassimples e, identificando as formas e as transferen-cias de enerxía presentes, comprobación do princi-pio de conservación da enerxía.


— Interese pola observación e pola interpretación defenómenos do contorno, e a súa confrontación confeitos experimentais.

— Respecto polas normas de utilización de materiais,de instrumentos e de máquinas, tanto na investi-gación coma no uso cotián.

— Valoración da interrelación da Física co resto dasciencias e, en particular, coa Tecnoloxía para dar-lles resposta ás necesidades da Sociedade.

— Toma de conciencia e compromiso nas actuaciónscon factores que producen alteracións sobre o me-dio.

3.4 Fluídos

As propiedades macroscópicas de procesos familiares(fusión, vaporización, difusión ou conductividade) ealgúns conceptos (capacidade calorífica ou cambio defase) poden ser interpretados mediante o comporta-mento colectivo dun grande número de partículas, ac-tuando de maneira máis ou menos organizada comoresultado das súas interaccións electromagnéticas.

A materia, nos tres estados posibles, podémola ex-plicar a través de agregados, que se diferencian naintensidade de unión das súas unidades, o que levanos sólidos a posicións máis ou menos fixas, móbilesnos fluídos e practicamente libres nos gases.

Variando as condicións das magnitudes de estado,calquera substancia pode existir nun deles. A com-prensión e o control destes fenómenos colectivos per-mitiranlles ós alumnos e ás alumnas a interpretacióne/ou a modelación dalgunhas das súas aplicacións tec-nolóxicas.

O campo de velocidades nos fluídos permite definiroperativamente os conceptos de fluxo–circulación e defonte–sumidoiro, o que, mediante o establecementode oportunas analoxías, posibilita unha mellor com-prensión da abstracción de campo e, polo tanto, faci-lítalle ó alumnado un emprego significativo dela noelectromagnetismo.


— Equipartición e transferencia de enerxía nos siste-mas de partículas. Interpretación microscópica dapresión e da temperatura.

— Fluxo de fluídos. Viscosidade. Réximes.

— Teoría cinética dos gases. Temperatura absoluta.Vapores.


— Observación e clasificación de fenómenos de cambiode estado, aplicando distintos modelos para expo-ñer interpretacións e análises críticas destes últi-mos.

— Modelación de liñas de corrente en fluxos, mane-xando a cubeta hidrodinámica, e análise das mes-mas aplicando os principios de conservación.

— Realización experimental de tránsitos entre as dis-tintas condicións de estado dun gas, toma de datose elaboración de representacións gráficas de varia-bles de estado, obtendo as ecuacións relacionais en-tre estas magnitudes.


— Interese pola observación de fenómenos naturais epola realización correcta de experiencias, recollidade datos e confección de informes.

74 Física

— Actitude crítica fundamentada ante o manexo tec-nolóxico de fluídos e ante as alteracións inducidassobre o medio.

— Valoración das aplicacións tecnolóxicas da Reoloxíana mellora das condicións de vida, especialmenteen Galicia.

3.5 Vibracións e ondas

Se unha forza, que actúa sobre unha partícula, varíaperiodicamente de forma directa e proporcional ó des-prazamento, con respecto á súa posición de equilibrio,a velocidade e a aceleración tenden tamén a cambiardeste xeito, producíndose un movemento oscilatorio.

O concepto de onda, como a propagación dunha per-turbación no tempo, posibilita a interpretación e adescrición matemática dunha grande variedade de si-tuacións fenomenolóxicas.

A comprensión polos alumnos e polas alumnas daecuación de ondas e de que unha onda transportaenerxía e momento cinético permitiralles interpreta–las modificacións que experimentan as ondas ó cam-biar de medio, cando se interpón un obstáculo na súapropagación e cando varias ondas coinciden nunhamesma rexión do espacio.


— Movemento oscilatorio. Vibración harmónica sim-ple. Composición de vibracións.

— Movemento ondulatorio. Onda e a súa ecuación.Propagación e transferencia de enerxía.

— Interferencia, reflexión, refracción e difracción dasondas.

— O son. Propagación e recepción sonora. Resonancia.


— Representación gráfica e cálculo de valores de am-plitude, de velocidade, de lonxitude de onda, de pe-ríodo e de frecuencia, a partir dunha ecuación deonda dada.

— Observación e interpretación da propagación de on-das, en diferentes medios líquidos, manexando acubeta de ondas, así como das fenomenoloxías pro-ducidas en reflexións, en difraccións e en interfe-rencias.

— Deseño e realización de experiencias, utilizandoaxeitadamente materiais e instrumentos de labo-ratorio, para a comprobación e cuantificación de fe-nómenos sonoros.


— Interese pola interpretación de fenómenos ondula-torios producidos no contorno, pola súa confronta-

ción con feitos experimentais e pola análise dassúas repercusións tecnolóxicas.

— Valoración da importancia dos modelos corpusculare ondulatorio na construcción do coñecemento cien-tífico.

— Actitude reflexiva e cooperante no respecto de nor-mas de convivencia, valorando as incidencias daproducción de sons sobre a polución sonora e sobrea saúde pública.

3.6 O electromagnetismo

A dinámica da interacción culombiana do campo eléc-trico pola producción da corrente eléctrica posibilitaintroducir, de modo operativo, o campo magnético eestudia–las accións, no seo de campos uniformes, so-bre partículas estáticas e en movemento e sobre co-rrentes.

O tratamento dos conceptos que caracterizan ocampo magnético, fluxo e circulación, e a análise dainducción electromagnética permitirán achega–losalumnos e as alumnas a unha visión elemental dasimetría; así como que poidan desenvolver parcial-mente a teoría xeral do electromagnetismo, que con-cluiría para eles cunha primeira aproximación ele-mental ás ecuacións de Maxwell, marco unificador desíntese descritiva e compacta.

O estudio dos principios de transformación inter-formas da enerxía, coa producción de campos eléctri-cos e magnéticos en conductores, a expensas de mo-vemento ou viceversa, conduciraos a unha primeiraanálise das correntes eléctricas variables peri-odicamente no tempo e á súa interpretación como re-sonancia dun oscilador harmónico.

Os átomos, as moléculas e os estados da materiason o resultado de forzas de interacción electromag-nética entre núcleos e electróns.


— Campos eléctrico e magnético. Fluxo, fontes e su-midoiros.

— Inducción electromagnética. Autoinducción. O sole-noide.

— Correntes eléctricas variables no tempo. Valorescomplexos da forza electromotriz, da intensidade eda impedancia. Semiconductores.

— A síntese electromagnética. A unificación de Max-well.


— Descrición gráfica e analítica de campos eléctricossinxelos, producidos por distribucións discretas decarga.

Física 75

— Elaboración de diagramas vectoriais e repre-sentacións gráficas de liñas de forza e de superfi-cies equipotenciais, para interaccións sinxelas en-tre correntes lineais e cargas eléctricas estáticasou en movemento.

— Identificación, en circuítos eléctricos simples, docomportamento de distintos compoñentes e de aso-ciacións R–L–C segundo a variabilidade no tempoda corrente, medindo as magnitudes e realizandoesquemas e cálculos asociados.

— Realización de informes e de debates sobre a pro-ducción, sobre a distribución e sobre o consumo dacorrente eléctrica, valorando as súas influenciasnas condicións de vida e as incidencias sobre o me-dio ambiente, especialmente en Galicia.


— Cooperación no uso axeitado da corrente eléctricae interese polo coñecemento e polo cumprimento denormas de seguridade na utilización desta e na se-lección de materiais para dispositivos.

— Valoración da transcendencia do coñecemento xe-rado polo electromagnetismo e das súas aplicaciónstecnolóxicas no progreso da humanidade.

— Sensibilización e compromiso na utilización de re-cursos naturais e do medio para a producción, parao transporte e para o consumo da electricidade, par-ticularmente en Galicia.

3.7 A luz

O desenvolvemento do coñecemento sobre a luz exem-plificaralles ós alumnos e ás alumnas, unha vez máis,a íntima relación entre a teoría e a experimentaciónna Física. Os modelos corpuscular e ondulatorio in-terpretan parcialmente as fenomenoloxías de situa-cións experimentais.

A visión clásica da luz complétase, diante de cal-quera evidencia experimental, coa análise das ecua-cións de síntese electromagnética que a sitúan comounha fracción do espectro das ondas electromagnéti-cas. Aínda que estas ecuacións proporcionan un coñe-cemento detallado, a súa resolución é complicada enexceso, e unha información similar pode obterse re-correndo ás aproximacións xeométrica e ondulatoria,das que inmediatamente poderán identificar e inter-pretar un amplo número de aplicacións tecnolóxicas,de grande incidencia na sociedade.

A visión actual, ante a evidencia de que as ondaselectromagnéticas transportan enerxía e momento ci-nético, completarase coa introducción no alumnado doconcepto de fotón e da hipótese do dualismo corpús-culo–onda.


— Aproximación xeométrica. Reflexión e refracción. Omodelo corpuscular. Espellos e dioptrios.

— Aproximación ondulatoria. Dispersión, interferen-cia e polarización. O modelo ondulatorio.

— Fluxo enerxético da luz. Iluminación e distribuciónenerxética da radiación. Espectro e color.

— Natureza cuántica da radiación. O fotón.


— Observación, toma de datos, clasificación e explica-ción de fenómenos ópticos no cambio de medio.

— Elaboración de diagramas de raios e aplicación dasecuacións do constructor de espellos e do construc-tor de lentes, en sistemas ópticos centrados paracasos sinxelos.

— Deseño e realización de montaxes e de instrumen-tos ópticos sinxelos para a realización, como dispo-sitivo, dunha acción concreta.


— Actitude inquisitiva diante de fenómenos tidos porobvios e interese pola busca de modelos explicativoscomo acción colectiva de construcción do coñece-mento científico.

— Interese polo rigor e pola precisión na correcta re-alización de investigacións e de traballos de óptica.

— Valoración das aplicacións tecnolóxicas da Óptica,como proposta de solucións a problemáticas da so-ciedade actual.

3.8 Física moderna

Se a velocidade da luz é a mesma para tódolos obser-vadores inerciais, como parece indica–la evidencia ex-perimental, as ecuacións espacio–tempo deben sertransformadas, o que implica unha nova forma de en-tende–lo significado destes conceptos nun continuo,levando os alumnos e as alumnas á reformulación daFísica para o que cómpre partir da conservación domomento e das relacións masa–enerxía.

Os constituíntes básicos son as partículas funda-mentais que se agregan para formar núcleos, átomose moléculas que, á súa vez, se combinan constituíndoa materia.

Aínda que o movemento das partículas fundamen-tais obedece ós mesmos principios de conservación daFísica Clásica, a análise require no alumnado a apro-ximación a un esquema conceptual diferente, non de-terminista. Este é a teoría da Mecánica Cuántica, daque as súas ideas básicas modelan a Física de hoxe.

76 Física

O núcleo, agregado estable de nucleóns, é o resul-tado dun campo de forza media, no que as partículasse moven baixo a acción da interacción forte, que sepoñerá de manifesto na análise, polos alumnos e polasalumnas, do reordenamento da enerxía e da configu-ración nos procesos elementais de desintegración ra-dioactiva e nas reaccións nucleares sinxelas.

As partículas fundamentais, os portadores, as re-sonancias e as antipartículas, a súa xenealoxía e asinteraccións que se observan entre eles parecen esi-xi–la introducción dunha cuarta forza fundamental,a interacción débil, coa perspectiva dunha complexateoría cuántica de campos. Todo isto proporcionarallesós alumnos e ás alumnas unha visión da Ciencia comotarefa inacabada que hai que refacer continuamente.


— Principios de relatividade. A teoría de Einstein.

— A hipótese da onda material. O principio de Hei-senberg. Modelos mecánico–cuánticos.

— Radioactividade. Modelos nucleares. Desintegra-cións e transformacións nucleares.

— Constituíntes elementais do cosmos. Partículas einteraccións fundamentais.


— Deseño e formulación de experimentos mentais emanipulación de abstractos, contrastando as súasprediccións coas conclusións de principios e de teo-rías.

— Realización de diagramas, de debuxos e de esque-mas para a representación e para a análise de con-cepcións mecánico–cuánticas sobre as estructurasatómica e nuclear.

— Elaboración de táboas, de gráficas e de ecuaciónsen desintegracións e en transformacións nucleares,realizando sinxelos cálculos asociados.

— Confección de informes sobre hipóteses e sobre teo-rías referidas ós constituíntes elementais e ás in-teraccións fundamentais do cosmos.


— Interese pola interpretación da realidade a travésde heurísticos, de modelos e de teorías científicas,así como polos resultados do seu contraste con fei-tos experimentais.

— Actitude crítica diante das aplicacións tecnolóxicasdos coñecementos da Física, considerando as súasimplicacións e os seus riscos.

— Valoración das repercusións xeradas polas diferen-tes utilizacións de fontes radioactivas e dos impac-tos producidos sobre as persoas e sobre o medio.


— Valorar, no seu momento histórico, a importanciade modelos e de teorías da Física, que supuxeronun cambio fundamental na interpretación da natu-reza e recoñece–las influencias da interacción Cien-cia–Tecnoloxía–Sociedade.

Trátase de comprobar se o alumnado é capaz deidentificar e de interpreta–las fundadas razónsque, a partir de novas experiencias ou de análisesalternativas, levaron á aceptación de novos mode-los ou de teorías fundamentais da Física, interpre-tando o papel do logro e a posibilidade de posterio-res adquisicións adicionais de coñecemento. Asímesmo, preténdese comprobar se recoñecen as in-fluencias que se exercen sobre os científicos a tra-vés das ideas dominantes na sociedade, nese mo-mento histórico, e polo requirimento de soluciónsdesde a Tecnoloxía.

— Recoñece–las aportacións que xeran algunhas rele-vantes aplicacións tecnolóxicas da Física ás condi-cións de vida, valorando os impactos exercidos so-bre o medio ambiente ó longo do tempo.

Este criterio pretende constatar se os alumnos eas alumnas poden, manexando diferentes informa-cións de distintas fontes e contrastándoas coa re-alidade, argumentar sobre as aportacións que al-gunhas aplicacións tecnolóxicas, a partir dos coñe-cementos da Física, fan na mellora das condiciónsde vida, valorando conxuntamente as problemáti-cas inducidas sobre as persoas, na sociedade e sobreo medio, tanto no presente coma no futuro, e pro-poñendo posibles solucións alternativas.

— Utiliza–la metodoloxía científica na resolución desituacións–problema nas que se aplique a teoría dagravitación universal.

Trátase de verificar se os alumnos e as alumnas,diante dunha problemática relevante de interac-ción gravitacional, poden realizar un estudio cua-litativo da situación, delimitar e precisa–lo proble-ma e formular vías ou estratexias de solucións co-herentes, ó aplica–los conceptos de forza e de ener-xía posicional no campo gravitatorio.

— Elaborar diagramas vectoriais de forzas e de mo-mentos actuantes en situacións de rotación de cor-pos, relacionándoos coas observacións efectuadas.

Preténdese confirma–la capacidade de identifi-ca–las forzas, de acción e de reacción, que consti-túen o par e os momentos cinético e angular queactúan nos corpos en rotación. Igualmente, se osalumnos e as alumnas poden interpreta–las obser-vacións e os efectos apreciados, tanto en situaciónsexperimentais coma no contorno, e aplica–los prin-

Física 77

cipios de conservación da cantidade de movementoe da enerxía.

— Producir experimentalmente diversas condicións deestado dun gas e distintos réximes fluídos e, esti-mando as magnitudes de estado, interpreta–loscambios internos que teñen lugar á luz dos princi-pios de conservación.

Este criterio trata de comprobar se os alumnose as alumnas poden predicir e producir experimen-talmente diversas condicións de estado dun gas erealizar tránsitos entre elas, así como correntesfluídas diversas ou analizar e modela–los procesosmicroscópicos que acompañan o quentamento ouarrefriado de fluídos, interpretando as transforma-cións e as transferencias de enerxía, e verificandoo seu principio de conservación e o da cantidade demovemento.

— Deducir, a partir dunha ecuación de ondas, as mag-nitudes que as caracterizan e asociar ditas carac-terísticas á súa percepción sensorial.

Preténdese constatar se o alumnado é capaz deobte–los valores de amplitude, de velocidade, delonxitude de onda, de período e de frecuencia, apartir dunha ecuación de ondas dada. Así mesmo,se asocia a recepción sensorial de sons graves eagudos ou a visión de formas en moles, en cordase na cubeta de ondas, con valores altos ou baixosdas magnitudes citadas anteriormente.

— Deseñar e elaborar montaxes experimentais sinxe-las para producir campos, mediante imáns e corren-tes eléctricas, e realizar medidas para calcula–losvalores das forzas actuantes.

Trátase de verificar se os alumnos e as alumnasutilizan o concepto de campo para, superando asdificultades que formula a interacción a distancia,determina–los campos eléctrico e magnético, pro-ducidos en situacións sinxelas de imáns, de corren-tes e de solenoides. Igualmente, se ó realizar me-didas experimentais de magnitudes asociadas po-den calcula–las forzas que se exercen no seu seo,sobre cargas en repouso ou en movemento, e expli-ca–lo fundamento de aplicacións tecnolóxicas comoelectroimáns e tubos de raios catódicos.

— Visualizar e cuantificar voltaxes e intensidades decorrentes variables no tempo, en circuítos eléctricossinxelos, e estima–los fluxos de enerxía.

Preténdese comproba–la capacidade para reali-zar circuítos eléctricos sinxelos (R, R–C, R–L, e R–C–L/serie) partindo de esquemas, de visualizar os-cilograficamente e de cuantificar voltaxes e inten-sidades de correntes variables no tempo (c.a.).Igualmente, preténdese verifica–las capacidades decalcula–la impedancia complexa da montaxe e de

interpreta–las transformacións e as transferenciasde enerxía que teñen lugar nos dispositivos.

— Realizar informes sobre a producción, sobre a dis-tribución e sobre o consumo da corrente eléctrica,analizando criticamente as aplicacións e as inci-dencias medio ambientais.

Inténtase comprobar se o alumnado é capaz deanaliza–la aplicación da inducción electromagnéti-ca en xeradores, en transformadores e en motoreseléctricos, identificando as súas utilizacións en cen-trais, en redes e en subestacións eléctricas, tantoen esquemas e/ou nos dispositivos da propia plantacoma en modelacións didácticas de montaxes de la-boratorio. Así mesmo, se poden analizar critica-mente as súas aplicacións na mellora das condi-cións de vida e os custos das incidencias inherentessobre o medio ambiente e na saúde.

— Deseñar e reproducir experimentalmente instru-mentos ópticos sinxelos.

Preténdese comprobar que os alumnos e asalumnas poden analizar e reproduci–la formaciónde imaxes en espellos, en prismas e en lentes, adispersión e a composición espectral con prismas econ redes, e as interferencias en grechas. Así como,modelar experimentalmente relevantes aplicaciónscomo o proxector, o telescopio (de Galileo e de New-ton), o microscopio ou a cámara fotográfica.

— Replicar xustificacións a situacións experimentaisrelevantes, aplicando elementalmente as ideas rela-tivistas e cuánticas.

Este criterio trata de constatar se o alumnadoidentifica e interpreta elementalmente as experien-cias fundamentais e as análises que induciron anovas interpretacións da natureza, deseñando eformulando experimentos mentais sinxelos e mani-pulacións de abstractos, nos que contraste as súasprediccións coas conclusións formuladas polas teo-rías de relatividade e da mecánica cuántica.

— Utiliza–los «constituíntes elementais» e as «interac-cións fundamentais» para interpreta–la estabilida-de da materia e xeraliza–lo principio de conserva-ción da enerxía, valorando as aplicacións tecnoló-xicas dos procesos radioactivos.

Trátase de verificar se os alumnos e as alumnaspoden aplica–las ideas das interaccións fundamen-tais para xustifica–la estabilidade e a enerxía deenlace dos núcleos atómicos; deben ser capacesigualmente de identifica–la equivalencia masa–enerxía nos procesos radioactivos das reaccións nu-cleares, e de analizar e valora–las aplicacións tec-nolóxicas derivadas, no seu momento histórico, dascentrais nucleares, da utilización das radiacións io-nizantes e das armas nucleares.

78 Física


Física e Química



1. Introducción

Na realidade que nos rodea prodúcense constante-mente multitude de fenómenos de diferente natureza.Preguntarse sobre o como e o porqué suceden é algoinnato ás persoas e o principio para a construcción docoñecemento. Entre as diversas interpretacións e des-cricións dos fenómenos que ocorren no noso contorno,para poder intervir nel, teñen un lugar destacado asproporcionadas polas Ciencias Aplicadas. O seu ob-xectivo é a elaboración de explicacións consistentescos fenómenos observados e coas prediccións sobre oseu comportamento, construíndo modelos e teoríasque organizan as nosas experiencias en sistemas co-herentes.

Este modo particular de analizar e valora–la reali-dade baséase na metodoloxía científica, que busca ocoñecemento por medio da observación, da análise edo deseño de estratexias para a construcción de mo-delos e teorías, validables mediante a constatacióndas conclusións obtidas a partir daqueles.

O carácter empírico e predominantemente experi-mental co que se constrúen a Física e a Química su-xiren unha primeira aproximación metodolóxica destetipo, sen excluír unha construcción teórica incipientepara a cal os alumnos e as alumnas destas idades xaestán capacitados. A experimentación, ó favorecer aobtención rápida de resultados que poden suxerir no-vas preguntas, evidencia varias das características dométodo científico como son o suscita–la dúbida siste-mática sobre os resultados obtidos e a formulaciónconstante de posibles discrepancias fundamentadasque se opoñen a xeneralizacións non validables. Destexeito favorécese unha actitude reflexiva sobre a cons-trucción, a utilización e a finalidade de modelos e teo-rías; rexeitando argumentos dogmáticos ou autorita-rios.

A contribución dos contidos de Física e Química se-leccionados á consecución dos obxectivos xerais do Ba-charelato non só obedece ós aspectos citados anterior-mente. As conexións, cada vez máis relevantes, entreCiencia–Tecnoloxía–Sociedade fan necesario que nocurrículo figuren aspectos referidos á interacción que

existe, e existiu, entre aquelas, explicando como estasinteraccións propician e condicionan o seu desenvol-vemento mutuo.

Ademais tampouco pode esquecerse que a materiade Física e Química ofrece ós alumnos e ás alumnasunha dobre función, por unha banda orientadora so-bre as futuras opcións que poidan tomar e pola outrapreparatoria para o desenvolvemento de estudios pos-teriores.


A ensinanza da Física e Química debe contribuír adesenvolver nos alumnos e nas alumnas as capacida-des seguintes:

— Comprende–los conceptos básicos, leis, modelos eteorías da Física e da Química que lles permitaninterpretar, explicar e predici–los principais fenó-menos naturais, e aplicalos a situacións reais e co-tiás.

— Analizar criticamente leis, modelos e teorías dife-rentes que posibiliten desenvolve–lo pensamentocrítico e valora–las súas aportacións ó desenvolve-mento da Física e da Química.

— Utilizar destrezas investigativas que lles permitandeseñar procesos e estratexias para a resolución desituacións problema, formular teorías a partir daanálise dos resultados e utilizalos para matizarconceptos.

— Desenvolver valores e actitudes propias do pensa-mento científico como a busca de información, acuriosidade, a capacidade crítica, o traballo siste-mático e rigoroso, a posta en cuestión de calquerainterpretación e unha actitude tolerante e non dog-mática.

— Valora–lo coñecemento científico no seu conxuntocomo elemento inseparable do saber xeral, en evo-lución e revisión continua, que forma parte da cul-tura e enriquece a persoa; comprendendo as in-fluencias da actividade científica sobre a Tecnoloxíae as repercusións sobre a natureza e a humanidade.

Física e Química 79

— Utilizar termos, conceptos e expresións científicasincorporándoas correctamente, tanto no seu signi-ficado coma no seu contexto, nunha narración ouconversación espontánea.


Os contidos de Física e Química preséntanse agrupa-dos en bloques, que non prescriben ningún tipo deprogramación. Esta agrupación toma como núcleos te-máticos materia e enerxía, e como eixe as leis de con-servación, posibilitando un enfoque dende un espacioepistemolóxico compartido pola Física e pola Química,o que permite un desexable tratamento integrado.

Unha aproximación significativa á construcción daCiencia debe explicitar, a propia natureza da Ciencia,resaltando tanto o seu carácter empírico e experimen-tal como a importancia de modelos e teorías e do mé-todo seguido na presentación e referendo das ideas.Ademais, a interacción continua entre a Ciencia e aTecnoloxía e o feito de que o traballo do científico serealice no seno dunha Sociedade, no seu momento his-tórico, xeran influencias e condicionantes mutuos quedeben ser tratados como aspectos plurais dentro dunmarco unificador.

Tendo en conta o nivel de desenvolvemento psicoe-volutivo do alumnado e o tratamento da análise cine-mática galileana e da dinámica newtoniana, xa esbo-zado na ESO, estase en condicións de abordar unhaprimeira metodoloxía experimental e o proceso de sín-tese dun corpo científico de coñecementos, tomandocomo base os temas anteriores respectivamente.

Un estudio das propiedades da materia nas súasdiversas formas e das fenomenoloxías de cambio deestado, xunto cos sistemas químicos e as reaccións,posibilitan unha interpretación da teoría atomista eunha iniciación ó manexo da linguaxe química.

O tratamento da enerxía, de súas formas e da calorcomo mecanismo de transferencia permite unha vi-sión converxente dende a Física e dende a Química,evidenciando métodos e núcleos temáticos comúns.

O estudio da natureza eléctrica da materia polaElectricidade permítenos a introducción dos modelosdo átomo e do enlace químico, e correlacionalos cunámbito relevante como é a química do carbono.

As abundantes relacións transversais que podenestablecerse entre os contidos dos bloques, especial-mente do primeiro, poñeranse de manifesto na pro-gramación anual de aula, tratando de evitar calqueratratamento illado.

Os tres tipos de contidos, conceptuais, procedemen-tais e actitudinais deberán ser desenvolvidos, trata-dos e avaliados conxuntamente.

3.1 Aproximación á construcción daCiencia

A Ciencia non debe mostrarse á consideración doalumnado só como un conxunto de resultados que or-ganizan, ordenan e explican os diversos fenómenosque acontecen no contorno, xa que é tan importantecoñece–los resultados como as características funda-mentais do proceso que se seguiu para a súa obten-ción. As características do método científico (presen-tación do problema, formulación e contrastación dehipóteses, interpretación de resultados, etc.), nas quese basea a construcción do coñecemento, deben de fa-cerse explícitas ó alumnado, que á súa vez debe po-ñelas en práctica na medida do posible (experienciasde aula–laboratorio, traballos de campo, etc.).

O científico é alguén que realiza un traballo de bus-ca dunha resposta a un problema seguindo unhaspautas que denominamos método científico. Esa bus-ca implica, a maioría das veces, a análise dunha par-cela da realidade para o que se precisa interaccionarcon ela cara á obtención de datos. Este proceso expe-rimental introduce unha perturbación e, polo tanto,un grao de inexactitude, que debe ser consideradacara á atribución de significatividade ás medidas to-madas.

No desenvolvemento da Ciencia non interveñen sóos criterios que proporciona o método científico. Ta-mén participan os que a Sociedade impón con actitu-des e valoracións, en cada momento histórico; asícomo as demandas requiridas de e para a Tecnoloxía.


— A natureza da Ciencia. A metodoloxía científica.Leis, modelos e teorías.

— A interpretación da realidade. Medida e inexact-itude. Erros.

— Evolución das ideas científicas. Historia da cons-trucción dalgúns conceptos e dos procesos que le-varon á súa elaboración.

— Influencias mutuas Ciencia–Tecnoloxía–Sociedade.


— Utilización de instrumentos de medida, identifican-do a escala e comprobando a precisión, a sensibili-dade e a exactitude.

— Deseño e realización de medidas nas que se eviden-cie a perturbación producida, polo propio proceso,na magnitude a cuantificar.

— Utilización de técnicas de consulta bibliográficapara a elaboración de informes sobre a evolucióndalgunha idea científica relevante dentro da Físicae da Química.

80 Física e Química

— Realización de debates nos que dunha maneira fun-damentada se contrasten diferentes criterios, endistintos momentos históricos, sobre as influenciasentre Ciencia–Tecnoloxía–Sociedade.


— Interese na realización correcta de medidas, reco-llida de datos en táboas e confección de informesde acordo con principios da metodoloxía científica.

— Respecto polas normas de utilización de instrumen-tos e valoración da importancia da pulcritude narealización de traballos.

— Actitude reflexiva e dialogante diante de situaciónsde traballo e no contraste de ideas.

— Valoración das aportacións da Ciencia ó desenvol-vemento da humanidade e ás melloras das condi-cións de vida.

3.2 Mecánica

A descrición do estado cinemático require considerar,empregando a notación vectorial, a velocidade, a ace-leración e as súas relacións coa traxectoria. A análisedos movementos en dúas dimensións do espacio servepara mostra–la relatividade ó sistema de referenciaparticular do observador e o aumento na complexida-de da descrición. A busca dunha resposta o máis sin-xela posible lévanos a xeneralizables, como os descri-tores angulares no movemento circular, e á interpre-tación de movementos complexos como unha compo-sición de movementos elementais.

O concepto de forza xorde dunha interpretación ávariación no estado cinemático dos sólidos ríxidos,producida pola interacción entre eles. O principio deconservación da cantidade de movemento nace daanálise da relación entre a resultante das forzas e oscambios que se xeran.

A adquisición destes conceptos é importante paraa compresión básica dalgúns fenómenos da naturezae das súas aplicacións na Tecnoloxía.


— Movemento unidimensional constantemente varia-do. A aceleración. Caída libre. Movemento circulare curvilíneo baixo aceleración constante.

— Forza e inercia. Os postulados de Newton.

— Sistemas de referencia inerciais. Forza gravitatoriana superficie planetaria.

— Cantidade de movemento (momento cinético lineal)e o principio de conservación.

— Forzas resistivas. O rozamento e a resistencia domedio.

— Forzas no movemento circular.


— Observación e clasificación de fenómenos estáticosou dinámicos, do contorno do alumnado, identifi-cando as forzas presentes, a súa natureza, e mode-lización da situación para cuantificalas experimen-talmente.

— Elaboración de diagramas vectoriais de forzas,para situacións problema experimentais, realizan-do o cálculo gráfico e analítico da resultante e con-trastándoo coa medida experimental.

— Deseño e realización de distintos tipos de experien-cias nas que se verifique o principio de conservaciónda cantidade de movemento.

— Elaboración de traballos sobre a interpretación di-námica de situacións problema do emprego de ve-hículos.


— Interese pola observación da realidade, a súa in-terpretación a través de ideas científicas explicati-vas e a confrontación destas con feitos experimen-tais.

— Valoración da importancia do rigor e da precisiónna interpretación de resultados e na formulaciónde hipóteses, modelos e teorías.

— Cooperación responsable no traballo en equipo e naaxeitada utilización colectiva de medios materiais.

3.3 A enerxía

A consideración do segundo principio da dinámica notempo conduce ós conceptos de traballo e de enerxía.O estudio das formas de enerxía como función da po-sición no espacio e das características do estado cine-mático, xunto coa calor como mecanismo de transfe-rencia, sintetízanse na enunciación do primeiro prin-cipio de conservación da enerxía.

A comprensión do movemento e de como se produ-cen os fluxos de enerxía posibilita o deseño de máqui-nas e instrumentos tecnolóxicos, que permiten a me-llora nas condicións de vida da sociedade ó interac-cionar co medio ambiente, e lévanos á valoración deimpactos inherentes a toda intervención.


— Traballo e potencia. Forzas conservativas e forzasdisipativas (non conservativas).

— A enerxía e formas: cinemática translacional e po-tencial. Enerxías potencial gravitatoria (na super-ficie planetaria) e potencial elástica.


— Principio de conservación da enerxía. Máquinassimples.

— Transferencia de enerxía e equilibrio térmico. A ca-lor e a equivalencia calor–traballo.


— Observación e descrición de fenómenos físicos eaparatos do contorno dos alumnos e das alumnas,identificando as formas e as transferencias de ener-xía presentes.

— Realización de experiencias de transformación e detransferencia de enerxía, elaborando diagramas deenerxía e esquemas de proceso.

— Confección de informes sobre as distintas fontes deproducción e consumo de enerxía, especialmente enGalicia.

— Realización de debates sobre o problema da obten-ción e os usos da enerxía, valorando as súas reper-cusións sobre o medio ambiente e sobre as condi-cións de vida.


— Cooperación e corresponsabilidade na utilizaciónaxeitada da enerxía.

— Valoración da interrelación da Física co resto dasciencias e en particular coa Tecnoloxía.

— Sensibilización diante de factores que producen al-teracións sobre o medio ambiente.

— Valoración das aplicacións da enerxía na melloradas condicións de vida das persoas.

3.4 Materia e cambio

O Universo está composto de materia e enerxía. AQuímica pode considerarse como a ciencia que estudiaas diferentes substancias, analizando a súa composi-ción, as reaccións que as transforman noutras e osfluxos e as transferencias de enerxía que se producenneste proceso.

As propiedades das substancias e as relacións pon-derais entre os compostos que interveñen nunha re-acción química, obtidas experimentalmente, adquirenunha xustificación ó relacionalas na súa fórmula comoexpresión do constructo formado pola agrupación deunidades imaxinarias, os átomos, que se correspondencos distintos elementos químicos.


— Densidade, presión e forzas de cohesión en sólidos,líquidos e gases. Ecuación e cambios de estado.

— Disolucións e propiedades coligativas. Dispersiónscoloidais.

— A reacción química. Lei de conservación da masa.Relacións ponderais e volumétricas. Calor de reac-ción.

— Teoría atomista de Dalton. Hipótese de Avogadro.Elemento e composto. Mol. Masa atómica e mole-cular.

— A linguaxe química. Composición, fórmula e no-menclatura inorgánica (regras da IUPAC). A ecua-ción química.

— Clasificación dos elementos. A táboa periódica (xus-tificación do período curto).


— Deseño e realización de procesos de cambio de es-tado e de preparación de sistemas dispersos, rexis-trando as variacións de características e propieda-des.

— Realización de cálculos de masas moleculares e dacomposición de substancias, consultando fontesbibliográficas e utilizando a Táboa Periódica.

— Manipulación de modelos tridimensionais e dou-tras formas de representación para interpreta–losestados da materia, os sistemas dispersos e a reac-ción química.

— Formulación de compostos e escritura de ecuaciónsquímicas sinxelas, utilizando as regras da IUPAC,e realizando algúns cálculos estequiométricos.

— Realización de informes e debates sobre a inciden-cia no medio ambiente do emprego de substanciasquímicas; así como dos procesos industriais para asúa producción.


— Interese por cumpri–las normas de utilización desubstancias, aparatos e instrumentos, así comopola correcta realización dos traballos experimen-tais e pola confección de informes.

— Toma de conciencia da importancia do modelo e dateoría atomista na construcción do coñecementocientífico actual sobre a natureza da materia.

— Valoración da transcendencia do coñecemento xe-rado pola investigación química nas condicións devida da sociedade actual.

— Cooperación e corresponsabilidade no emprego deproductos e reaccións químicas, valorando as reper-cusións xeradas sobre o medio ambiente e sobre asaúde.

3.5 Electricidade

A análise de situacións experimentais de partículassuxeitas ás interaccións culombianas, estáticas e di-


námicas pode induci–lo inicio de consideracións sobrea natureza da carga eléctrica, do seu valor cuánticoelemental e respecto á natureza íntima da materia.

O concepto de campo eléctrico pódese introducir, deforma operacional, como a rexión do espacio onde sedetecta a interacción entre cargas. A intensidade des-ta interacción represéntase coas liñas de forza e aenerxía posicional coas superficies equipotenciais.

A identificación e a interpretación de dispositivose circuítos eléctricos como soportes de movementos decarga eléctrica e de fluxos de enerxía, así como dasaplicacións destes elementos, permiten un tratamen-to das interaccións entre Ciencia–Tecnoloxía–Socie-dade.


— A interacción eléctrica. Cuantización da carga eléc-trica e o principio de conservación.

— Campo eléctrico estacionario. Intensidade e poten-cial de campo.

— Capacidade eléctrica. O condensador e asociaciónscapacitivas.

— Fluxo eléctrico, intensidade e resistencia. O circuítoeléctrico. Receptores resistivos e asociacións. EfectoJoule.

— Xeradores. Pila eléctrica e forza electromotriz.

— Normas e regulamentos de seguridade.


— Elaboración, en dúas dimensións, de diagramasvectoriais e representacións gráficas de liñas de for-za e de superficies equipotenciais, para interac-cións sinxelas entre cargas puntuais.

— Identificación, en circuítos eléctricos sinxelos, dosdistintos compoñentes e das súas funcións, medi-ción de magnitudes e realización de esquemas.

— Deseño e montaxe de circuítos para a realización,como dispositivo, dunha realidade concreta.


— Interese polo coñecemento e por cumpri–las nor-mas de seguridade na utilización da electricidadee na selección de materiais para a montaxe de dis-positivos eléctricos.

— Valoración da transcendencia do coñecemento xe-rado pola Electricidade e das súas aplicacións tec-nolóxicas á mellora das condicións de vida na so-ciedade actual.

— Sensibilización diante do proceso de recollida selec-tiva de materiais de refugo, que poden producirgraves polucións e alteracións no medio ambiente,especialmente en Galicia.

3.6 Natureza eléctrica da materia

A análise do fluxo eléctrico con transporte de masa edos procesos químicos que se inducen permite inicia–la comprensión básica da composición íntima da ma-teria por partículas eléctricas.

Da interacción entre partículas con carga eléctricaxorde a construcción do modelo atómico, que se retocacoa idea cuántica para acomodalo ás realidades expe-rimentais.

Este coñecemento operativo intégrase nos modeloselementais de enlace químico, que permiten enunciarsinxelas estructuras electrónicas que xustifiquen o es-tado e as propiedades dalgunhas substancias comúns.


— Electrólise e disociación iónica. Os cristais e o mo-delo de enlace iónico.

— Os ións gasosos. A hipótese de Thomson e o modeloatómico de Rutherford.

— Os espectros atómicos e o modelo atómico de Bohr.Capa electrónica e nivel enerxético.

— A estructura molecular. O modelo de enlace cova-lente. Diagramas de Lewis. Sólidos vítreos.

— As propiedades dos metais. O modelo de enlace me-tálico.


— Realización de diagramas e esquemas para a rep-resentación e análise da estructura electrónica deátomos, moléculas e metais.

— Deseño e realización de experiencias para o estudiodo enlace que presentan algunhas substancias, sus-citando e contrastando as hipóteses formuladas everificándoas posteriormente.

— Observación de emisións á chama de diversos com-postos, relacionándoas cos seus átomos constituín-tes e interpretándoas segundo niveis electrónicosde enerxía no átomo.

— Utilización e deseño de modelos tridimensionaispara a representación de cristais, moléculas e sóli-dos vítreos.


— Interese pola interpretación da realidade a travésde heurísticos científicos e pola súa confrontacióncon feitos experimentais.

— Valoración da importancia de modelos atómicos naconstrucción do coñecemento científico, consideran-do ó mesmo tempo as súas influencias na investi-gación.


— Apreciación polo rigor nas formulacións e na utili-zación de termos ou expresións científicas en na-rracións, conversas e en debates espontáneos.

3.7 Química do carbono

Un intento de unifica–los feitos empíricos cos princi-pios fundamentais pode levarse a cabo ó tratar derelacionar, aínda que dunha maneira parcial, as pro-piedades físicas e químicas dos compostos do carbonocoa súa estructura molecular, derivada das posibili-dades de valencia deste átomo.

Os conceptos de serie homóloga e de grupo funcio-nal sistematizan as agrupacións destes compostos apartir das súas propiedades, o que facilita tanto a des-critiva como as prediccións sobre reactividade e sobremétodos de obtención.

A análise da elevada utilización de productos docarbono, xa sexan naturais, transformados ou de sín-tese, propicia o tratamento das interacción entreCiencia–Tecnoloxía–Sociedade e permite a valoracióndas súas repercusións no medio ambiente e na saúde.


— Compostos inorgánicos binarios e ternarios.

— Hidrocarburos alifáticos. Serie homóloga e grupofuncional. Isomería. Fórmula estructural e nomen-clatura orgánica (regras da IUPAC).

— Haloxenuros de alquilo. Funcións osixenadas e ni-troxenadas.

— Compostos orgánicos naturais, transformados e desíntese.


— Observación experimental da evolución gradualdalgunha propiedade nunha serie homóloga e cocambio de grupo funcional.

— Representación gráfica en fórmula estructural decompostos de carbono e nomenclatura de substan-cias orgánicas segundo as regras da IUPAC.

— Deseño e realización experimental da extracción ea purificación dun composto orgánico natural e/oudun proceso de transformación ou de síntese.

— Recollida de información sobre un proceso químicoindustrial, exemplificación por observación directadunha planta e análise das repercusións desta edos seus productos sobre o medio ambiente e sobreas persoas.


— Valoración da transcendencia do coñecemento xe-rado pola Química Orgánica na sociedade actual e

interese pola busca de obxectividade diante de in-formacións procedentes de diversas fontes.

— Cooperación e corresponsabilidade na utilizaciónaxeitada dos recursos naturais e na conservacióndo medio, especialmente en Galicia.

— Valoración das aplicacións dos compostos orgánicosá mellora das condicións de vida das persoas e dassúas influencias na sociedade actual.


— Aplicar estratexias propias da metodoloxía científi-ca á resolución de situacións problema relevantespara os alumnos e as alumnas.

Trátase de comprobar que os alumnos e as alum-nas, diante dunha problemática relevante do seucontexto, son capaces de presentar un estudio cua-litativo da situación, delimitar e precisa–lo proble-ma, formular vías e estratexias coherentes de so-lución, analiza–los resultados e enunciar conclu-sións.

— Elaborar informes sobre situacións destacadas, re-lativas a problemas físicos e químicos da Sociedadee da Tecnoloxía, contrastando diferentes fontes deinformación.

Inténtase verificar que o alumnado é capaz deelaborar informes, axeitados ó seu nivel, utilizandoe contrastando informacións escritas e audiovi-suais, de diferentes fontes, sobre temáticas de ac-tualidade, tales como: demanda enerxética e Tec-noloxía, utilización de recursos, vertidos e residuos,polución e contaminación.

— Realizar medidas experimentais e cálculos paradescribir movementos sinxelos, tipificando a súanatureza e obtendo as ecuacións do movemento.

Este criterio pretende avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas de tomar datos espa-cio/tempo, para movementos sinxelos, a partir demedidas directas, de marcadores de tempo e/ou defotografías de exposición múltiple. Tamén se ava-liará a súa capacidade para obter conclusións sobreas características do movemento e para facer cál-culos predictivos, procesando os datos mediante aordenación en táboas, as representacións gráficasde espacio/tempo, velocidade/tempo e acelera-ción/tempo; e aplicando, no seu caso, a composicióngalileana de movementos.

— Elaborar diagramas vectoriais das forzas actuantesen interaccións entre corpos, obtendo a «resultante»e a súa relación cos efectos que se producen na evo-lución do sistema.


Preténdese verificar que os alumnos e as alum-nas identifican as forzas que actúan sobre corposen situacións cinemáticas de repouso e movemento,tanto reais coma experimentais, confirmando a pre-dicción da composición de forzas ó interpreta–losefectos detectados na evolución do sistema.

— Realizar experimentalmente e explica–los tipos decolisións, a proxección balística e a propulsión achorro; aplicando o principio de conservación dacantidade de movemento.

Trátase de avaliar se o alumnado é capaz de mo-delizar experimentalmente e xustifica–los efectosde choques entre corpos e partículas, o retrocesona proxección balística e a propulsión de naves efoguetes, elixindo axeitadamente un sistema de ref-erencia e aplicando o principio de conservación dacantidade de movemento.

— Observar e describi–los cambios interformas e astransferencias de enerxía que teñen lugar en mon-taxes tecnolóxicas sinxelas e en instalacións indus-triais, aplicando o principio de conservación daenerxía.

Este criterio pretende ver que os alumnos e asalumnas poden describir, analizar e modelizar ex-perimentalmente os procesos desenvoltos na utili-zación de máquinas e aparatos do seu contorno enas centrais enerxéticas ou en industrias; tipifican-do formas e transferencias. Tamén, á luz do prin-cipio de conservación, se pode facer unha aproxi-mación a un balance estimativo da enerxía.

— Determinar masas atómicas e moleculares a partirda análise de resultados producidos en reacciónsquímicas, así como o número de moles presentesnunha certa cantidade de substancia.

Inténtase comprobar que o alumnado é capaz desacar conclusións, cualitativas e cuantitativas, deexperiencias nas que se utilicen compostos sinxelose con interese na vida real; tanto a partir de fontesde información coma pola súa medición experimen-tal. Así mesmo, que é capaz de calcula–lo númerode moles dunha determinada cantidade de subs-tancia en estado sólido, líquido ou gasoso.

— Resolver situacións problema, teóricas e aplicadas,utilizando a información proporcionada polas ecua-cións químicas.

Trátase de certificar que os alumnos e as alum-nas identifican e interpretan a información contidanas ecuacións químicas de procesos relevantes, eenuncian correctamente para o proceso estados evariables, concentracións e balances de materia e

de enerxía. Igualmente preténdese avaliar que po-den reproducir experimentalmente, de forma ade-cuada, algún deles e contrasta–los cálculos coasmedidas experimentais.

— Montar e deseñar compoñentes e circuítos eléctricos,determinando intensidades, diferencias de poten-cial e transferencias de enerxía.

Este criterio intenta comprobar que o alumnadoé capaz de determinar valores de intensidade, di-ferencias de potencial, resistencias, capacidades efluxos de enerxía, efectuando cálculos sobre esque-mas eléctricos sinxelos, e de comproba–los resulta-dos ó realiza–la montaxe experimental e ó face–lasmedidas oportunas. Así mesmo, que pode traducircircuítos reais elementais a esquemas eléctricos.

— Utilizar técnicas de consulta de fontes de informa-ción para explica–las sucesivas elaboracións de mo-delos atómicos, valorando o carácter aberto daCiencia.

Preténdese avaliar nos alumnos e nas alumnasa capacidade de manexa–las fontes de información,de identificar e interpreta–los datos experimentaisque levaron a cada unha das formulacións sucesi-vas de modelos atómicos, e de analizar como evo-lucionaron as ideas sobre o átomo, valorando o ca-rácter non dogmático da Ciencia como pensamentoen constante revisión.

— Deseñar e realizar experiencias que permitan iden-tifica–lo modelo de enlace para algunhas substan-cias sinxelas.

Inténtase comprobar que o alumnado é capaz deemitir hipóteses sobre o tipo de modelo de enlacea asignar a algunhas moléculas sinxelas e relevan-tes. Preténdese verificar, igualmente, que os alum-nos e as alumnas son capaces de deseñar e realizarunha estratexia investigativa que, analizando com-portamentos destes compostos en diversas situa-cións experimentais, confirme as súas prediccións.

— Identifica–la presencia do carbono en formas vivase valora–la influencia dos seus compostos na socie-dade actual, no medio ambiente e na saúde.

Este criterio trata de verificar que os alumnos eas alumnas recoñecen experimentalmente a pre-sencia do átomo de carbono, como elemento impres-cindible das moléculas dos seres vivos do planetae da maioría dos obxectos que empregamos, e in-terpretan a pluralidade de compostos posibles, va-lorando a incidencia que ten o seu emprego, ó longodo tempo, na sociedade, sobre o medio ambiente esobre a saúde das persoas.



Fundamentos de Deseño


1. Introducción

O desenvolvemento industrial, que fixo posible a pro-ducción mecánica seriada, require a adopción de sis-temas organizados ó longo de todo o proceso produc-tivo. A planificación da actividade, as cualidades for-mais de utilidade e a presentación comercial dos pro-ductos representan o fundamento da concepción mo-derna do deseño, xa que se entende por deseño nonsoamente a producción artística e industrial, senóntodo o proceso desde a concepción ata a súa realiza-ción definitiva.

Os contidos de Fundamentos de Deseño, seleccio-nados para esta etapa, contribúen ó coñecemento e aorganización do ambiente físico no que se desenvolvea vida cotiá, e han de axudar a medir, a reproducir ea recoñece–los obxectos que conforman o contorno decada día, comprendendo o seu funcionamento e comoresolven as esixencias da vida actual. Por outra parte,permitirán relaciona–lo ambiente e a vida en diferen-tes épocas e entender como, a través de lentas trans-formacións, nos é dado o ambiente que nos rodea.

O Deseño así entendido, no plano formativo inte-gral, deixa de ser unha ciencia secundaria para cons-tituírse en esixencia primaria na formación dos alum-nos e das alumnas desta etapa, posto que compren-de–los deseños existentes e deseñar non serve soa-mente para satisfacer un interese superior artísticoe científico, senón tamén para xulgar e, polo tanto,aceptar ou rechaza–los obxectos e ambientes concibi-dos e realizados por outros.

Na ensinanza desta materia non se buscarán niveisde complexidade propios de estudios especializados,trátase máis ben de desenvolve–las condicións quelles permitan ós alumnos e ás alumnas acceder a es-tudios superiores con coñecementos sobre principiose métodos, que fundamentan a concepción e a repre-sentación de solucións relacionadas coas necesidadesdo ser humano, tanto funcionais como estéticas.

Abordarase o estudio destes Fundamentos de De-seño desde o coñecemento empírico, pasando polassúas fases gráficas, ata a conclusión de maquetas, senesquecer que, en todo proceso de creación, se debenanaliza–los materiais a utilizar, as súas característi-cas e as súas vantaxes para un determinado fin.

Por outro lado, considerarase esencial que os alum-nos e as alumnas comprendan as formas como signoscomunicativos capaces de expresar graficamenteunha mensaxe, enriquecendo o precepto racionalistade que a forma segue á función coa aceptación do seucarácter simbólico.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiapermitiralles ós alumnos e ás alumnas adquirir e de-senvolve–las capacidades seguintes:

— Xerarquiza–las cualidades estéticas, comunicati-vas e funcionais do deseño tendo en conta os crite-rios de finalidade do producto.

— Utiliza–los procedementos e técnicas cun nivel su-ficiente de destreza, seleccionando os medios de ex-presión e de representación máis adecuados paracada proposta.

— Coñece–la historia e comprende–la importancia dodeseño, especialmente na cultura contemporáneacomo referente das correntes estéticas máis rele-vantes.

— Supera–los propios resultados de forma constantemediante a adquisición de hábitos de traballo e deinvestigación.

— Recoñecer e acepta–lo papel que ó deseño integradolle corresponde en cada unha das variantes que ocompoñen.

— Valorar e respecta–lo traballo dos demais cooperan-do na realización de traballos en equipo, analizandoe avaliando propostas alleas e exercitando a críticarazoada.

— Iniciarse na realización de modelos e prototipos, es-tablecendo o vínculo entre a representación abs-tracta da idea e a súa realidade espacial.

— Resolver propostas elementais de deseño nas queos aspectos funcionais estean ben definidos, estu-diando e harmonizando entre si cada unha das par-tes que compoñen o proxecto, incluso as memoriasdo mesmo.

Fundamentos de Deseño 87


Os contidos da materia preséntanse distribuídos entres bloques:

– Deseño gráfico.

– Deseño no espacio. Obxectos.

– Deseño no espacio habitable.

Os contidos dos bloques non deben ser tratados illa-damente debido á estreita relación existente entreeles. Aínda que é fácil identificar cada bloque cunhadeterminada actividade laboral, moitas veces o dese-ño gráfico, basicamente plano, nútrese de elementosdo espacio habitable dada a súa función de mensaxepara un receptor que vive neste espacio. O deseño noespacio e o deseño no espacio habitable apóianse nor-malmente, para as súas fases intermedias, en proce-dementos do deseño gráfico para plasmar posibles re-sultados. Ademais, o deseño do espacio habitable nú-trese de todo o deseñado no seu contorno e, ás veces,adáptase a el.

A orde de presentación dos bloques e dos contidosdentro de cada bloque non indica prioridade á horade tratalos. É competencia do seminario didáctico co-rrespondente establecer esta orde, así como eviden-cia–las diversas relacións existentes entre os conti-dos.

Os tres tipos de contidos desta materia, concep-tuais, procedementais e actitudinais, han de ser tra-tados conxuntamente nas unidades didácticas. Taménse debe ter en conta, no momento de decidi–la pro-gramación de aula, a estreita relación existente entreos contidos procedementais desta materia e os dou-tras, como o Debuxo Artístico ou o Debuxo Técnico.

3.1 Deseño gráfico

Trátanse neste bloque contidos que fan referencia ódeseño no plano e á súa aplicación ó deseño gráfico,cerámico e téxtil. Todo tipo de deseño gráfico ten avantaxe, en canto á formación e á aprendizaxe, de quese empeza a esbozar sobre a mesma forma de soportena que se realizará definitivamente: o plano.

Os procedementos de análise formal na súa totali-dade, que comprenden a observación, a identificación,a copia, a interpretación e a alteración de elementospara comparación de resultados, han de dispoñer áactitude positiva da elección da alternativa máis ade-cuada e á valoración das propostas dos demais.


— Elementos gráficos e a súa relación co plano. Sin-taxe visual dos elementos; o punto, a liña, a man-cha. Estructuras formais básicas.

— A color. Propiedades en función dos seus compoñen-tes cromáticos. Códigos da color.

— O deseño bidimensional no campo profesional. Odeseño publicitario: a mensaxe. O deseño tipográ-fico. O deseño téxtil e cerámico. Métodos de elabo-ración.


— Análise, nalgún deseño dado, do comportamento dacolor segundo a iluminación, as texturas e os ma-teriais.

— Comprobación da interacción da color medianteexercicios de xustaposición e de superposición decolores.

— Análise das composicións segundo as súas estruc-turas formais básicas en creacións alleas.

— Análise da composición nunha creación propia, me-diante as diferentes alternativas das súas estruc-turas formais básicas.

— Aplicación das principais técnicas gráficas nalgúnexemplo concreto de deseño gráfico (carteis, folle-tos, etc.), especialmente a utilización da color e dosmedios transferibles.

— Identificación, en exemplos concretos (prensa, li-bros, folletos, etc.), das familias tipográficas, e xus-tificación da utilización de cada unha delas nos di-versos medios de comunicación.


— Valoración da función de mensaxe que teñen tódo-los deseños gráficos nas súas variedades: ilustra-ción, publicidade, prensa, etc.

— Valoración e respecto polas realizacións dos de-mais, tanto anteriores como contemporáneas.

3.2 Deseño no espacio. Obxectos

Estamos rodeados de obxectos de todo tipo, desde obolígrafo ata o automóbil, que nos fan a vida máis oumenos grata. Coñece–la súa xénese, comprendelos, si-tuará os alumnos e as alumnas en posición vantaxosapara modificalos ou, polo menos, influír na súa posiblemellora. Todo isto constitúe o núcleo temático destebloque. Recoñece–los métodos de deseño empregadose identifica–los diversos procedementos utilizados,nas diferentes fases do proxecto, ha de contribuír ácorrecta utilización dos mesmos nas produccións pro-pias.


— Relacións da terceira dimensión coa bidimensiona-lidade do plano. Sistemas de representación.

88 Fundamentos de Deseño

— A color e a iluminación. Expresividade dos mate-riais, valores visuais e táctiles.

— O deseño tridimensional no campo profesional. Odeseño industrial de obxectos. Métodos de elabora-ción.

— Principais fitos da historia do deseño vinculados áhistoria xeral da cultura.


— Realización dalgún proxecto de deseño de obxectosno que se utilice a perspectiva.

— Identificación, en exemplos concretos —obxectos ouinteriores arquitectónicos—, do sistema ou siste-mas adoptados para a súa realización gráfica.

— Representación de obxectos aplicando os sistemaspertinentes para a percepción do volume.

— Elaboración, por diversos métodos de deseño, dunobxecto tridimensional.

— Realización dalgunha maqueta e da memoria doproceso.

— Comparación dalgúns exemplos concretos de obxec-tos e de interiores, identificando as vantaxes queten a aplicación do sistema ou sistemas elixidos,sobre outros posibles, para a súa realización.


— Valoración da estética do deseño como un aspectosubordinado á funcionalidade do mesmo.

— Interese e perseveranza na realización dos traba-llos.

3.3 Deseño do espacio habitable

Abórdase neste bloque o oco como verdadeiro espacioarquitectónico e a súa relación co contorno. Pola súafuncionalidade profesional resulta un bloque de espe-cial interese. Nel trátanse os espacios abertos ou ce-rrados, na cidade e na vivenda, os materiais e a súaexpresividade, así como a iluminación, a color e a súainfluencia.

Comprende–los procedementos empregados paradeseña–los espacios habitables ha de influír decisiva-mente na apreciación positiva dos lugares polos quenos movemos na vida cotiá.


— Espacios abertos e espacios cerrados. A cidade e ahabitación. O espacio interior como espacio habita-ble. O oco como obxecto de deseño.

— O deseño do interior de edificios.

— Métodos de elaboración.


— Deseño do espacio habitable en relación cos circuí-tos de tránsito, e en relación coas actividades a de-senvolver neles.

— Deseño do interior de edificios, considerando a im-portancia da composición volumétrica, da ilumina-ción e das colores.

— Elaboración de proxectos, xustificando cada unhadas súas fases.

— Realización dalgunha maqueta de espacio habita-ble, considerando a luz, a color, os circuítos de trán-sito e a funcionalidade.


— Valoración crítica das solucións dadas nos espacioshabitables proxectados ou reais, segundo os seusfins e a adaptación ós mesmos.


— Explica–los elementos gráficos fundamentais queforman o deseño bidimensional (punto, liña, planoe textura), caracterizando as propiedades semánti-cas dos mesmos e o seu valor sintáctico no conxunto.

Con este criterio preténdese comprobar se osalumnos e as alumnas manexan os elementos for-mais máis elementais da expresión plástica con in-tención comunicativa, diferenciando o alcance decada unha das opcións que poidan presentarse entraballos sinxelos, no campo do deseño bidimensio-nal.

— Emprega–la color cun sentido funcional, intentandoestablecer sensacións ou niveis de comunicación cla-ramente definidos, particularmente no campo dasimboloxía e da sinalética.

Este criterio permite valora–lo nivel alcanzadopolos alumnos e polas alumnas na comprensión dasposibilidades semióticas da color en campos que po-den considerarse facilmente obxectivables, como oda simboloxía (que é un campo xa fixado pola nor-malización) e o dos sinais ou indicadores visuais,que se prestan a establecer códigos practicamenteuniversais.

— Determina–las principais familias tipográficas, es-tablecendo as súas vantaxes e inconvenientes desdeo punto de vista da comunicación, aplicándoas enexemplos moi concretos de deseño gráfico (prensa,revistas, libros, folletos e carteis).

Con este criterio preténdese comproba–los coñe-cementos e as actitudes desenvolvidas polos alum-nos e polas alumnas no uso da tipografía, como fe-rramenta de primeira orde dentro do campo do de-

Fundamentos de Deseño 89

seño gráfico. Naturalmente, non se trata de coñecertódalas variables que as principais familias tipo-gráficas orixinan, senón as máis diferenciadas.

— Aplicar, en actividades propias do deseño de obxec-tos, os recursos fundamentais para simula–la tri-dimensionalidade, tales como o claro escuro e aperspectiva, valorando as vantaxes e os inconve-nientes que a imitación da terceira dimensión tenfronte ó plano, integrando estes recursos en proxec-tos concretos.

Con este criterio pódense comproba–los coñece-mentos específicos que posúen os alumnos e asalumnas sobre perspectiva (cónica e axonométrica)e sobre as destrezas e técnicas de sombreado.

— Describir, mediante o sistema diédrico e o axonomé-trico, obxectos ou interiores (arquitectónicos) quenon ofrezan dificultade especial, relacionando asdúas descricións e obtendo conclusións sobre asvantaxes e inconvenientes de cada un dos sistemascitados.

Con este criterio preténdese verifica–lo nivel al-canzado por cada alumno e alumna en canto ó co-ñecemento deses sistemas, así como o acertado usodos mesmos en cada circunstancia, é dicir, a tomade conciencia de que, para certos traballos, é pre-ferible un sistema ó outro, e que, en ocasións, osdous son necesarios.

— Realizar redes, poligonais no plano e poliédricas noespacio, mediante perspectivas ou maquetas e in-cluír nelas un elemento modular para, mediante re-petición, constituír unha forma real ou pertencenteó deseño experimental, considerando as posibles al-ternativas.

Con este criterio preténdese comproba–lo nivelde comprensión espacial alcanzado polos alumnose polas alumnas, así como os fundamentos da xeo-metría plana e da xeometría descritiva necesariaspara deseñar. Tamén permite valora–la capacidadealcanzada nas manipulacións ou nas transforma-cións que se poden facer coas formas, tales comoxiros, translacións e simetrías.

— Realizar maquetas de espacios habitables (o que épropio do interiorismo), de temas sinxelos de arqui-tectura doméstica, considerando o espacio habitablecomo un espacio en negativo que terá unha concep-ción especial, na que a luz, a color e os circuítos de

tránsito serán os condicionantes principais para odeseño.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de que teñen os alumnos e as alumnas de percibi–loespacio interior, os ocos, que é o verdadeiro espacioarquitectónico. Este espacio, no que ten de habita-ble, deberase distribuír funcionalmente segundo asnecesidades que do mesmo se vaian esixir, sendoeste aspecto, a funcionalidade, o que deberá primarsobre outros como a pura estética ou a boa presen-tación do proxecto.

— Aplicar un método de traballo que, con carácter xe-ral, poida ser válido para calquera actividade deproxecto dentro do campo do deseño, explicando avalidez e a oportunidade de cada unha das fasesante unha proposta concreta e que requira o traba-llo en equipo.

Este criterio permite comproba–la capacidadedos alumnos e das alumnas na comprensión de todoun proceso de fabricación, que vai desde a concep-ción dunha idea ou detección dunha necesidade ataque o producto está terminado. Valórase tamén enque medida comprenden a presencia do deseño naelaboración ou na producción de obxectos, e o reco-ñecemento do valor que teñen as propostas alleasnun equipo de traballo.

— Aplicar con claridade os fundamentos e as caracte-rísticas diferenciais das principais técnicas gráfi-cas, pertinentes para a realización do deseño, par-ticularmente as referidas á color e ós medios trans-feribles, utilizándoos en exercicios concretos de de-seño gráfico.

Con este criterio valóranse as destrezas no em-prego das principais técnicas gráficas, incidindo deforma especial, no manexo acertado que das mes-mas se pode facer. Os alumnos e as alumnas debe-rán saber distinguir cando é preferible emprega–lacolor có branco e negro ou cando a color é melloraplicala con lapis que con transferibles, xustifican-do tal elección.

— Identifica–los trazos definitorios das distintas épo-cas da historia do deseño.

Trátase de verificar que os alumnos e as alum-nas coñecen e comprenden os principais fitos dahistoria do deseño como parte integrante da histo-ria xeral da cultura.

90 Fundamentos de Deseño


Técnicas de Expresión Gráfico–plástica


1. Introducción

A aparición de novos materiais, propiciada polo avan-ce do coñecemento científico, fai nace–lo interese portraballar con eles e investiga–las súas posibilidadesplásticas e expresivas. Esta actitude viuse potenciadapolos profesores da Bauhaus e polos movementos dasartes liberais dos últimos sesenta años.

A aprendizaxe dos contidos seleccionados para amateria Técnicas de Expresión Gráfico–plástica nestaetapa permite coñece–las relacións existentes entre omaterial, a técnica e a forma, así como as calidadestáctiles e ópticas e a súa utilización adecuada. Dentrodo Bacharelato de Artes, esta materia relaciónase demodo interactivo con outras como o Debuxo Artístico,o Debuxo Técnico, o Volume ou os Fundamentos deDeseño e servirase dos seus procedementos e mate-riais co fin de extrae–la súa significatividade gráficae plástica. Así mesmo, ha de favorecer actitudes deapertura ó coñecemento e á experimentación dos no-vos materiais que poidan aparecer.

Os contidos desta materia aportan a súa contribu-ción ós obxectivos xerais do Bacharelato seguindodous criterios fundamentais, por unha parte, dar im-pulso a unha producción en gran medida subxectivapola utilización de novas formas de expresión e, poroutra parte, facilita–lo acceso ó coñecemento científicopolo estudio físico dos materiais e do seu comporta-mento en diversas condicións. Así mesmo, o estudiodas diferentes técnicas utilizadas a través dos séculose a análise dos resultados obtidos constituirán unhabase sólida para posibles experimentacións posterio-res.

Xustifícase, pois, esta materia nesta modalidade doBacharelato en canto que, a través do coñecemento eda utilización de formas, colores, materiais e texturas,permite expresar algo esteticamente, é dicir, utilizarcreativamente a linguaxe das formas visuais gráfico–plásticas.

Os contidos abordados responden a unha cuádruplefunción:

— De desenvolvemento de habilidades de tipo creativoa través de técnicas ou instrumentos de expresión.

— De aplicación á comunicación estética mediante autilización dos seus diversos modos de linguaxe.

— De sensibilización estética a través do contacto conoutros campos da arte.

— De investigación, tanto no campo do comportamen-to dos materiais clásicos como no da experimenta-ción de novos materiais e procedementos.

Dentro da modalidade de Artes, esta materia facilitao proceso creativo ó aportarlle recursos novos á lin-guaxe bidimensional. Os seus procedementos sonaplicables, tanto ó dominio da comunicación como óda expresión estética, o que configura esta materiacomo orientadora no campo profesional do deseño, acomunicación ou a arte.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiapermitiralles ós alumnos e ás alumnas adquirir e de-senvolve–las seguintes capacidades:

— Coñece–los materiais e as técnicas de expresióngráfico–plástica, analizando os seus fundamentos,así como o comportamento dos materiais nos seusrespectivos soportes.

— Coñecer e diferencia–los recursos expresivos e co-municativos que proporcionan as diversas técnicas.

— Identificar técnicas e estilos artísticos determina-dos, relacionándoos cos momentos e coas culturasen que aparecen.

— Manexa–los materiais oportunos, tradicionais oude nova aportación, no proceso de elaboración dun-ha obra, experimentando distintas posibilidades ecombinacións.

— Desenvolve–la capacidade creativa e de expresiónformal e plástica, experimentando con todo tipo demateriais e seleccionando os procedementos máisadecuados pola súa utilidade cara á súa repre-sentación.

— Analizar obras de arte, observando características,analoxías e diferencias inferidas das técnicas e dosmodos de expresión empregados.

— Interesarse polos novos medios de expresión e polosvalores plásticos nas tecnoloxías modernas, apro-

Técnicas de Expresión Gráfico–plástica 91

veitando a súa utilización e valorando as súas po-sibilidades de cara ó futuro.

— Valora–lo traballo en equipo como xerador de solu-cións diversas ante os procesos creativos.

— Sensibilizarse ante o feito estético na cultura, apre-ciando e respectando o valor das técnicas tradicio-nais e das novas técnicas nas diferentes tendenciase manifestacións artísticas.

— Analiza–las posibilidades descritivas da color noscampos da representación bidimensional.


Os contidos da materia preséntanse agrupados entres bloques:

– Modos e procesos de representación na linguaxevisual gráfico–plástica.

– Fundamentos da linguaxe visual e gráfico–plás-tica. Recursos e aplicacións.

– Incidencias das técnicas no proceso artístico–cultural. Experimentación e investigación de re-sultados.

A orde de presentación dos bloques non indica ningúntipo de prioridade á hora de tratalos. Ademais, estaagrupación é só unha das posibles, pois poden esta-blecerse outras igualmente válidas baseadas nas re-lacións existentes entre os contidos dos diversos blo-ques. Así, os recursos e aplicacións da linguaxe visualnon poden desestimar en ningún momento os procesosde realización. A análise dunha imaxe realízase a tra-vés da súa morfoloxía e estructura. A súa forma etextura dependerán dos procesos de realización quese empregaran. Existen tamén fortes vínculos entreos contidos desta materia e as demais do Bacharelatode Artes, que deben poñerse de manifesto na progra-mación de aula. Os tres tipos de contidos, conceptuais,procedementais e actitudinais, deben ser tratadosconxuntamente nas unidades didácticas.

3.1 Modos e procesos de representación nalinguaxe visual gráfico–plástica

Desde o negro, o sombra, o ocre e o verde terra, pig-mentos xa coñecidos dous mil anos antes da nosa era,aplicados coa man, ou as primeiras rabuñadas feitasnas rocas con obxectos punzantes, ata as máis varia-das mesturas de pinturas industriais ou as aplica-cións da color por medio da informática, existe todaunha gamma evolutiva, asociada a cada cultura, dastécnicas de expresión artística que comporta a lingua-xe visual gráfico–plástica que se aborda neste bloquede contidos.

Reproduci–las técnicas clásicas debe axudar á com-prensión de tódalas produccións artísticas anteriorese debe proporcionar unha base firme con vistas ásmodificacións que se lles poidan propoñer ás mesmas,ou cara á expresión a base de novos materiais queaparecen no mercado.


— Evolución das técnicas e dos materiais artísticos.

— Técnicas de expresión. Recursos e procedementos.

— Os materiais. Soportes. Pigmentos: a súa composi-ción e natureza física. Medios aglutinantes: o seucomportamento e adaptación ós soportes. Instru-mentos e utensilios de aplicación gráfica e plástica.

— Debuxo, esbozo e apunte. Diferentes utensilios esoportes.

— Pintura. Pigmentos e aglutinantes. Utensilios e so-portes.

— Gravado: calcografía, xilografía, litografía, serigra-fía. Materiais e técnicas.

— Fotografía e reprografía.

— Aerografía. Técnica e materiais.

— Informática. Programas de debuxo en ordenadores.Equipo e posibilidades.


— Realización de traballos nos que se apliquen algun-has das diversas técnicas de expresión propias dopincel: acuarela, gouache, tintas.

— Realización dalgún traballo no que se apliquen téc-nicas propias do debuxo: esbozos a lapis ou a car-bón, apuntes a pluma e a tinta.

— Realización dalgún traballo no que se aplique a co-lor por medio do collage.

— Realización dunha serie de estampación con cal-quera procedemento de gravado.

— Obtención de tons degradados por medio da aero-grafía.

— Manipulación de tomas fotográficas por medio daaerografía.


— Interese pola análise dos diversos materiais e pro-cedementos de aplicación que configuraron as di-versas técnicas e estilos ó longo da historia, valo-rando a súa expresividade plástica.

— Curiosidade pola incorporación de novos materiaisá expresión artística.

— Curiosidade ante os resultados obtidos coa propiamanipulación dos materiais.

92 Técnicas de Expresión Gráfico–plástica

3.2 Fundamentos da linguaxe visual egráfico–plástica. Recursos e aplicacións

Este bloque ocúpase da expresividade da forma, dacolor e das súas reaccións, en función das técnicasempregadas, da calidade, do comportamento e da tex-tura dos materiais.

A observación crítica das imaxes que se nos ofrecene as súas manipulacións por alteración, transposiciónou deformación, do total ou dalgunha das súas partes,ofrece unha posibilidade de comparación de resulta-dos no emprego da linguaxe visual.


— Factores que determinan a existencia da linguaxevisual gráfico–plástica.


— Análise dos axentes morfolóxicos que definen a lin-guaxe visual gráfico– –plástica e das súas relaciónsestructurais (forma, color, textura e composición),por medio da observación, do comentario e da es-quematización gráfica dalgúns exemplos de publi-cidade.

— Análise da sintaxe da forma e da composición me-diante a observación, a esquematización e a poste-rior manipulación dos elementos gráfico–plásticosdun cartel.

— Composición dun cartel, portada de disco ou ele-mento publicitario similar, no que se poñan de ma-nifesto os elementos morfolóxicos e sintácticos dalinguaxe visual, empregando unha técnica de colore outra de branco e negro.


— Interese por descubri–lo significado das mensaxesque emiten os compoñentes da linguaxe visual grá-fico–plástica.

— Valoración da linguaxe visual e gráfico–plásticapara comunica–las propias ideas con imaxes.

— Valoración e respecto polo sentido subxectivo dascreacións propias e alleas.

3.3 Incidencias das técnicas no procesoartístico–cultural. Experimentación einvestigación de resultados

Este bloque de contidos trata da técnica, é dicir, dasoperacións materiais e das condicións nas que se re-alizan o proxecto e a execución. Ten nexos evidentes,non só coas ideas filosófico–relixiosas de cada socie-dade en cada momento, senón tamén coa historia datecnoloxía xeral e da ciencia e coas relacións de pro-ducción das distintas sociedades históricas, nas que

xurdiron, se desenvolveron, desapareceron ou se su-peraron os diversos procedementos.

Ademais, os obxectivos adquiren todo o seu sensoen colaboración con outras disciplinas, coas que exis-ten nexos evidentes, cando lle aportan ó alumnado ainquietude creadora e investigadora e o predispoñenó coñecemento e á aplicación de novos materiais etécnicas posibles.


— Os diversos procedementos ó longo da historia des-de o momento no que comeza a aplicarse cada undeles.

— A incorporación de novos materiais á expresión ar-tística. Significación cultural destes feitos. A ArtePóvera.

— Mass Media e comunicación. Información e comu-nicación de masas. A arte para o consumo. Os pro-cedementos de reproducción mecánica. Os Graffiti.

— Calidades dos materiais plásticos. Pigmentos sin-téticos. Acrílicos.


— Emprego de diversos materiais, incluídos os de des-feito e os naturais de descubrimento casual, co finde aproveita–las súas formas e texturas na produc-ción que se propoña.

— Utilización da calor, do lume, das colas, dos disol-ventes industriais e dos abrasivos sobre os mate-riais tradicionais e sobre os novos materiais, coafinalidade de encontrar novos resultados visuaisque aportar ó banco de datos con vistas á súa po-sible utilización ulterior.

— Emprego non tradicional dos soportes clásicos eemprego de novos tipos de soportes nalgunha pro-ducción de carácter colectivo.

— Proxecto de series de imaxes publicitarias sobre unproducto, ofrecendo a información secuencialmentee segundo as pautas da linguaxe visual.


— Interese por descubri–los posibles resultados quese obteñen empregando materiais de calquera tipo,de forma experimental.

— Disposición favorable á investigación e ó coñece-mento dos diversos resultados das técnicas e dosprocedementos empregados ó longo da historia.


— Emprega–las técnicas e materiais específicos habi-tuais na comunicación artística e visual, analizan-

Técnicas de Expresión Gráfico–plástica 93

do a súa composición e mirando o seu comporta-mento sobre un soporte bidimensional.

Con este criterio trátase de comprobar se osalumnos e as alumnas dispoñen dos medios e dosrecursos básicos para expresarse artisticamente so-bre unha superficie plana adecuada. Avaliarase oestudio analítico dos materiais gráficos, plásticos evisuais máis comúns, os pigmentos cos seus aglu-tinantes, os seus compoñentes físicos–químicos, osmodos de reaccionar e de adaptarse a un soporte,e tamén a natureza, calidades e preparación destes.

— Aplicar un tipo de técnica específica á resolucióngráfico–plástica dun tema concreto, seleccionandoos materiais oportunos.

A través deste criterio avaliarase se os alumnose alumnas adaptan os seus coñecementos teóricose técnicos á práctica artística, se se obtén a ade-cuación idónea duns materiais á súa intención ex-presiva, se se diferencian uns procedementos dou-tros, ou se combinan forma e color nunha compo-sición con habilidade, e tamén se son capaces deasociar distintos tipos de materiais nunha mesmaobra.

— Situar unhas técnicas concretas no seu contexto his-tórico, identificando os materiais e procesos con es-tilos e épocas, e explicando a súa evolución e in-fluencias.

Trátase de avaliar con este criterio o coñecemen-to que os alumnos e as alumnas teñen sobre o tipoe o modo de material empregado nunha obra, den-tro dunhas coordenadas espacio–temporais, apli-cando unha análise obxectiva e inferindo a que cul-tura ou sociedade concreta corresponde esa técnica,e sinalando en que outras culturas ou momentoshistóricos se manifesta.

— Manexar diferentes materiais na execución dun de-buxo, pintura, obra gráfica ou de deseño, experi-mentando distintos resultados plásticos ou visuais.

Trátase de comproba–la habilidade e destrezados alumnos e alumnas ó utiliza–lo lapis e o pincel,aglutinantes e tramas, plantillas e materiais dedesfeito na execución dunha obra. Avaliarase ta-mén a súa capacidade para combinar técnicas mix-tas e para selecciona–lo material adecuado, desdeun apunte ata un retoque ou arte final, resolvendoos posibles problemas derivados do seu comporta-mento físico e da súa manipulación.

— Planificar un proxecto visual artístico, indicandodesde os materiais e procedementos ata a súa fina-lidade e organizando as fases na súa realización.

Mediante este criterio observarase a capacidadeque teñen os alumnos e as alumnas para preverque é o que fai falta á hora de desenvolver un pro-xecto gráfico–plástico e terminalo, anticipando da-tos sobre o tipo de material necesario e o seu modode emprego de acordo cunha intención creativa, edemostrando a súa destreza para aplica–los seuscoñecementos a uns fins determinados.

— Construír e organiza–lo seu propio «banco de datos»baseándose en imaxes e materiais específicos, ma-nipulando formas e procedementos en función dunsresultados expresivos concretos, tales como brillan-te–mate, transparente–opaco, fluído–ríxido e ou-tras, e xustifica–las posibilidades de incorporalosou rechazalos ó «banco de datos».

Con este criterio inténtase comproba–la capaci-dade das alumnas e alumnos para levar a cabo unproxecto artístico cun mínimo criterio selectivo,acerca da procedencia e das aplicacións das súasimaxes, tratando de combinalas cun certo estilo erevelando no seu manexo os coñecementos que po-súen sobre estas. Deberán, ademais, combinar ma-teriais de diversa índole para demostra–lo efectovisual e estético que producen na mesma imaxe efronte ó espectador, e incorporar novos materiais eresultados ó seu banco de datos, sen que se conver-tan en meros repetidores do xa coñecido.

— Integrar nun mesmo proceso diversas linguaxes(gráficas, plásticas e visuais), empregando as posi-bilidades de cooperación e de traballo en equipo queisto supón.

Avaliarase, con este criterio, a capacidade de re-lacionar técnicas e linguaxes visuais (esquemas,debuxos, fotografías, deseños gráficos, pinturas,etc.), sintetizadas nunha montaxe cunha finalida-de, e na que poidan colaborar distintas persoas nunequipo, especializándose cada quen na súa tarefa,co fin de obte–lo máximo rendemento do traballo ede valora–la diversidade de solucións que un tra-ballo en equipo pode ter.

— Compara–las técnicas, recoñecendo os modos de fa-cer tradicionais xunto cos actuais, como vías expre-sivas da arte e da comunicación.

Con este criterio trátase de avalia–la capacidadede reflexión dos alumnos e alumnas sobre o sensodas manifestacións artísticas, segundo o procede-mento e o material con que foron tratadas ó longoda historia.

94 Técnicas de Expresión Gráfico–plástica


Grego


1. Introducción

Para poder analizar e valorar criticamente as reali-dades do mundo contemporáneo, débense poñer ó al-cance dos xoves os máis variados instrumentos e estesofrécennos as distintas materias presentes nesta eta-pa. Nun momento como o actual, no que o progresocientífico e tecnolóxico está tan presente na nosa vidacotiá, cómpre máis ca nunca que os alumnos e asalumnas sexan conscientes da súa herdanza cultural,non reducindo a súa perspectiva á consideración dunpresente illado, e tendo en conta os antecedentes e osfactores que contribuíron a conformalo.

Non se trata, pois, dunha contemplación estática dunpasado máis ou menos distante no tempo que, en can-to pasado, pode non ter vixencia. Trátase da análisedaquelo que, partindo do pasado, segue vivo na ac-tualidade. As nosas raíces socioculturais e lingüísticasson basicamente latinas e gregas. É unha necesidadeque o alumnado as coñeza para unha comprensión dopresente. Así, o estudio do Grego configura a forma-ción dos alumnos e das alumnas en dous aspectoscomplementarios: o histórico–cultural e o lingüístico,xa que constitúen un elemento insubstituíble paraunha clara visión da orixe e da evolución das linguasdo seu contorno, facilitando a aprendizaxe das mes-mas, especialmente das romances, e en particular, dasdúas linguas oficiais de Galicia.

O Grego como lingua flexiva require un minuciosoexame da palabra escrita mediante unha coidadosainvestigación e uso de técnicas de análise e reflexión,o que favorecerá o uso axustado da propia lingua óser esta, en boa medida, froito dun proceso de evolu-ción dese Grego analizado.

Esta herdanza recibida do mundo clásico, inda quetransformada superficialmente, permanece na cultu-ra do mundo occidental. O alumnado comprenderaamediante a lectura comprensiva e a análise de textos.

Os textos, orixinais ou convenientemente adapta-dos, pertencentes a épocas diversas, deben ser elixi-dos de forma que, por un lado, faciliten a fixación deestructuras básicas, tanto morfolóxicas coma sintác-ticas e léxicas, e por outro, sexan un instrumento paraque o profesor poida facilitar ós alumnos e ás alumnas

os elementos necesarios para que cheguen a coñece–las bases lingüísticas, históricas e culturais da nosacivilización occidental e para que comprendan que alingua e a cultura de Grecia aínda perviven nas lin-guas romances.

A sistematización de todos estes datos, extraídosde diversos textos, documentos e bibliografías elemen-tais, en traballo persoal e en grupo, e a súa consta-tación entre os datos ofrecidos polo mundo actual e oseu contraste con eles resultan elementos complemen-tarios moi útiles para a eficacia da tarefa educativa.

A presencia desta disciplina na modalidade de Huma-nidades e Ciencias Sociais xunto con disciplinas comoo Latín, Linguas Galega e Castelá, Historia, Xeogra-fía, etc., aconsella unha coordinación interdisciplinar,co fin de que o alumnado poida recibir unha formaciónmáis completa e integral.

Co estudio desta materia cúmprense pois as tresgrandes finalidades do Bacharelato: a formativa, apropedéutica e a orientadora.


O Grego contribuirá como resultado dos procesos daaprendizaxe á consecución das capacidades enuncia-das nos seguintes obxectivos xerais:

— Coñecer e utiliza–los aspectos morfolóxicos, sintác-ticos e léxicos básicos da lingua grega, iniciándosena interpretación e na traducción de textos sinxe-los.

— Reflexionar sobre os elementos fundamentais queconstitúen as linguas, e sobre as súas influenciasmutuas no espacio e no tempo, familiarizándosecon elementos da lingua grega que axudan á com-prensión das modernas, entre elas á súa propia.

— Interpretar textos literarios, históricos e filosóficos,traducidos e orixinais, comprendendo a súa estruc-tura, o pensamento e a ideoloxía neles reflectidoscunha actitude crítica ante o mundo grego e o mun-do en que viven.

— Buscar e indagar en documentos e fontes de infor-mación variadas, obtendo deles datos relevantespara o coñecemento da lingua, da historia e da cul-tura estudiadas.

Grego 95

— Aprecia–los valores principais e máis característi-cos establecidos pola sociedade grega, e identifica–la vinculación que teñen con ela as formas de pen-sar actuais: o sentimento de pertenza á unidadepolítica, social e cultural que é Europa, a toleranciae respecto ós distintos pobos, etc.


O coñecemento elemental da lingua grega nos seusaspectos fonético, morfolóxico, sintáctico e léxico faiposible acceder ós textos literarios orixinais, e a súainterpretación permitirá ós alumnos e ás alumnas co-ñece–lo pensamento dos autores gregos e descubri–losmúltiples indicios que inda persisten no mundo ac-tual.

A organización dos contidos en catro bloques nonsupón o establecemento dunha orde de presentaciónreferente á programación de aula. Será o profesorquen, no marco do proxecto curricular do seu centro,estableza a secuencia de contidos a impartir. Estesestán clasificados, dentro de cada bloque, en tres tipos(conceptuais, procedementais e actitudinais) que de-ben ser obxecto tanto dos procesos de ensinanza–aprendizaxe coma de avaliación.

3.1 Lingua grega

Neste bloque trátanse os contidos que permiten uncoñecemento elemental da lingua grega nos seus as-pectos fonético, morfolóxico e sintáctico para poderacceder ós textos orixinais e mellora–lo uso da linguapropia.


— Orixes e características. O alfabeto grego. Signosortográficos e de puntuación. Técnicas de lectura.Clasificación dos sons. Relación co alfabeto latinodas linguas modernas.

— Paradigmas nominais e verbais máis frecuentes.Elementos que os integran. Contraccións fonéticasmáis frecuentes que escurecen os paradigmas.

— A estructura da oración. Cadro xeral das oraciónssimples e compostas.


— Lectura rápida, fluída e correcta de textos gregos,que poida facilita–la súa comprensión e o recoñe-cemento das estructuras morfolóxicas e sintácticastan características da lingua grega.

— Elaboración de oracións simples e compostas coaaxuda do diccionario.

— Comparación dos procedementos morfolóxicos esintácticos do Grego cos do Latín e cos das linguasrománicas e xermánicas que coñezan.


— Curiosidade e interese para familiarizarse co usode manuais, diccionarios e outro tipo de fontes do-cumentais ás que non están habituados.

3.2 A interpretación dos textos

Os contidos abordados neste bloque permitirán o ac-ceso e a interpretación de textos de distinto tipo eautores, tanto traducidos coma orixinais. Os alumnose as alumnas poderán así coñecer directamente o pen-samento dos autores gregos e descubrir, a través de-les, a orixe dalgúns aspectos da cultura actual.


— Técnicas de traducción.

— Estructuras máis frecuentes, elementos da frase,elementos constitutivos da palabra e nexos deunión.

— A cultura clásica a través de textos traducidos.


— Traducción directa e inversa de textos e frases sin-xelas, usando diccionarios e outros materiais ade-cuados, facendo uso do léxico que xa coñecen.

— Análise de textos e identificación das estructurasfundamentais.

— Diferenciación das ideas principais e secundariasnos textos traducidos, extraendo o senso global.

— Comparación de textos clásicos e actuais, estable-cendo a conexión entre a cultura clásica e a propia.


— Valoración e aprecio da cultura clásica.

— Interese por coñece–los textos gregos orixinais.

— Confianza nas propias capacidades para supera–las dificultades na comprensión dos textos.

3.3 O léxico grego e a súa evolución

A aprendizaxe do léxico básico resulta indispensablepara consegui–los obxectivos desta materia. O alum-nado familiarizarase cun caudal léxico que lle axuda-rá a enriquece–lo seu vocabulario e facilitaralle a com-prensión dos termos usuais tanto científicos coma hu-manísticos.


— Vocabulario básico.

96 Grego

— Termos científicos, filosóficos e técnicos nas linguasmodernas, derivados do Grego.

— Procedementos de derivación e composición da lin-gua grega.

— Conexións etimolóxicas co léxico actual da técnica,da ciencia e da cultura.


— Inferencia do significado de vocábulos casteláns ougalegos apoiándose nos coñecementos do Grego.

— Transcrición das palabras gregas á lingua materna.

— Comparación de termos gregos cos seus correspon-dentes ou derivados latinos e cos derivados das lin-guas modernas, establecendo semellanzas e dife-rencias.


— Curiosidade por descubri–los sufixos e prefixosmáis frecuentes dos que se serven as linguas mo-dernas no seu proceso de creación de vocábuloscientíficos, técnicos ou de cultura en xeral.

3.4 Grecia e o seu legado

O contacto coas máis notables mostras do legado deGrecia e cos aspectos máis significativos da súa his-toria e da súa cultura proporcionará ós alumnos e ásalumnas un bo camiño para lograr un afondamentono coñecemento dos sinais de identidade, que seguensendo relevantes nos nosos días.


— Aspectos fundamentais da cultura clásica: historia,literatura, filosofía, organización social, educación,mitoloxía etc. A súa proxección no mundo actual eno contorno cotián.

— Coñecemento das investigacións arqueolóxicas.

— Desenvolvemento xeral dos principais mitos clási-cos e o seu tratamento por autores posteriores.


— Localización da lingua grega tanto espacial comatemporalmente.

— Identificación e localización dos acontecementoshistóricos máis relevantes de Grecia, recoñecendoo seu legado na nosa civilización.

— Planificación e elaboración de traballos de indaga-ción sobre temas da cultura occidental que teñen asúa orixe en institucións gregas: olimpíadas, edu-cación, etc.

— Establecemento de relacións deses coñecementoscoas demais materias, especialmente no terreo damitoloxía, da literatura e da arte.


— Valoración dos traballos de investigación, tanto engrupo coma individuais, como un dos medios parafomentar hábitos intelectuais.

— Interese por coñecer aqueles elementos da culturagrega que perviven na nosa cultura.


— Ler textos breves e orixinais, transcribir con solturaos termos á lingua materna, utiliza–los seus dife-rentes signos ortográficos e de puntuación, e reco-ñece–lo reflexo do alfabeto grego no abecedario la-tino propio das linguas modernas.

Este criterio centra a súa atención na capacidadedo alumno e da alumna para recoñece–los signosortográficos básicos da lingua grega (alfabeto, acen-tuación, signos de puntuación) e para ler con sol-tura textos breves. Ó mesmo tempo, permite com-proba–la capacidade do alumno e da alumna paratranscribir vocábulos da lingua grega á súa linguamaterna, e para relaciona–los dous sistemas de es-critura, recoñecendo as semellanzas e diferenciasortográficas e fonéticas entre ambos. O alumno e aalumna lerán na clase textos gregos, procurando oprofesor facer un seguimento personalizado da lec-tura graduando a súa extensión e dificultade.

— Recoñecer, en palabras de textos gregos sinxelos ede clara relación etimolóxica coa lingua maternaou con outras coñecidas polo alumno, prefixos e su-fixos e identifica–las regras máis elementais de de-rivación e composición.

Con este criterio inténtase comprobar se o alum-no e a alumna teñen conciencia da súa propia lin-gua, recoñecendo nela os elementos léxicos proce-dentes da lingua grega, así como a súa evoluciónsemántica. O alumnado relacionará termos da súalingua ou doutras linguas coñecidas por el cos seuscorrespondentes en grego, e observará os procede-mentos de derivación e composición de ambas, es-tablecendo relacións e pautas de evolución.

— Recoñece–las diferentes formas nominais, pronomi-nais e verbais e as funcións de declinacións e con-xugacións, apreciando a súa correspondencia coalingua materna e con outras linguas modernas.

Este criterio pretende comprobar se o alumno ea alumna adquiriron as nocións morfosintácticasque lles permitan recoñece–las características du-nha lingua flexiva e identificar formas e funcións.O alumno e a alumna deberán demostra–la capa-cidade de recoñecemento dos elementos lingüísticosbásicos da lingua grega nos aspectos morfolóxicos

Grego 97

e sintácticos (reconstrucción da flexión nominal epronominal ou verbal dunha palabra partindo dunparadigma, recoñecemento de funcións sintácticas,identificación dos elementos da oración e dos indi-cadores básicos de subordinación). O alumnado re-lacionará os elementos antes citados cos da súa lin-gua materna ou con outras coñecidas por el.

— Pasar á lingua materna frases breves de textos li-terarios orixinais, sen diccionario e a partir dunvocabulario básico elaborado na clase co profesor.

Con este criterio preténdese determinar se oalumno e a alumna son capaces de recoñece–lasdiversas estructuras morfosintácticas dunha lin-gua flexiva, e de vertelas á súa lingua materna,reproducindo o contido dun texto. Os textos seránbreves e orixinais, preferentemente da prosa áticados séculos V e IV e de dificultade mínima. Valo-rarase a elección correcta das estructuras sintácti-cas, das formas verbais, das equivalencias léxicasna lingua materna e da orde de palabras no procesoe resultado da traducción.

— Establece–lo significado do léxico básico nun textogrego orixinal dotado de unidade significativa, einferi–lo significado doutras palabras polo seu con-texto inmediato.

Con este criterio preténdese comprobar se aalumna e o alumno son capaces de identifica–lo vo-cabulario básico elaborado na clase e inferi–lo sen-tido doutras palabras da mesma familia nun texto,a partir do devandito vocabulario, e de deduci–losignificado doutros vocábulos a partir do seu con-texto inmediato. Valorarase a capacidade de deduc-ción a partir de elementos dados e a capacidade deexpresión do contido do texto na súa versión nalingua moderna.

— Identifica–las grandes coordinadas espacio–tempo-rais da lingua grega, aprecia–la orixe e influenciasmutuas entre esta e outras linguas modernas coñe-cidas polo alumno e a alumna, e inferir algunhascaracterísticas da linguaxe humana e do seu fun-cionamento.

Este criterio trata de comprobar se o alumnadoé capaz de situa–la lingua grega clásica tanto es-pacial coma temporalmente, e de establecer rela-cións históricas relativas á súa orixe e ás súas in-fluencias respecto a outras linguas da familia in-doeuropea ou outras familias, que os alumnos e asalumnas coñezan. O alumnado elaborará mapas erelacionará familias léxicas entre as linguas por elcoñecidas, establecendo paralelismos, diferencias eposibles influencias.

— Extrae–lo senso global de textos de diferentes xéne-ros literarios presentados en traduccións fiables, di-

ferencia–las ideas principais das secundarias e re-coñece–la posible vixencia das súas propostas nomundo actual.

Con este criterio preténdese determinar se osalumnos e as alumnas teñen capacidade para com-prende–lo contido esencial dun texto e delimita–laspartes máis importantes. O alumnado relacionaráas propostas contidas no texto coas actuais, e ana-lizará e establecerá semellanzas e diferencias entreelas. Poderá manifesta–la súa competencia me-diante exercicios de lectura comprensiva de textoscon sentido completo, pertencentes a diversos xé-neros literarios; análise e síntese dos mesmos, de-limitación das súas partes máis significativas, con-traste con textos da literatura actual e elaboraciónde breves ensaios persoais sobre a posible vixenciado contido do texto na actualidade.

— Situar no tempo e no espacio (época e marco xeo-gráfico) os máis importantes acontecementos histó-ricos de Grecia, identifica–las manifestacións cul-turais básicas e recoñece–los seus vestixios na ac-tualidade.

Este criterio trata de comprobar se os alumnose as alumnas son capaces de situar historicamentea civilización grega, e se coñecen, tanto os aconte-cementos máis importantes que marcaron a súahistoria coma as súas manifestacións culturaismáis significativas (arte, filosofía, ciencia etc.). Pre-téndese comprobar tamén se o alumnado é capazde analiza–los elementos da cultura grega presen-tes na actualidade nestes campos. Os alumnos e asalumnas poderán manifesta–la súa competencia,entre outras tarefas, elaborando mapas, desenvol-vendo exposicións orais ou escritas sobre algúntema ou realizando breves traballos sobre os me-dios de comunicación, e establecendo neles as po-sibles referencias ó mundo clásico.

— Planificar e realizar sinxelos traballos de indaga-ción sobre aspectos históricos e socioculturais sig-nificativos da civilización grega, a partir de datosrecollidos de distintas fontes antigas e modernas, epoñer por escrito ou expoñer oralmente as súas con-clusións.

Con este criterio preténdese comprobar se oalumno e a alumna son capaces de distinguir noseu contorno os elementos do mundo clásico, reco-ñecéndoos como herdanza do noso pasado e inter-pretalos partindo do seu coñecemento sobre esemundo. Preténdese así mesmo comprobar se soncapaces de planificar un traballo, de recoller e se-leccionar datos a partir de diversas fontes, de or-ganizar eses datos e de expresalos ben por escritoou ben oralmente.

98 Grego


Historia da Filosofía


1. Introducción

A comprensión e a análise do mundo contemporáneosó son posibles se se atende, tanto ós datos inmediatosque este nos ofrece, como ós antecedentes que deter-minaron a súa configuración. O desenvolvemento des-ta capacidade nos xoves esixe que estes estean acos-tumados a introduci–la dimensión histórica na súaaproximación ó mundo que os rodea.

Os alumnos e as alumnas coñecen xa o carácterhistórico dalgúns elementos económicos, sociais e po-líticos, pero están menos acostumados a considera–ladimensión histórica na análise e na discusión dasideas, referidas a cuestións teóricas ou a cuestiónsderivadas da práctica individual ou social, que se for-mulan no noso contorno máis inmediato. E, sen em-bargo, o coñecemento das formulacións anteriores deideas e de problemas, clarifica tanto sobre os proble-mas mesmos como sobre o senso específico que cobranna actualidade.

Cos contidos seleccionados para esta etapa, a His-toria da Filosofía é unha das materias que contribúeó desenvolvemento destas capacidades, presentadascomo obxectivos formativos básicos do Bacharelato.

As obras e textos dos filósofos constitúen o núcleofundamental da Historia da Filosofía, neles están con-tidos os problemas, as ideas e os sistemas conceptuaisque foron elaborándose ó longo do tempo. Calqueraaproximación á Historia da Filosofía recolle este con-xunto sistemático de reflexións en torno ós problemasfundamentais que se formula o home sobre si mesmoe na súa relación co mundo. Estes problemas, sobreos que os alumnos e as alumnas xa tiveron oportuni-dade de reflexionar no desenvolvemento da Filosofíade primeiro de Bacharelato, teñen un carácter trans-cendente, pero adquiren, en cada momento histórico,unha formulación precisa, vinculada ás condicións so-ciais e culturais que enmarcan a vida e a obra dosdistintos pensadores.

Pero a Historia da Filosofía ten tamén unha ligazóninterna; os distintos sistemas conceptuais, que os fi-lósofos foron elaborando como resposta a esas pregun-tas básicas, seguen un desenvolvemento propio, enla-zan uns con outros nun intento de progresar, tantona comprensión racional e crítica da realidade no seu

conxunto como na orientación da acción humana in-dividual e colectiva.

É pois esta dobre dimensión histórica, xunto coasúa contribución á comprensión do presente, a quecaracteriza o estudio da Historia da Filosofía no Ba-charelato.

Así, por un lado, a lectura de textos filosóficos dopasado permítelles ós alumnos e ás alumnas recons-truí–los problemas filosóficos formulados e segui–lasliñas internas do seu desenvolvemento histórico. Odescubrimento de que as ideas non terminan en simesmas, senón que son susceptibles de novos desen-volvementos na medida en que se introducen novasconsideracións e condicións diferentes, posibilita queos alumnos e as alumnas avancen na comprensión deque as ideas se constrúen a partir de aportacións ede enfoques moi diversos.

Ó mesmo tempo, mediante dita reconstrucción, osalumnos e as alumnas observan a relevancia que, tan-to os problemas como as respostas ofrecidas polos fi-lósofos, teñen para a comprensión dos mesmos temastal e como se presentan na actualidade.

Por outro lado, esa mesma lectura posibilita que osalumnos e as alumnas adquiran unha clara compren-sión da dimensión histórica de calquera reflexión eproducción ideolóxica en xeral, e das teorías filosóficasen particular; hai que clarexar, pois, as condicións so-ciais nas que se xeran e as súas relacións de simili-tude, de diferencia, de complementariedade, etc., res-pecto doutras produccións culturais da mesma época(ciencia, arte, literatura, etc.).

É necesario ter tamén presente que no Bacharelatose sinalan como obxectivos propedéuticos, ó lado dosformativos, o dominio dos coñecementos e das habili-dades fundamentais da modalidade escollida, e que aHistoria da Filosofía aparece nel como materia propiada modalidade de Humanidades e Ciencias Sociais.O feito de situar historicamente a reflexión filosóficapermite que os alumnos e as alumnas coñezan os dis-tintos autores e sistemas conceptuais e, en particular,que usen con precisión conceptos de longa tradiciónque son fundamentais para entender algunhas idease problemas teóricos do noso tempo, e que poden axu-darlles tamén á construcción de novas respostas. Peroademais, permítelles descubri–los eixes que conectan

Historia da Filosofía 99

a Historia da Filosofía coa Historia das Ideas en xeral.Esta articulación histórica das ideas científicas, polí-ticas, estéticas, xurídicas, filosóficas, etc. é totalmentenecesaria para a comprensión en profundidade dossaberes que se integran no Bacharelato de Humani-dades e nas distintas opcións profesionais ás que sepoida acceder.

O tratamento metodolóxico da Historia da Filosofíano Bacharelato corresponderá ás características e ásfuncións que aquí se sinalaron. O punto de partidaserá o diálogo cos textos filosóficos. A idea de diálogosubliña a necesidade de que os alumnos e as alumnasse enfronten cos textos desde unha postura reflexiva,cun certo grao de elaboración das súas propias ideassobre os problemas filosóficos formulados e con inte-rese por interpreta–las propostas que o autor nos ofre-ce. Pero tamén cun interese especial por comprenderesas mesmas propostas, por busca–lo seu senso máisalá dos termos e por atender ó contexto social e cul-tural no que se formulan.

O comentario de texto, cos seus múltiples enfoquesposibles, convértese así non só nun exercicio privile-xiado para esta materia, senón nun contido procede-mental básico.

As sínteses conceptuais e o estudio do ámbito his-tórico e cultural deben complementa–la lectura dostextos. Promoverase nos alumnos e nas alumnas acapacidade de determinar cales son as súas propiasnecesidades de información, tanto xeral coma especí-fica e como satisfacelas acudindo a obras de consulta.O uso sistemático de fontes bibliográficas de informa-ción habituaraos ós mecanismos básicos do traballointelectual. Finalmente, o exercicio da composición fo-mentará a capacidade de determinar enfoques propiosa temas tradicionais, xunto coa capacidade de esta-blecer relacións e de argumentar, habilidades todaselas necesarias para acada–la madurez intelectual.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiadebe contribuír a que as alumnas e os alumnos de-senvolvan as seguintes capacidades:

— Comprende–los problemas filosóficos fundamentaisque ocuparon os filósofos ó longo da historia e re-coñece–la súa transcendencia para a comprensióndo mundo actual.

— Analizar e comentar textos filosóficos establecendocon eles unha relación de diálogo crítico que leve ásúa interpretación, á súa comparación e á súa lo-calización.

— Relaciona–las teorías filosóficas co marco social ecultural no que se formularon e do que son a súa

expresión, xunto con outras manifestacións da ac-tividade intelectual humana.

— Comprende–la relación existente entre as diversasteorías e correntes filosóficas que se sucederon ólongo da historia, analizando as semellanzas e asdiferencias tanto no modo de formula–los proble-mas como nas solucións que se propoñen.

— Situa–las distintas formas culturais e ideolóxicasdo presente no marco da Historia das Ideas, e re-coñece–lo valor da comprensión do outro (texto ouinterlocutor) para o desenvolvemento do propiopunto de vista.

— Descubri–las conceptualizacións de carácter ex-cluínte ou discriminatorio que, de forma explícitaou implícita, forman parte do discurso filosófico.

— Planificar e realizar pequenas investigacións sobretemas monográficos, utilizando os procedementosbásicos do traballo intelectual, e poñendo especialatención no rigor conceptual e lóxico tanto na aná-lise do tema como na expresión do propio pensa-mento.

— Comprender que o diálogo racional é a forma máisadecuada para a libre expresión e comparación deideas, e que a razón é unha capacidade privilexiadapara regula–la acción humana individual e colecti-va.


A selección de contidos conceptuais, procedementaise actitudinais corresponde tanto á caracterización damateria como ós seus obxectivos xerais. Os contidosconceptuais preséntanse divididos en catro grandesbloques que corresponden, á súa vez, a catro grandesperíodos da Historia da Filosofía. En cada bloque de-termínanse os problemas fundamentais a tratar, peroo seu desenvolvemento específico queda aberto a di-versos enfoques e á selección de autores.

A programación das unidades didácticas pode arti-cularse en torno a algún dos contidos conceptuais,pero sempre tendo en conta o desenvolvemento doscontidos procedementais e actitudinais, de xeito quese contemplen os seguintes aspectos máis xerais re-feridos:

– Á comprensión dos problemas a partir dos quenacen as distintas propostas teóricas.

– Ó establecemento de relacións entre os proble-mas e desenvolvementos teóricos e o marco his-tórico no que nacen, e entre o desenvolvementointerno das teorías e sistemas filosóficos e osproblemas teóricos do presente.

– Ó diálogo cos textos.

100 Historia da Filosofía

3.1 Filosofía antiga

No desenvolvemento deste apartado hai que analiza–la orixe do pensamento filosófico e a súa evolucióndurante a Antigüidade Clásica. Trataranse os proble-mas específicos que foron obxecto de estudio por partedos distintos pensadores e das escolas filosóficas, eque cimentaron o posterior desenvolvemento da Filo-sofía ata os nosos días.

Platón e Aristóteles deberán ser obxecto dunhaanálise máis pormenorizada no estudio de ditos te-mas.


— O home e a Natureza.

— O coñecemento: experiencia, razón e linguaxe.

— A busca da felicidade: o ben e a virtude.

— A organización política.


— Análise dos conceptos, das relacións lóxicas e dosproblemas filosóficos que aparecen nos textos dePlatón e Aristóteles.

— Interpretación do contido dos textos filosóficos se-leccionados, relacionándoos co seu contexto teóricoe social.

— Recoñecemento dos elementos conceptuais de ca-rácter excluínte presentes, de forma implícita ouexplícita, no discurso filosófico dos pensadores an-tigos.

— Lectura dunha obra filosófica da época que sexasinxela e breve.


— Aprecio polo valor que as reflexións filosóficas dopasado teñen para a comprensión do presente.

— Interese e gusto pola lectura de obras de filosofía.

3.2 Filosofía medieval

Deste período estudiarase o desenvolvemento que se-guiu o pensamento filosófico desde os primeiros sécu-los da era cristiá ata a baixa Idade Media. Sinálansecomo problemas fundamentais aqueles que presentaninnovacións respecto á tradición anterior.

Co seu desenvolvemento, promoverase a reflexiónracional sobre a relixión e sobre as crenzas, así comoa identificación de conceptos das distintas tradiciónsrelixiosas (cristiá, islámica, hebrea, ...) presentes nanosa cultura.


— As aportacións do pensamento cristiá á tradiciónfilosófica clásica: novos conceptos.

— As relacións entre razón e fe.


— Confección de cronoloxías e de esquemas concep-tuais que permitan localizar e relacionar tanto au-tores coma posturas ou sistemas filosóficos.

— Establecemento de relacións entre os problemas esistemas filosóficos elaborados polos autores daépoca e as condicións sociais e culturais que os en-marcan, utilizando fontes bibliográficas e de con-sulta e confeccionando fichas.


— Aprecio polo traballo intelectual e sensibilidadepolo rigor necesario nas súas distintas fases.

— Interese pola perspectiva histórica como forma deacceso ós problemas e ás concepcións do presente.

— Tolerancia e respecto polas distintas cosmovisiónse formas ideolóxicas.

3.3 Filosofía moderna

O desenvolvemento do pensamento filosófico duranteos séculos XVI, XVII e XVIII ten unha importanciafundamental tanto polas súas aportacións específicascomo por senta–las bases de cuestións e de ideas quese prolongan ata os nosos días. Debido á complexidadee á riqueza das aportacións filosóficas deste período,ditas cuestións trataranse en dous momentos distin-tos.

En primeiro lugar, o período comprendido entre osséculos XVI e XVII no que haberá que tomar comopunto de partida a nova concepción do home e domundo formada durante o Renacemento.

En segundo lugar, o século XVIII durante o cal cris-talizan no movemento da Ilustración as distintasaportacións filosóficas, científicas e culturais.

Descartes, Locke e Kant son os autores que debe-rán ser obxecto dunha análise máis pormenorizadano estudio dos diversos temas.


— Séculos XVI e XVII. A orixe e a validez do coñece-mento. O problema do método. Natureza e socieda-de: Filosofía moral e Filosofía política.

— Século XVIII. A razón crítica e a razón autónoma.A idea de progreso.



— Comentario aberto de textos filosóficos dos autoresestudiados, que inclúa unha valoración persoal ar-gumentada.

— Identificación e comparación de distintas posturasfilosóficas referidas a un mesmo problema filosófi-co.

— Preparación e elaboración dun traballo monográfi-co sobre algún tema ou sobre algún autor da época,utilizando as técnicas básicas do traballo intelec-tual.

— Lectura dunha obra filosófica sinxela e breve.


— Actitude crítica ante os contidos ideolóxicos quesubxacen en obras filosóficas e perante os temasque denoten algunha discriminación.

— Interese e curiosidade pola lectura de obras e textosfilosóficos, utilizando criterios propios de seleccióne de valoración.

3.4 Filosofía contemporánea

No estudio da Filosofía contemporánea, hai que dis-tingui–los problemas que formulan os pensadores doséculo XIX, especialmente na súa primeira metade,das tendencias e dos desenvolvementos xurdidos caraa finais de século e que teñen continuidade e expan-sión durante o século XX. Neste século, a reflexiónfilosófica abandona o empeño pola construcción de sis-temas para centrarse na análise de determinados pro-blemas ligados moi directamente á complexidade dasnovas realidades, que van xurdindo na rápida trans-formación das estructuras económicas, políticas e so-ciais.


— Século XIX. A dimensión histórica do individuo eda sociedade. O novo Humanismo (a vida, os valo-res, a intuición) e a transformación do paradigmacientífico.

— Século XX. A análise da existencia. A busca dunhanova racionalidade e dunha nova metodoloxía. Omundo da palabra. O home como ser cultural.


— Realización de traballos de síntese a partir de di-ferentes fontes de información e de consulta.

— Realización de composicións filosóficas.

— Planificación e realización de sesións de discusiónsobre algún problema filosófico do presente.


— Atención á precisión lóxica e conceptual na expre-sión das propias reflexións filosóficas.

— Inclinación por considera–las posturas ideolóxicasou filosóficas dos demais como fonte de enriquece-mento persoal e colectivo.

— Interese e actitude crítica ante as distintas formasde creación intelectual e ante as posibilidades ex-plicativas dos diversos ámbitos da actividade hu-mana.


— Analiza–lo contido dun texto filosófico, identifican-do os problemas, os conceptos e os termos específicosque aparecen, facendo explícita a súa estructura ex-positiva (teses, argumentos e conclusións).

Este criterio trata de avalia–la capacidade paraler comprensivamente e para analizar textos filo-sóficos mediante a identificación dos problemas queneles se formulan, a explicación dos conceptos e dostermos específicos, así como o recoñecemento dasproposicións e dos argumentos que apoian as tesesmantidas e as conclusións derivadas das mesmas.Todo iso permite valora–lo progreso dos alumnos edas alumnas na comprensión do significado dos tex-tos filosóficos.

— Interpretar un texto filosófico sinalando, por unlado, a relación entre o problema que formula o au-tor e o contexto teórico e social da época e, por outro,diferenciando as propostas que contén doutras po-sibles posicións sobre o mesmo tema.

Este criterio trata de avalia–la capacidade doalumnado para explicar, coas súas propias pala-bras e de forma argumentada, o senso dun textofilosófico, utilizando para iso a información obtidasobre o autor, o contexto socio–cultural no que xor-den os problemas que o texto formula e outros mo-dos de responder a eses mesmos problemas.

Trátase, polo tanto, de avaliar fundamentalmen-te a competencia argumentativa do alumnado e asúa capacidade para integrar informacións diver-sas.

— Comentar un texto filosófico, atendendo especial-mente á identificación dos supostos implícitos queo sustentan, á consistencia dos seus argumentos edas súas conclusións, así como á vixencia das súasaportacións na actualidade.

Este criterio pretende avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para enriquecer progresi-vamente a súa comprensión e a interpretación dostextos filosóficos, utilizando pautas de comentario


que lles axuden a descubrir supostos (crenzas, in-tereses, propósitos, ...) nas posicións analizadas,que permitan aprecia–la maior ou menor coheren-cia das mesmas e que lles faciliten recoñecer, nasinterpretacións filosóficas do noso tempo e nas súaspropias, a presencia das concepcións do pasado.

— Ordenar e situar cronoloxicamente as diversas in-terpretacións filosóficas estudiadas, relacionándoasunhas coas outras, sinalando as súas similitudes ediferencias e recoñecendo a permanencia e a histo-ricidade das propostas filosóficas.

Preténdese avaliar con este criterio a capacidadedos alumnos e das alumnas para situar no momen-to histórico correspondente os textos dos autoresestudiados, así como para recoñecer e para identi-fica–la similitude ou a discrepancia das súas for-mulacións e o valor das súas aportacións na confi-guración da mentalidade do noso tempo.

— Relaciona–los problemas filosóficos e os seus auto-res, que os alumnos e as alumnas estudiaron, coascondicións históricas, sociais e culturais nas quexurdiron e ás que intentaron dar resposta.

A intención deste criterio é comproba–la capaci-dade do alumnado para situa–las cuestións filosó-ficas estudiadas no marco histórico, social e cultu-ral no que xorden, comparando e diferenciando osaber filosófico doutras manifestacións culturaisque aparecen no mesmo contexto, e analizando arelación existente entre as formulacións e propos-tas dos filósofos e os problemas e as necesidadesda sociedade do seu tempo.

— Recoñece–las conceptualizacións de carácter ex-cluínte e discriminatorio (androcentrismo, etnocen-trismo e outras) que poidan aparecer no discursofilosófico das distintas épocas.

Este criterio pretende avalia–la capacidade dasalumnas e dos alumnos para descubrir supostos,implícitos ou explícitos, no discurso filosófico, enespecial aqueles que implican algún tipo de discri-minación.

Trátase, pois, de valora–la capacidade da análisecrítica dos alumnos e das alumnas, así como a súacapacidade para atender ás consecuencias sociaisdos discursos teóricos.

— Elaborar un traballo monográfico de investigaciónsobre algún aspecto da Historia do pensamento fi-losófico, atendendo especialmente ó proceso de re-collida e de selección da información.

Este criterio trata de avaliar en que medida osalumnos e as alumnas son capaces de planificar ede realizar un pequeno traballo monográfico, ó lon-go do curso, sobre algún aspecto da Historia do Pen-samento; trátase, igualmente, de comproba–lo seugrao de autonomía na utilización dos procedemen-tos de busca e de selección de información, así comodas súas destrezas expositivas.

— Participar en debates e en sesións de discusión sobreproblemas filosóficos actuais, que susciten o interesedos alumnos e das alumnas, e nos cales estes debanaporta–las súas propias reflexións e relacionalascon outras posicións de épocas pasadas, previamen-te estudiadas.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade desenvolvida polo alumnado para establecerrelacións entre algunhas formulacións filosóficasda actualidade e outras formulacións do mesmo enépocas pasadas. Así mesmo, o debate permitiráavalia–la competencia dos alumnos e das alumnaspara manter un diálogo racional e argumentar oral-mente as súas propias posicións con liberdade e sendogmatismos.



Historia do Mundo Contemporáneo


1. Introducción

A comprensión do mundo actual, a través da análisee a valoración das súas realidades e dos antecedentese factores que inflúen nelas, constitúe un dos obxec-tivos xerais do Bacharelato. Pero para aprehende–larealidade presente, o coñecemento histórico propor-ciona unha serie de instrumentos que lle son propios:a indagación da orixe e da evolución dos procesos e aanálise das relacións que se establecen entre eles. Así,na medida en que os feitos aparecen vinculados a ou-tros estadios precedentes fanse comprensibles. Destemodo, o coñecemento histórico permite a interpreta-ción da sociedade actual ó entende–lo presente comounha fase dun proceso inacabado, que se configura apartir de elementos herdados do pasado, pero nos queé posible actuar para modela–lo futuro.

Ó mesmo tempo, ese coñecemento proporciona omarco adecuado para que as aprendizaxes asimiladasno conxunto das disciplinas, adquiran sentido e seconfiguren como un esquema cultural trabado e cohe-rente.

A análise da multiplicidade dos factores que inter-veñen nunha realidade humana, o cambio permanen-te e a irrepetibilidade dos feitos históricos permitenexercitar facultades que axudan a adquirir certas ha-bilidades cognitivas e a consolidar unha madurezapersoal, que facilitan actuar de forma responsable eautónoma.

A creación dunha memoria colectiva, imprescindi-ble para dotar ós pobos e ós individuos que formanparte deles dunha identidade, conséguese, en parte,por medio do coñecemento global que proporciona oestudio da humanidade no seu devir e a reflexión so-bre a propia sociedade na que se vive. Este coñece-mento é básico na medida que axuda a desenvolveractitudes participativas, tolerantes e solidarias, quefacilitan notablemente a inserción dos individuos nasociedade da que forman parte.

A atribución duns límites cronolóxicos a esta disci-plina preséntase na historiografía con criterios diver-sos, sempre convencionais aínda que non arbitrarios.Atraída pola fascinación do presente e receosa, á vez,do inmediato, que se consideraba responsabilidade desociólogos e periodistas, unhas veces facíaselle coin-

cidir coa denominada «era Contemporánea», en tantoque outras se identificaba coa etapa posterior á Se-gunda Guerra Mundial. Aquí adóptase unha posiciónprecisa en canto ó marco de referencia —o séculoXX—, pero flexible na súa aplicación.

Unha das finalidades do Bacharelato é que os es-tudiantes teñan unha visión do mundo no que vivene resulta difícil tela sen coñece–los dous últimos sé-culos da historia da humanidade, porque non hai rup-tura desde as revolucións burguesas e moitos proble-mas, ós que se teñen que enfrontar, xeráronse ó longodestes dous séculos, que forman un continuo que noné conveniente romper. Un corte ríxido no tempo pri-varía o estudio de determinados fenómenos do pre-sente dunhas referencias sen as que resultaría difícila súa comprensión. Trátase principalmente da pervi-vencia e do poder clarificador dos acontecementos fun-damentais do século XIX: a revolución industrial, asrevolucións liberais, o nacionalismo, o colonialismo,ós que será preciso recorrer en máis dunha ocasión.

A noción «mundo contemporáneo» identifícase, qui-zais por primeira vez na historia da humanidade, coslímites xeográficos do Planeta. O espacio europeo, in-cluso o do mundo occidental, non constitúe xa, comonas épocas anteriores, o marco exclusivo do que su-cede. A interdependencia dos países, as economías, atecnoloxía e os problemas na conservación do medioambiente, esixen o estudio dos fenómenos que acon-tecen en tódolos recantos do planeta. Así pois, só seé verdadeiramente universal, a historia do mundo po-derá explicar, de maneira satisfactoria, o contempo-ráneo.

A selección de contidos da opción contemporánearesponde, pois, a dous tipos de consideracións de ca-rácter curricular: dunha parte, trátase de reduci–loámbito temporal de forma que sexa posible acometer,con certa profundidade, algúns temas importantes eexercita–los procedementos habituais do traballo dohistoriador, tales como a análise de fontes, as inter-pretacións de documentos, a relatividade das inter-pretacións, etc.; doutra, preténdese que eses temas,obxecto de estudio, sexan significativos á luz das ca-racterísticas e principios considerados anteriormentee, que tamén estean próximos no tempo.

Historia do Mundo Contemporáneo 105

Situada esta proposta nun deseño curricular aber-to, a programación concreta do profesor poderá arti-cular convenientemente contidos relativos ó presenteque ten as súas claves explicativas nun pasado pró-ximo. Os coñecementos poderán organizarse partindodo presente para volver a el, nunha dinámica na quese encadea a presentación do problema coa busca dassúas raíces.

Así mesmo, a selección adecuada das cuestiónsmáis aptas da actualidade que vaian xurdindo servirápara que os alumnos e as alumnas relacionen a His-toria do Mundo Contemporáneo coas súas vivenciase coa consecución dos obxectivos que persegue a en-sinanza da Historia.


O proceso de ensinanza–aprendizaje desta materiadebe contribuír a que as alumnas e os alumnos de-senvolvan as seguintes capacidades:

— Explicar, situándoos adecuadamente no tempo e noespacio, feitos e acontecementos relevantes da His-toria do Mundo Contemporáneo, valorando a súasignificación no proceso histórico e as súas reper-cusións no presente.

— Comprende–los principais procesos económicos, so-ciais, políticos e culturais que configuran a historiarecente, identificando os seus rasgos máis signifi-cativos e analizando os factores que os conforma-ron.

— Adquirir unha visión global do mundo contempo-ráneo e dos seus problemas á luz dos antecedenteshistóricos, superando enfoques eurocéntricos e par-ciais, comprendendo as súas relacións de interde-pendencia e a interrelación de factores (políticos,económicos, tecnolóxicos, ...) que se dan nel e ana-lizando a función que cumpren as institucións su-pranacionais.

— Empregar con propiedade a terminoloxía básicaacuñada pola historiografía e realizar actividadesde indagación e de síntese nas que se analicen, con-trasten e integren informacións diversas, valoran-do o papel das fontes e o labor do historiador.

— Desenvolve–la sensibilidade e o sentido da respon-sabilidade ante os problemas sociais do noso tempo,en especial os que afectan ós dereitos humanos e ápaz, adoptando actitudes democráticas e tolerantese adquirindo independencia de criterio e hábitos derigor intelectual.

— Argumenta–las propias ideas sobre a sociedade erevisalas de forma crítica tendo en conta novas in-formacións, corrixindo estereotipos e prexuízos e

entendendo a análise histórica como un proceso enconstante reelaboración.

— Desenvolver unha actitude crítica acerca dos valo-res que subxacen na actuación dos distintos grupossociais e das persoas, analizando a correspondenciaentre principios declarados e conductas.


En concordancia cos obxectivos expostos, os contidosbásicos que se tratan na Historia do Mundo Contem-poráneo articúlanse en cinco bloques e cada un delesestructúrase, a título orientativo, en varios enuncia-dos. A definición dos bloques responde, por un lado,á intención de facilita–la aprendizaxe desta materia,tendo en conta as capacidades e o nivel de coñece-mento do alumnado na idade que nos ocupa; e poroutro, dado o carácter propedéutico e orientativo doBacharelato, á conveniencia de familiarizalo cunhaconcepción xeral de xénese e de evolución, que é apropia da Historia e parece a máis adecuada paracomprende–las orixes e as características do mundoactual.

Así mesmo, en cada bloque coexisten contidos re-ferentes a: conceptos fundamentais da disciplina, in-formacións básicas sobre procesos e estructuras, pro-cedementos e actitudes. A selección destes contidos,relacionados coas habilidades e técnicas propias daanálise histórica, destaca pola súa potencialidadepara o coñecemento da sociedade actual e para a iden-tificación dun país e da súa cultura.

O primeiro bloque céntrase nas cuestións de con-ceptualización, metodoloxía e procedementos, sen per-xuízo de que estes últimos teñan a debida presenciaen tódolos demais bloques.

Os bloques seguintes delimitan as tres grandes eta-pas evolutivas da humanidade contemporánea e or-ganízanse internamente, de modo que se poidan re-laciona–los principais cambios estructurais entre si etamén coa transformación histórica xeral que tardamáis dun século en completarse.

O último bloque presenta, á luz da historia prece-dente, unha reflexión crítica sobre as característicase sobre os problemas do mundo no que o alumnadoestá vivindo.

3.1 Métodos do coñecemento histórico

Na ensinanza da Historia é máis adecuado na maioríados casos, para que a aprendizaxe sexa significativa,partir da formulación de problemas que da exposiciónverbal, aínda que esta non deberá obviarse sempre

106 Historia do Mundo Contemporáneo

que cumpra coas condicións que fan que a aprendiza-xe dos contidos que vehicula sexa significativa.

Neste bloque preséntase uns contidos cun carácterprocedemental que deben ser abordados tanto por simesmos como en relación co tratamento e resoluciónde problemas, que xorden de maneira natural dos de-mais bloques de contidos.


— A Historia como ciencia e os seus problemas.

— Fontes e procedementos para o coñecemento histó-rico.

— Natureza, tipoloxía e importancia das distintas cla-ses de fontes.


— Análise e utilización crítica de fontes e de materialhistoriográfico diverso.

— Contraste de interpretacións historiográficas e ela-boración de sínteses integrando información de dis-tinto tipo.

— Utilización de información contrastada, procedentedos medios de comunicación de masas (prensa, TV,filmes, ...) para o achegamento ó coñecemento dassociedades actuais.


— Actitude crítica ante as informacións procedentesde distintas fontes: prensa, algunha obra bibliog-ráfica, TV, ...

— Preocupación polo rigor e pola obxectividade nabusca e na interpretación da información histórica.

3.2 Xénese do Mundo Contemporáneo: dasrevolucións liberais á Gran Guerra

Neste bloque abórdanse os contidos do século XIX his-tórico, que non cronolóxico, como un proceso evolutivode gran complexidade interna tanto no sincrónicocoma no diacrónico, pero que mostra unha inequívocaespecificidade histórica: desenvolvemento e culmina-ción dunhas tendencias transformadoras que provo-can un cambio total que leva, en Europa e nos paísesavanzados do resto do mundo, desde as sociedadeschamadas de Antigo Réxime ás sociedades e ós réxi-mes contemporáneos.

Desde unha perspectiva planetaria, neste mesmolapso temporal, asístese ó paso dos imperios antigosa unha nova orde, rexida polos imperialismos euro-peos e pola incorporación tardía de EE.UU. e Xapóná carreira imperialista.

A articulación dos enunciados persegue que o pro-fesorado seleccione e ordene a grande diversidade de

feitos, de modo que o alumnado poida percibi–las di-mensións fundamentais do cambio histórico e, en con-secuencia, comprende–las raíces próximas do mundono que vive e as causas principais que o conformaron.

Por iso parece conveniente contemplar, en primeirolugar, a caída do Antigo Réxime para compara–loscaracteres, cualitativamente contrapostos, do que de-saparece e do que comeza a nacer. En segundo lugar,deben tratarse as dimensións claves da transforma-ción: os sistemas políticos, as concepcións do mundo,a base económica nos seus aspectos agrarios, indus-triais, demográficos, etc., e as estructuras sociais, asícomo a conflictividade que todo isto trae consigo.

Por outra parte, para evitar, na medida do posible,a visión eurocéntrica que tradicionalmente caracteri-zou a ensinanza da Historia, é aconsellable trata–lasrepercusións que estes procesos teñen sobre o quehoxe denominamos a periferia mundial.


— A ruptura co Antigo Réxime. As revolucións libe-rais. Os novos sistemas políticos representativos.Liberalismo e nacionalismo.

— As transformacións socioeconómicas: industrializa-ción, cambio agrario, novo sistema económico enova estructura social.

— A conflictividade social. O movemento obreiro.

— Cambio e permanencia na cultura, nos valores enas ideas en Europa. Os avances científicos–tecno-lóxicos.

— O Imperialismo. A expansión colonial. A evolucióndas relacións internacionais.


— Identificación e análise de distintas causas que danlugar a feitos históricos relevantes, empregandocriterios historiográficos.

— Elaboración e interpretación de mapas, de gráficose de series estatísticas nos que se sinalen as trans-formacións do mundo contemporáneo.

— Debate sobre as ideoloxías que impregnan o move-mento obreiro, o pensamento nacionalista, o impe-rialismo, etc.


— Valoración dos dereitos humanos como unha impor-tante conquista histórica e rexeitamento de calque-ra forma de violación dos mesmos.

— Sensibilidade ante os problemas sociais derivadosdas situacións de desigualdade e solidariedade, naloita pola defensa dos dereitos fundamentais daspersoas.


— Interese por coñecer algún proceso de cambio refe-rido á revolución industrial, á revolución burguesa,á cultura da nova sociedade, á mellora das condi-cións de vida, á adquisición de dereitos, etc.

3.3 O período de entreguerras. As grandescrises de transición ó mundo actual

O período de entreguerras constitúe unha transiciónconvulsiva entre a culminación da xénese das socie-dades contemporáneas e o mundo actual. A profundacrise dos sistemas decimonónicos e da orde mundial,que se desenvolve nestas décadas, dá lugar a unhapugna entre modelos incompatibles de organizacióndas sociedades contemporáneas que se salda coa gue-rra máis destructiva e universal da humanidade. Éun período de crise total de valores, de experimentosen tódolos ámbitos: cultural, artístico, ..., e polo tanto,extraordinariamente vivo e propicio para que osalumnos e as alumnas reflexionen sobre a importan-cia de adoptar uns ou outros modos de organizacióndos grupos humanos, e sobre as consecuencias, a ve-ces terribles, de intentar levar á práctica ideas dog-máticas.


— A Gran Guerra e a fin da hexemonía europea nomundo. Os tratados de paz e a Sociedade de Na-cións. A reformulación do mapa político.

— A Revolución Rusa e as súas repercusións. A crea-ción e evolución do Estado Soviético.

— As transformacións da economía mundial e a de-presión dos anos trinta.

— A crise das democracias liberais e os réximes fas-cistas.

— A conflictividade internacional e a Guerra Mundial.


— Identificación e análise, en exemplos concretos, dosfactores que interveñen na evolución dos sistemasparlamentarios, así como daqueles que propicianprocesos de restablecemento ou de instauración de-mocráticos.

— Análise dalgunha situación de conflicto e categori-zación dos distintos factores que interveñen nela.

— Utilización de mapas, de gráficos, de imaxes, decine, ... para comprende–los cambios e a gran con-flictividade do mundo de entreguerras.

— Análise de accións e da intención de grupos e depersoas que interveñen nalgún proceso de cambiodo mundo contemporáneo, abordando a relaciónexistente entre a acción individual e o comporta-mento colectivo.


— Rexeitamento da orientación belicista que, na pug-na polo control de recursos socioeconómicos e espa-ciais, leva á humanidade á perda da paz.

— Interese por coñece–las ideoloxías que subxacennos distintos réximes políticos nesta época.

3.4 O Mundo Actual

Neste bloque abórdase o mundo que rexorde da Gue-rra Mundial, que é diferente do anterior en máis dunaspecto básico. Desde este momento as políticas e aseconomías terán necesariamente un decisivo compo-ñente internacional.

Son tamén significativos a polarización en dous blo-ques organizados de Estados, a descolonización, a es-tructuración do planeta en tres mundos e o nacementodas organizacións supranacionais.

A incapacidade de adaptación do modelo soviéticoás esixencias do cambio, tanto tecnolóxico coma orga-nizativo, desemboca na súa desaparición para dar lu-gar á situación mundial actual.


— Guerra Fría e descolonización. A organización dostres mundos. As organizacións internacionais. Osnovos focos de tensión.

— Consolidación dunha economía mundial e as súasconsecuencias: sociedade de consumo no centro esubdesenvolvemento e explosión demográfica naperiferia.

— Cambios políticos e socioculturais no mundo desen-volvido. As democracias representativas: o EstadoSocial e os novos valores: feminismo, ecoloxía, pa-cifismo.

— Expansión, estancamento e crise do mundo socia-lista.


— Recoñecemento, con axuda de gráficos e doutrasfontes de información, das características dos pe-ríodos de expansión e de recesión que experimentoua economía mundial contemporánea.

— Análise crítica dos desequilibrios existentes na re-lación centro–periferia, coa axuda de gráficos, demapas, de series estatísticas, etc.

— Realización do organigrama dalgunha institucióninternacional e análise e valoración do seu funcio-namento nalgún momento determinado.

— Elaboración de sínteses sobre a evolución histórica,posterior á Segunda Guerra Mundial, dalgún dosprincipais Estados da actual Comunidade Europea.



— Solidariedade na loita pola defensa dos dereitosfundamentais das persoas.

— Actitude crítica ante as necesidades de consumoque suscita a sociedade actual.

— Sensibilidade ante os problemas sociais derivadosdas situacións de desigualdade, valorando a actua-ción das institucións supranacionais que se ocupandeles.

3.5 Os problemas e as perspectivas domundo de hoxe

Da configuración dos tres «mundos» —dous grandesbloques e un extenso e heteroxéneo Terceiro Mundo—pasamos ó mundo de hoxe, no que aínda non temosperspectiva suficiente para ver se os acontecementosdos últimos anos implican o final dun período do mun-do contemporáneo á maneira dos anteriores, ou sim-plemente un punto de inflexión dentro dunha conti-nuidade básica. En todo caso, hai un conxunto de pro-cesos e problemas que condicionan, máis que outros,a situación actual do mundo e a súa evolución reper-cutirá no futuro.


— Os desequilibrios económicos. O Terceiro Mundo. Ocrecemento demográfico. A situación de Iberoamé-rica.

— As organizacións e proxectos internacionais. A Co-munidade Europea.

— Cambios técnicos e sociais. Novas creacións e ten-sións culturais. Ideas políticas e dereitos humanos.

— Os acontecementos históricos na última década doséculo. A nova configuración xeopolítica do mundo.


— Identificación no mapa de países con diversos réxi-mes políticos: democracia, dictadura, pobos sen Es-tado, ...

— Realización e exposición dun traballo monográficosobre algún problema actual con axuda de diferen-tes fontes, tomando en consideración os anteceden-tes históricos do tema.

— Análise crítica de problemas sociais do noso tempo:violencia social, consumismo, discriminacións,paro, etc.


— Solidariedade cos pobos que atravesan situaciónsde autoritarismo político e privación dos dereitos edas liberdades.

— Rexeitamento das discriminacións laborais por ra-zón de idade, de sexo, de etnia, de relixión, de na-cionalidade, etc.

— Toma de conciencia de que a explotación desorde-nada dos recursos naturais e a degradación do me-dio ambiente non só son prexudiciais para nós se-nón tamén para a sociedade do futuro.


— Identifica–las transformacións máis relevantes ope-radas no século XIX e ata a Primeira Guerra Mun-dial, nos campos demográfico, tecnolóxico, de orga-nización política e económica e de estructura social,sinalando o seu distinto grado de influencia nunhasou noutras zonas do mundo, o papel hexemónicoasumido por algunhas potencias e os conflictos sus-citados entre elas.

Con este criterio preténdese comprobar se osalumnos e as alumnas son capaces de sintetiza–loscambios máis importantes que ocorren nesa épocae de valora–la súa repercusión nas distintas áreas,segundo o seu grao de penetración. Trátase de ava-liar, tamén, a comprensión dos aspectos máis im-portantes do feito colonial e as tensións internacio-nais.

— Situar cronoloxicamente acontecementos e procesosrelevantes da historia do mundo no século XX eanaliza–la súa vinculación con determinados per-sonaxes, establecendo relacións entre a acción indi-vidual e os comportamentos colectivos.

Preténdese comproba–la capacidade dos alum-nos e das alumnas para situar no tempo feitos sig-nificativos do século XX (por exemplo, ordenandocronoloxicamente unha relación deles), e para aso-cialos con determinados personaxes (por exemplo,emparellando os elementos de ambas enumera-cións de personaxes e de acontecementos). Así mes-mo, trátase de verificar se son capaces de analizaralgún deses feitos, atendendo á interrelación, nocontexto da época, entre a acción individual e asmentalidades e os comportamentos colectivos.

— Identifica–las normas e intereses que regulan no sé-culo XX as relacións entre Estados, analizando ascausas dalgún conflicto bélico importante e os prin-cipais mecanismos arbitrados ó longo do séculopara articula–las relacións internacionais, valoran-do o seu funcionamento con vistas a mante–la paze a seguridade internacionais.

Este criterio trata de comprobar en que medidaos alumnos e as alumnas analizan o entramado decausas inmediatas e as consecuencias dos conflictos


bélicos, e se distinguen e valoran os sistemas e asorganizacións que se sucederon ó longo do séculopara regular pacificamente as relacións internacio-nais. A análise pode estenderse (en conexión co cri-terio oito) ás cuestións internacionais actuais.

— Identificar e analizar, nun proceso histórico signi-ficativo, os principios que inspiran a organizacióne as institucións dos sistemas parlamentarios, osfactores que influíron no seu desenvolvemento pro-gresivo, e os que fixeron posible, en determinadascircunstancias históricas, a quebra do réxime de-mocrático e a súa posterior recuperación.

Trátase de comproba–la capacidade de analiza–la evolución dos sistemas parlamentarios para con-seguir niveis máis altos de participación e liberda-de; os factores de crise que fixeron posible a súasubstitución por réximes dictatoriais (en particularos de carácter fascista), así como os que propiciarono restablecemento da democracia. Preténdese com-probar tamén se o alumnado é capaz de comparare de valora–las diferencias que se establecen entreambos sistemas no disfrute dos dereitos e das li-berdades persoais, no exercicio da actividade polí-tica e nas relacións sociais.

— Situar cronoloxicamente e distingui–las caracterís-ticas dos períodos de expansión e recesión que ex-perimentou a economía mundial contemporánea.Determinar, a través dun caso significativo, as im-plicacións que os períodos dun e doutro signo teñennas relacións sociais, nos modos de vida, no consu-mo, na ocupación e na política internacional.

Este criterio pretende avaliar se os alumnos e asalumnas recoñecen os factores que interveñen nodesencadeamento dos procesos de prosperidade ecrise económicas, e o seu mecanismo de difusión, ese son capaces de analizar e valora–las consecuen-cias que as máis importantes crises e etapas dedesenvolvemento tiveron nas mentalidades, naagudización ou suavización dos conflictos sociais enas relacións internacionais.

— Sintetiza–la evolución histórica dalgún dos paísesque experimenten no século XX un proceso de des-colonización, identificando os seus principais pro-blemas de tipo cultural, económico, social e político,e establecendo as posibles conexións destes proble-mas coa experiencia colonial e coas dependenciasneocoloniais.

Trátase de comproba–la capacidade dos alumnose das alumnas para ter unha visión global da his-toria dun ou de varios países independizados noséculo XX, para pondera–lo impacto neles da colo-nización e para analiza–la súa situación presente,á luz das súas experiencias históricas e do actual

sistema económico e político de relacións interna-cionais.

— Analiza–la actual configuración da ComunidadeEuropea, valorando a súa significación e presenciano mundo, e sintetiza–la evolución histórica poste-rior á Segunda Guerra Mundial dalgún dos prin-cipais Estados actuais da Comunidade.

Preténdese comprobar que o alumnado coñece oscompoñentes, estructura e funcións da Comunida-de Europea e que é capaz de analiza–la entidadedesta no panorama europeo e no mundial, así comode ter unha visión global da evolución política eeconómica recente dalgún dos Estados que, por po-boación, extensión ou significación histórica, seconsidere máis relevante da Europa comunitaria.

— Analizar algún conflicto ou cuestión de actualidade,de dimensión internacional, a partir da informa-ción procedente de distintos medios de comunica-ción social, valorando criticamente a disparidadede enfoques e tomando en consideración os antece-dentes históricos do problema.

Este criterio pretende verificar que os alumnose as alumnas relacionan os acontecementos máisimportantes da actualidade cos antecedentes his-tóricos que axudan a comprendelos. Pretende ta-mén comproba–lo interese do alumnado polos pro-blemas de hoxe, e valora–la súa capacidade críticaá hora de interpreta–las mensaxes dos medios decomunicación.

— Identifica–las diversas causas dalgún feito históricorelevante do século XX, analiza–las súas interrela-cións e valora–la importancia relativa dalgunhasdestas causas, desde ópticas tanto coetáneas comahistoriográficas.

Trátase de comprobar que o alumnado detecta acomplexidade causal dos acontecementos históri-cos, que sopesa a significación das distintas cir-cunstancias que concorren nos feitos, valorando opapel que pode desempeña–la responsabilidade in-dividual, e que aprecia as diferencias entre o puntode vista da época e o que proporciona a perspectivatemporal.

— Obter, de fontes diversas, información sobre o pa-sado, valora–la súa relevancia e detecta–la súa re-lación cos coñecementos que se traballan na clase,recoñecendo a pluralidade de percepcións e inter-pretacións dunha mesma realidade histórica.

Non se trata só de que os alumnos e as alumnasanalicen, con algunha sagacidade e sentido crítico,fragmentos de fontes documentais ou de textos his-toriográficos propostos polo profesor ou pola profe-sora, senón de que sexan capaces de obter e valorareles mesmos informacións relevantes sobre o pasa-


do (por exemplo, a través de noticias e comentariosde prensa, de documentos audiovisuais, etc.) e deque detecten a relación que estas informacións gar-dan coa historia máis formalizada que abordan naclase. A través disto, os alumnos e as alumnas de-ben asumir que unha mesma realidade históricapode ser, non só interpretada, senón tamén perci-bida de moi diversas maneiras.

— Recoñecer, situar no tempo e describir manifesta-cións relevantes da cultura do mundo contemporá-

neo, analizando as súas relacións co contexto his-tórico e valorando as súas aportacións á culturahumana universal.

Os alumnos e as alumnas saberán citar e glosar,con precisión cronolóxica, manifestacións culturaisde diverso tipo (literarias, artísticas, científicas, ...),explicando as súas relacións coa situación históricana que foron creadas e valorando as súas aporta-cións ó patrimonio da humanidade.



Imaxe


1. Introducción

Na sociedade na que vivimos cada vez adquire unhamaior importancia o sector terciario e, dentro deste,as cuestións relacionadas coa producción e interpre-tación da información teñen un peso crecente. Maismoitas veces esta información utiliza como soporte alinguaxe gráfica e a imaxe, tanto pola súa universa-lidade como pola súa facilidade de producción, poten-ciada incesantemente polos continuos avances tecno-lóxicos. O acceso á información gráfica, á súa lecturae á súa interpretación é un dos medios de que se dis-pón para acerca–las realidades do mundo contempo-ráneo, en moitas ocasións directamente inaccesibles,e, xunto con outras fontes, poder analizalas e valora-las criticamente.

Ata a segunda metade do século XIX, cando se re-alizan as primeiras fotografías, toda imaxe estaba li-gada a procedementos de lapiseiro, pincel ou buril. Aaparición de novos procedementos, mediante os quese conseguen imaxes sen a necesidade de domina–lasdestrezas propias do artista tradicional, fai que se di-fundan con enorme rapidez e é tanta a súa repercu-sión social que ten chegado a eclipsar, en moitos cam-pos, tódolos procedementos do artista.

Os resultados dos procedementos fotográficos sonun producto cultural de gran interese para as artesplásticas, cun contido facilmente captable, que ten acontundencia do concreto e require un mínimo de ac-tividade discursiva. Ademais cumpren o anhelo dedete–lo tempo e asegurar, dalgún modo, a pervivencia,o que lle confire un valor de documento histórico degran importancia.

Os estudiantes de Bacharelato xa tiveron a oportuni-dade de aproximarse ó mundo da imaxe durante aEducación Secundaria Obrigatoria na que se iniciouo desenvolvemento das capacidades correspondentesá lectura, á creación e á aplicación de imaxes. Pre-téndese potenciar estas capacidades proporcionandoos coñecementos, as destrezas e as actitudes necesa-rias para que realicen unha análise máis profundadas imaxes, tanto nas súas vertentes máis técnicascomo nas que teñen que ver coas mensaxes subxacen-tes, e capacitalos igualmente para a producción e amanipulación de imaxes cun propósito concreto, me-

diante as técnicas tradicionais de expresión ou os no-vos recursos técnicos dispoñibles. O coñecemento am-plo do proceso de producción de imaxes non debe uti-lizarse de maneira que se caia nunha rutina produc-tivista que minimice a importancia da actividadecreativa, facilitadora do desenvolvemento da sensibi-lidade artística, unha das fontes de formación e deenriquecemento cultural.

Esta actividade creativa non desenvolve só a sen-sibilidade artística, pois as imaxes teñen case sempremáis compoñentes que o estrictamente estético. A ci-nematografía ou o vídeo son un dos medios de comu-nicación social máis estendidos, e igualmente sucedecoa fotografía ou co cartel, pois, comunican ideas, de-nuncian erros, gaban actitudes ou mostran imaxessen outro fin que o de aumenta–lo arquivo de infor-mación en calquera campo cultural. Este compoñentede intención da imaxe axuda a tomar conciencia docontorno social no que se vive para poder así trans-formalo, contribuíndo á súa mellora.

Por outra parte, o soporte teórico–conceptual da ma-teria de Imaxe é xeneralizable a outras disciplinas docurrículo, e o seu carácter permeable permite a posi-bilidade de utilizar aplicacións procedentes de ditasmaterias.

Os contidos seleccionados para esta materia apro-ximan os alumnos e as alumnas ás posibilidades queofrece o mundo da imaxe, non só polo que respecta ásnecesidades derivadas da interpretación de imaxes,senón tamén polo desenvolvemento das capacidadesnecesarias para expresarse por medio delas. Ó mesmotempo, esta materia orienta e prepara o alumnadotanto para seguir estudios universitarios ou de for-mación profesional como para a súa posible inserciónno mundo laboral.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiacontribuirá a que as alumnas e os alumnos desenvol-van as seguintes capacidades:

— Expresarse e comunicarse, utilizando os elementosconceptuais e técnicos dos medios audiovisuaismáis adecuados para xerar unha mensaxe propia.

Imaxe 113

— Comprende–lo léxico propio do mundo da imaxe eexpresarse verbalmente mediante o mesmo, mane-xando os seus conceptos para ser preciso ó trasla-dar unha actividade da teoría á práctica.

— Analizar criticamente as mensaxes visuais, propiasou alleas, sabendo extraer das mesmas os elemen-tos estructurais técnicos, artísticos, teóricos e prác-ticos.

— Analiza–las distintas linguaxes visuais para facili-ta–la integración dos coñecementos propios nelas,co fin de consolidar un modo e un sistema persoalde expresión e de comunicación.

— Interesarse na adquisición dunha visión multidis-ciplinar no momento de producir, emitir e captarunha mensaxe visual.

— Crear mensaxes publicitarias por medios tradicio-nais e manipula–las imaxes cos medios ó seu al-cance.

— Crear mensaxes audiovisuais dentro dos medios ac-tuais de comunicación.

— Discernir e valora–la importancia que cumpren osmedios audiovisuais no campo da comunicación enas manifestacións artísticas da sociedade actual.


Os contidos da materia preséntanse agrupados en ca-tro bloques: «Conceptos e teorías da imaxe», «Imaxefixa», «Imaxe en movemento» e «Linguaxes integra-das».

Dada a relación existente entre os contidos dos di-ferentes bloques, a agrupación presentada non é máisque unha das varias posibles. A imaxe en movementoprovese dunha sucesión de imaxes fixas que foron va-loradas en tódolos seus elementos dinámicos, entreos que figura a luz. O cambio paulatino de color dásensación de movemento, aínda que este non existaformalmente. A imaxe fixa, á súa vez, encadéase conprocedementos propios do movemento cando falamosdo cómic. Do cine e do vídeo extráense fotogramas ouimaxes fixas que se utilizan para carteis publicitarios.En suma, as abundantes relacións que poden estable-cerse entre os bloques poranse de manifesto na pro-gramación anual de aula, evitando o seu tratamentoillado. Os tres tipos de contidos, conceptuais, proce-dementais e actitudinais, deberán ser desenvolvidos,tratados e avaliados conxuntamente.

3.1 Conceptos e teorías da Imaxe

Trátanse neste bloque aqueles contidos esenciais paraentende–los mecanismos que vinculan a imaxe coa

percepción, ben sexa esta imaxe pertencente ó ámbitoda publicidade ou a outros ámbitos de aparente menorincidencia social. Encontra–los elementos máis signi-ficativos, que axuden a emitir mensaxes con clarida-de, e saber elixi–los medios idóneos para producilase transmitilas son os fins que se pretenden alcanzarmediante os contidos deste bloque.


— Natureza e concepto da imaxe.

— Elementos dinámicos da imaxe. Luz e color.

— A percepción e o coñecemento. Teorías da percep-ción. A percepción da color.

— A forma: simplicidade estructural. Composición.

— O subliminal.

— Linguaxe audiovisual. Tipoloxía do plano. Move-mentos de cámara. Angulacións.


— Elección do medio de representación idóneo paraunha realización audiovisual ou doutro tipo, deacordo co fin perseguido e co receptor ó que vaidirixida.

— Identificación dos elementos fundamentais da es-tructura dunha imaxe para producir outra o máissimple posible.

— Resolución de problemas de composición nos quese capte o valor predominante das súas liñas es-tructurais mediante encadres diferentes das ima-xes ou recortes ou ampliacións das mesmas.


— Interese por valora–las imaxes a través dos seuselementos dinámicos e das súas formas.

3.2 Imaxe fixa

Abórdase neste bloque a imaxe fixa, tanto de caráctervisual como audiovisual. Abórdase, igualmente, o tra-tamento da imaxe producida mediante técnicas me-cánicas, xa sexan fotográficas ou producidas por or-denador. Inclúese, así mesmo, a imaxe seriada comoson o cómic e a fotonovela.

Mediante os contidos deste bloque trátase de queas alumnas e os alumnos sexan capaces de manipu-la–las imaxes producidas polos procedementos rese-ñados, de utiliza–los medios de reproducción e de re-latar sucesos co menor número posible de imaxes fi-xas, ben elixidas e secuenciadas.


— Imaxe única e imaxe seriada. O debuxo. O gravado.Comezos da imaxe seriada.

114 Imaxe

— A fotografía. A diapositiva.

— As imaxes xeradas por ordenador.

— O diaporama. A fotomontaxe.

— A fotocopia.

— O cómic. A fotonovela.


— Manipulación de imaxes por procedementos diver-sos.

— Utilización dos métodos de reproducción como re-curso para a transformación das imaxes, a travésdas súas formas e dos seus elementos dinámicos.

— Realización dun relato secuencial a través de ima-xes fixas.


— Interese por realizar unha selección adecuada dotipo de imaxe fixa en función do fin que se pretenda.

— Interese por experimentar e encontrar diferentessolucións a partir da utilización de diversas técni-cas e procedementos traballados.

3.3 Imaxe en movemento

Este bloque considera a imaxe en movemento, tantovisual como audiovisual, centrándose no cine, nosseus aspectos artístico, comercial e publicitario. Igual-mente ocúpase do vídeo, das súas técnicas e das súasposibilidades, así como da linguaxe e das técnicas deanimación.

Afróntase o estudio da televisión como medio decomunicación de masas e axente transmisor de infor-mación audiovisual.


— Animación.

— Cine e vídeo. Procesos de realización.

— Televisión. Tipoloxía de programas.


— Creación de movemento a partir da visualizaciónde diversas imaxes fixas sucesivas.

— Producción de efectos de cámara lenta ou cámararápida controlando a velocidade das imaxes.

— Deseño de imaxes a partir de enfoques e encadresdiversos.

— Identificación das diferentes intencionalidades queproducen nas imaxes os desprazamentos da cámaraou a duración das accións.

— Producción de imaxes nas que a diferente ilumina-ción poida provocar no receptor a captación de men-saxes diferentes.

— Análise de programas de televisión.


— Actitude positiva ante as valoracións críticas dosoutros sobre a idoneidade do procedemento de ani-mación elixido para expresar unha mensaxe dadanas produccións propias.

3.4 Linguaxes integradas

Trátanse neste bloque aqueles contidos que lles per-mitirán ós alumnos e ás alumnas levar a cabo a in-teracción entre as distintas linguaxes da imaxe, comoé o caso da ilustración. Considérase de relevancia oestudio do cartel por ser este un bo exemplo de inte-gración de tódalas técnicas e linguaxes que conformaneste medio. Trátanse igualmente as mensaxes adicio-nais á imaxe —luz, son, montaxes escénicas— e osseus efectos no receptor.


— A publicidade. A comunicación: emisor, mensaxe,receptor.

— O cartel. Funcións estética e creativa. Función so-cial.

— Multimedia.

— Montaxes escénicas.

— A ilustración. Interacción de dúas linguaxes.

— A imaxe sonora.


— Ilustración de textos como interacción de dúas lin-guaxes.

— Creación dalgunha publicidade gráfica integrandoimaxe e texto, asociándoa ó tipo de receptor ó quevai dirixida.

— Realización dalgunha montaxe escénica estudiandoa súa iluminación e o seu son.

— Realización de ilustracións como soporte a un texto.

— Manipulación de imaxes publicitarias existentespara subliña–la mensaxe emitida ou para crearunha mensaxe nova.

— Creación de distintas mensaxes audiovisuais,apoiadas en diferentes fragmentos musicais.


— Valoración crítica das mensaxes producidas por me-dio de imaxes, especialmente as publicitarias, mos-trando interese por coñece–las técnicas das que sevalen para reforza–las mesmas.

— Interese por coñecer e por manipula–las distintastécnicas, buscando un estilo propio de realización.

Imaxe 115


— Diferencia–las distintas percepcións dunha mesmaimaxe, a partir de situacións e receptores diferentes.

Este criterio trata de comproba–lo coñecementodos alumnos e das alumnas non só no que se refireós principios que rexen a percepción visual, ós com-portamentos e ós estímulos que interveñen, senóntamén no referente á diferenciación de imaxes de-pendendo do receptor.

— Buscar distintas alternativas na comunicación conimaxes tendo en conta o tipo de mensaxe e o receptoró que van dirixidas.

Con este criterio preténdese verificar se as alum-nas e os alumnos comprenden os elementos dunproceso de comunicación (emisor–mensaxe–recep-tor) e a interdependencia entre uns e outros.

— Producir imaxes nas que interveñan os conceptos,fases, elementos e técnicas que constitúen un procesode realización audiovisual.

Con este criterio trátase de comproba–la capaci-dade das alumnas e dos alumnos para aplicar con-ceptos de expresión, creación, comunicación, análi-se e apreciación. Igualmente, preténdese avalia–lasúa actitude fronte á planificación e á organizacióndas diferentes fases do proxecto, ó mesmo tempoque a pertinencia na selección dos elementos e aadecuación no uso das técnicas.

— Identificar paisaxes, urbanas ou rurais, con dife-rentes diagramas nas súas liñas directrices de con-figuración.

Con este criterio trátase de comprobar se osalumnos e as alumnas son capaces de aplica–losseus coñecementos sobre o valor estático e dinámicodas liñas e as súas direccións vertical, horizontal,quebrada e curva, co fin de solucionar problemasde composición previamente propostos.

— Aplica–lo coñecemento sobre a utilización da luzpara subliña–la mensaxe plástica de acordo con de-terminados propósitos.

Este criterio pretende comprobar se as alumnase os alumnos son capaces de representar ou de in-terpreta–la realidade e expresarse de modo dife-rente, segundo o tipo de iluminación e a súa in-fluencia sobre a imaxe reproducida.

— Elixir entre os diferentes tipos de medios de produc-ción audiovisual, tendo en conta o que neles hai decomún e de diferente para decidir, en cada caso, omedio máis adecuado de aplicación.

Trátase con este criterio de verifica–la capacida-de dos alumnos e das alumnas para escoller entre

os diferentes medios, segundo as súas implicaciónse valores expresivos, artísticos e sociais.

— Experimentar co aspecto cromático das imaxes, in-terpoñendo filtros entre o obxecto e a luz, alterandofotografías ou diapositivas e utilizando medios adi-tivos ou subtractivos para alcanzar efectos determi-nados.

Con este criterio trátase de comprobar se osalumnos e as alumnas son capaces de manipularimaxes con diferentes valores plásticos e expresivospor medio de procedementos e de valoracións daluz e da color, tanto de forma aditiva como subtrac-tiva.

— Deseñar e realizar diferentes planificacións dunhamesma imaxe buscando múltiples enfoques e resul-tados.

Este criterio pretende verifica–la capacidade dasalumnas e dos alumnos de capta–los diferentes pla-nos (xeral, americano, medio, primeiro plano e de-talle), así como as diferencias de proporción, tama-ño, angulación e encadre.

— Describir, nunha imaxe en movemento, os diferentesdesprazamentos da cámara e o tratamento tempo-ral da acción.

Trátase con este criterio de comprobar se osalumnos e as alumnas coñecen os tipos de move-mento de cámara (panorámica, travelling, zoom,guindastre) e as estratexias fílmicas para a expre-sión do tempo (encadeado, fundido en negro, corti-nas, varrido, ralentización, aceleración, corte,flash––backs e flash–forwards).

— Deseñar e realizar secuenciacións dunha historiapor medio de diferentes procedementos de imaxefixa.

Con este criterio trátase de verificar se os alum-nos e as alumnas coñecen as características de cadaun dos diferentes medios (cómic, fotonovela, diapo-rama) e os elementos que os compoñen (viñeta, bo-cadillo, cartel, imaxes cinéticas, onomatopeas), asícomo a súa capacidade de relaciona–lo texto coaimaxe.

— Rexistrar diferentes tipos de son en canto á orixe, áintensidade, ó ton e ó timbre co fin de incorporaloscomo banda sonora dunha historia secuenciada.

Trátase con este criterio de verifica–la capacida-de dos alumnos e das alumnas para integrar lin-guaxes e para selecciona–las máis adecuadas encada caso, evitando as redundancias para que amensaxe se enriqueza.

116 Imaxe


Latín


1. Introducción

Para poder analizar e valorar criticamente as reali-dades do mundo contemporáneo deben poñerse ó al-cance dos xoves os máis variados instrumentos queaportan as distintas materias. Nun momento como oactual, no que o progreso científico e tecnolóxico pa-rece dominalo todo, cómpre máis ca nunca que osalumnos e as alumnas sexan conscientes da súa her-danza cultural, non reducindo a súa perspectiva áconsideración dun presente illado, tendo en conta osantecedentes e factores que contribuíron a conforma-lo.

Non se trata, pois, dunha contemplación estática dunpasado máis ou menos distante no tempo que, en can-to pasado, pode non ter vixencia. Trátase da análisede aquilo que, partindo do pasado, segue vivo na ac-tualidade. As nosas raíces socioculturais e lingüísticasson basicamente latinas. É unha necesidade que oalumnado as coñeza para unha comprensión do pre-sente. Así o estudio do Latín configura a formacióndos alumnos e das alumnas nos aspectos complemen-tarios: o histórico–cultural e o lingüístico, xa que cons-titúe un elemento insubstituíble para unha clara vi-sión da orixe e da evolución das linguas do seu con-torno, facilitando a aprendizaxe das mesmas, espe-cialmente das romances, e en particular das linguasoficiais de Galicia.

O latín prestará unha valiosa contribución ó mellorcoñecemento e uso da lingua propia; como lingua fle-xiva require un minucioso exame da palabra escritamediante unha coidadosa investigación e uso de téc-nicas de análise e reflexión, o que favorecerá o usoaxustado da propia lingua ó ser esta en boa medidafroito dun proceso de evolución dese latín analizado.

Esta herdanza recibida do mundo clásico, aíndaque transformada superficialmente, permanece nacultura do mundo occidental. O alumnado compren-deraa mediante a lectura comprensiva e a análise detextos.

Os textos, orixinais ou convenientemente adapta-dos, pertencentes a épocas diversas, deben ser elixi-dos de forma que, por un lado, faciliten a fixación deestructuras básicas, tanto morfolóxicas coma sintác-ticas e léxicas, e por outro lado, sexan un instrumento

para que o profesorado facilite ós alumnos e ás alum-nas os elementos necesarios para coñece–las baseslingüísticas, históricas e culturais da nosa civilizaciónoccidental e para que comprendan que a lingua e acultura de Roma perviven hoxe en día nas linguasromances.

A sistematización de todas estas informacións ex-traídas de diversos textos, documentos e bibliografíaselementais, no traballo persoal e no grupo, a súa cons-tatación entre as evidencias que nos proporciona omundo actual e o seu contraste con elas, resultan ele-mentos complementarios moi útiles para a eficacia datarefa educativa.

Os contidos ós que se fixo referencia serán tratadosen Latín I e Latín II. Corresponde ó primeiro un ache-gamento inicial ás estructuras morfosintácticas regu-lares, ós valores máis usuais e ós textos máis brevese sinxelos, xunto co tratamento inicial dos xénerosliterarios. Resérvase normalmente para o Latín II amorfoloxía irregular e os procedementos de subordi-nación así como o tratamento de textos máis amplose complexos e a análise máis profunda dos xénerosliterarios. En ámbolos dous casos a finalidade é a mes-ma: mellora–l0a comprensión do pensamento e da tra-dición clásica.


O desenvolvemento do Latín no Bacharelato contri-buirá, como resultado dos procesos da aprendizaxe, áconsecución das capacidades enunciadas nos seguin-tes obxectivos xerais:

— Coñecer e utiliza–los aspectos fonéticos, morfolóxi-cos, sintácticos e léxicos básicos da lingua latina,iniciándose na interpretación e na traducción detextos sinxelos.

— Reflexionar sobre os elementos substanciais queconforman as linguas, recoñecendo as relaciónsexistentes entre as estructuras da lingua latina eas doutras linguas que se derivan dela, especial-mente a Galega e a Castelá, constatando nelas aherdanza orixinaria.

Latín 117

— Analizar diversos textos, traducidos e orixinais,distinguindo as súas características esenciais e osxéneros literarios ós que pertencen.

— Ordena–los conceptos lingüísticos propios, estable-cendo categorías, xerarquías, oposicións e relaciónsentre ámbitos lingüísticos diversos.

— Recoñece–lo papel integrador do Latín e do mundoromano en distintas áreas da ciencia, filosofía, his-toria, literatura, arte, arquitectura, etc. ó longo dahistoria de occidente.

— Buscar e indagar en documentos, inscricións, textose outras fontes de información, relacionando ele-mentos dispersos e analizando criticamente as súasinterpretacións.

— Analiza–la propia cultura a través da cultura lati-na, valorando en que medida pervive na actualida-de.

— Valorar positivamente as aportacións do mundo ro-mano como elemento integrador de diferentes acti-tudes e productor de feitos que ofrecen a clave parainterpreta–la historia de occidente.

— Identifica–las principais realizacións do pobo roma-no e comproba–las distintas formas en que o legadoromano evidencia a súa presencia no mundo dehoxe.


O Latín é unha lingua escrita reveladora do compor-tamento humano da sociedade á que serviu como me-dio de comunicación e da que somos herdeiros. É pre-ciso o coñecemento desa lingua para alcanza–los ob-xectivos que anteriormente quedan sinalados. Tráta-se, pois, do coñecemento da lingua latina e dos conti-dos de civilización romana na medida en que, dalgúnxeito, chegaron á actualidade.

A organización en bloques non supón separaciónentre eles senón simplemente un agrupamento decontidos con afinidades notables. A orde de presenta-ción non indica ningún tipo de prioridade para a pro-gramación de aula. Será o profesor quen, no marcodo proxecto curricular do seu centro, estableza a se-cuencia de contidos a impartir.

3.1 A lingua latina

Trátase da base lingüística do Latín. Neste bloqueestúdianse as categorías gramaticais, a flexión e asrelacións sintácticas, tendo como referente o Galego,o Castelán e outras linguas ás que deu orixe, benefi-ciándose o alumnado da súa aprendizaxe na medidaen que presentan estructuras semellantes.


— Orixes e características da lingua latina.

— Morfosintaxe nominal: o substantivo e o adxectivo.

— Morfosintaxe pronominal: características xerais daflexión pronominal.

— Morfosintaxe verbal: categorías verbais. Introduc-ción á súa formación. Verbos irregulares e defecti-vos.

— A estructura da oración. A concordancia. Oraciónssimples e compostas. A coordinación. A subordina-ción.


— Identificación e análise, en textos latinos (orixinais,na medida do posible), dos elementos básicos damorfoloxía regular e irregular (nominal, pronomi-nal e verbal) e da sintaxe da subordinación.

— Identificación das semellanzas e diferencias do La-tín co Galego e co Castelán.


— Interese e valoración da lingua latina, da que pro-cede a lingua materna do alumno e outras utiliza-das no seu contorno.

— Interese por coñece–la gramática galega e a dou-tras linguas romances a partir do estudio compa-rado coa latina.

— Valoración das aportacións do Latín como linguainstrumental na cultura occidental.


Cos contidos deste bloque preténdese, ademais do es-tudio dos elementos lingüísticos básicos, un exerciciode análise e síntese, de asociación e abstracción, quefavoreza a formación dos hábitos científicos dos alum-nos e das alumnas.



— Contexto histórico, social e cultural dos textos.

— Características morfosintácticas dos textos nos di-ferentes xéneros literarios.

— Técnicas para o comentario de textos. Os textoscomo fonte de datos.


— Lectura comprensiva de obras ou fragmentos tra-ducidos.

— Interpretación de textos latinos e traducción dosmesmos ó Galego e ó Castelán.

118 Latín

— Identificación e comentario dos elementos esenciaisde textos de diversos xéneros literarios, con sensocompleto e traducidos, e recoñecemento das súasestructuras básicas diferenciadoras.

— Análise da estructura morfosintáctica latina e daequivalente na lingua á que se traduce.

— Resumo, oral ou escrito, do contido de textos latinospreferentemente narrativos, delimitando as súaspartes.

— Utilización do diccionario.

— Producción de textos breves escritos en latín de re-troversión, utilizando as estructuras propias da lin-gua latina.


— Valoración da precisión filolóxica e da fidelidade óstextos como elemento base para acceder ó coñece-mento da antigüidade clásica.

— Aceptación de que dun mesmo texto pode haber di-ferentes traduccións válidas, desenvolvendo o espí-rito crítico e tolerante, á vez.

— Interese por coñece–los temas nas súas manifesta-cións orixinarias e valoración dos datos obtidos deprimeira man.

3.3 O léxico latino e a súa evolución

O que se pretende neste bloque é un achegamento eun recoñecemento do vocabulario latino. Búscaseunha reflexión sobre as linguas románicas do nosocontorno, en canto que son, en gran medida, o resul-tado do proceso de evolución do Latín. Deberá servirtamén para un profundamento no significado das pa-labras, para unha ampliación dos usos léxicos e paraun coñecemento da incidencia dos termos clásicos nomundo moderno.


— Formación de palabras latinas. Composición e de-rivación.

— Características diferenciais do Latín fronte ó Gale-go, Castelán e outras linguas romances.

— Vocabulario específico de orixe grecolatina habitualnas disciplinas que se estudian no Bacharelato.

— Evolución fonética, morfolóxica e semántica das pa-labras latinas.

— Expresións latinas incorporadas á linguaxe habi-tual e culta.

— Vocabulario básico. Grupos temáticos e familias depalabras.


— Recoñecemento da orixe latina e da evolución foné-tica, morfolóxica e semántica no léxico das linguascoñecidas polas alumnas e os alumnos, especial-mente as linguas romances, así como de palabrascunha clara relación etimolóxica.

— Comparación das linguas románicas coñecidas po-los alumnos co Latín, de xeito que se deduzan re-gras de derivación a partir dunhas constantes ob-servadas previamente.

— Utilización de regras de derivación e composiciónpara a formación de palabras galegas e castelás.

— Identificación do vocabulario específico de orixegrecolatina que é de uso habitual nas disciplinasque se estudian no Bacharelato.


— Valoración do estudio e dos coñecementos do Latíncomo un soporte importante para unha mellor com-prensión da lingua propia e das outras linguas ro-mánicas.

— Interese pola gramática histórica que proporcionainformación e aclaracións sobre feitos da linguaaparentemente sen senso.

— Interese por explicar termos da lingua materna através de vocábulos latinos que figuran nos textos.

3.4 Roma e o seu legado

Constitúen este bloque tódolos contidos que se deri-van da interpretación dos textos en lingua orixinaria,da lectura de textos traducidos e doutros de informa-ción cultural xeral. Trátase de poñer ós alumnos e ásalumnas en contacto coas mostras máis característi-cas da civilización romana, xa sexan literarias, polí-ticas, relixiosas, artísticas ou xurídicas. A sistemati-zación destas informacións, a súa constatación entreas ofrecidas polo mundo actual e o contraste entreelas forman parte, tamén, deste bloque.


— Desenvolvemento de Roma como potencia medite-rránea. Sinopse histórica dos séculos VIII a.C. ó VId.C.

— Organización social de Roma e institucións políti-cas e militares.

— Aspectos máis relevantes da vida cotiá dos roma-nos.

— Relixión e mitoloxía e a súa influencia na culturaata os nosos días.

— Pervivencia do dereito romano.

Latín 119

— O legado de Roma en Hispania. A súa proxecciónactual.

— Transmisión da literatura clásica.

— Os xéneros literarios latinos e a súa influencia nasmanifestacións posteriores.


— Identificación dos aspectos socioculturais máis im-portantes da historia do pobo romano e da súa pre-sencia na península Ibérica.

— Identificación dos elementos esenciais dun texto li-terario (argumento, estructura, etc.).

— Diferenciación das ideas principais fronte ás secun-darias en textos orixinais de distintos xéneros lite-rarios.

— Planificación e realización de traballos de investi-gación sobre os sinais da romanización no mundoactual (costumes, festas, tradicións, etc.) e sobrerestos arqueolóxicos, inscricións, etc., manexandofontes de diversa índole.


— Interese polas aportacións da cultura latina á cul-tura actual valorando positivamente as aportaciónsdo espírito clásico que conforman o ámbito culturaleuropeo.

— Valoración do noso pasado romano como punto departida para a explicación de moitos feitos do pre-sente.

— Valoración positiva do feito diferenciador (e do seuentroncamento co mundo clásico) da nosa culturaeuropea fronte a outras do planeta.


— Identificar e analizar en textos latinos orixinais oselementos da morfoloxía e da sintaxe da frase eapreciar variantes e coincidencias con outras lin-guas coñecidas polo alumnado.

Este criterio trata de comprobar cales son os co-ñecementos lingüísticos do alumnado sobre os as-pectos morfolóxicos e sintácticos da lingua latina.Os contidos que han de adquirirse permitirán unrecoñecemento progresivo das características dun-ha lingua flexiva e posibilitarán facer análises mor-fosintácticas de complexidade crecente, recoñecen-do as variantes e coincidencias con outras linguasque o alumnado coñeza.

— Resumir, oralmente ou por escrito, textos latinos,elaborando esquemas básicos do seu contido e dife-renciando as ideas principais das secundarias.

Este criterio trata de avalia–la capacidade decomprende–lo contido esencial dun texto e de dife-rencia–las ideas principais das secundarias.

Traballaranse textos representativos de distin-tos xéneros literarios. Sobre eles o alumnado ma-nifestará a súa competencia mediante tarefas talescomo exercicios de lectura, de análise, de resumo eexplicación na lingua materna do seu contido glo-bal.

— Verter ás linguas galega ou castelá, parcial ou to-talmente e de modo coherente, textos latinos proce-dentes de autores clásicos ou medievais pertencentesa diversos xéneros literarios.

Este criterio trata de comproba–lo recoñecemen-to polo alumnado das diversas estructuras morfo-sintácticas dunha lingua flexiva mediante a elabo-ración dun texto na súa lingua materna que repro-duza fielmente o texto orixinal, comprobando asícon maior obxectividade a comprensión profundado contido.

En Latín I tratarase da traducción sen dicciona-rio de frases e textos breves facilitados nas súasestructuras morfosintácticas ou léxicas, e de textoselaborados, todos eles preferentemente narrativos.En Latín II coidarase máis da corrección no estilopodéndose utiliza–lo diccionario como apoio para atraducción de textos de certa complexidade.

— Recoñecer no léxico das linguas romances faladasno Estado ou nas faladas polo alumnado a orixelatina e a súa evolución fonética, morfolóxica e se-mántica, e deducir regras básicas de derivación ecomposición.

Este criterio trata de comprobar se o alumnadoten reflexionado sobre a derivación e composiciónde palabras, nas que xogan un papel preponderanteos formantes de orixe grecolatina, e constata queisto se produce nas linguas galega e castelá e nasoutras linguas obxecto de estudio.

Poderán propoñerse para isto estudios compara-dos de léxico (etimoloxía e evolución), reconstruc-ción de familias semánticas, análise das variaciónssemánticas que aportan os distintos prefixos e su-fixos grecolatinos e estudios sobre palabras que seutilizan noutras disciplinas.

— Identifica–los aspectos máis importantes da histo-ria do pobo romano e da súa presencia na penínsulaIbérica, e constata–la pervivencia dos elementos so-cioculturais no mundo actual.

Este criterio pretende comproba–lo coñecementodo pasado romano na península Ibérica, especial-mente no ámbito de influencia da lingua Galega, ea constatación da pervivencia de elementos socio-culturais romanos no mundo actual.

120 Latín

— Relaciona–los elementos (fonéticos, morfolóxicos,sintácticos e léxicos) fundamentais constitutivos dolatín e doutras linguas coñecidas polo alumnado eas súas estructuras sintácticas.

Con este criterio preténdese comprobar se oalumnado pasou dun nivel moi concreto e elemen-tal de coñecemento da lingua latina a outro máiscomplexo e abstracto que lle permita compara–lasdistintas linguas coñecidas.

— Planificar e realizar sinxelas investigacións sobre osinal da romanización no contorno próximo ó alum-no, manexando fontes diversas: restos arqueolóxi-cos, inscricións, artigos específicos, etc., e comuni-car de forma coherente e organizada os resultadosda devandita investigación.

Este criterio pretende comprobar que o alumnodistingue no seu contorno os elementos do mundoclásico recoñecéndoos como herdanza do noso pro-pio pasado e que os interpreta á luz dos coñece-mentos que xa ten sobre cultura clásica, mediantea utilización selectiva de fontes arqueolóxicas e ou-tras. Permitirá, ademais, comproba–la capacidadedo alumno na planificación, busca, recompilación esistematización da información así como o grao decorrección na expresión oral ou escrita.

O alumnado, guiado polo profesor, planificará aactividade, organizará a información e contrasta-raa, para deducir dela conclusións que lle permitanelaborar hipóteses. Proponse como tarefa posible

un traballo de grupo, realizado coa axuda do pro-fesor sobre temas do contorno próximo, o que llepermitirá unha integración máis activa desa inves-tigación na realidade inmediata, gracias ó contactodirecto cos restos materiais.

— Producir textos breves escritos en latín de retrover-sión, utilizando as estructuras propias da lingualatina.

Este criterio trata de comprobar se os alumnose as alumnas son capaces de elaborar textos quepresenten unha estructura formal correcta, facendouso dos procedementos de composición: elementosde conexión, construccións sintácticas e vocabularioadecuados.

— Identificar e comenta–los elementos esenciais de tex-tos de diversos xéneros literarios, con senso comple-to e traducidos, e recoñece–las súas estructuras bá-sicas diferenciadoras.

Este criterio pretende que o alumnado identifi-que os elementos esenciais do texto literario (argu-mento, estructura, dimensión, espacio–tempo, per-sonaxes, recursos estilísticos, etc.) e caracterice osdiversos xéneros polos seus aspectos diferenciado-res. Proponse o traballo sobre textos con senso com-pleto pertencentes a diversos xéneros literarios(épicos, dramáticos, historiográficos, etc.), orixinaise traducidos, que poden ser contrastados con textosda literatura actual.

Latín 121

122 Latín


Matemáticas



1. Introducción

A formación xeral dos alumnos e das alumnas, a súaorientación e preparación para estudios superioresconstitúen as finalidades do Bacharelato. Esta forma-ción debe favorecer, entre outras, actitudes reflexivas,críticas e de análise para comprender e valora–lasrealidades do mundo no que vivimos, e proporciona–laautonomía persoal para, comprendéndoas, poder en-frontarse ás novas situacións que se producirán nomundo cambiante e dinámico no que vivirán.

Parece indubidable o papel importante que tanto aciencia coma a tecnoloxía xogan no desenvolvementoe na evolución do mundo actual. Para comprenderesta función é necesario coñecer non só o saber cien-tífico, senón tamén o seu proceso de formación, quese consegue, moitas veces, construíndo modelos dosfenómenos naturais. A interacción entre este saber ea experiencia operativa aportada pola técnica confi-gura a tecnoloxía precisa para dotarnos dos múltiplesmateriais, productos e instrumentos que nos rodean.Pero tanto o coñecemento científico, na construccióne análise dos modelos de que se vale, coma a activi-dade tecnolóxica baséanse case sempre sobre contidosmatemáticos.

Non só eso demanda que no currículo do Bachare-lato se ofreza unha preparación básica adecuada nes-ta materia. Tamén o demanda o carácter propedéuticodo Bacharelato e o feito de que as Matemáticas estánpresentes nos estudios superiores tanto científicoscoma tecnolóxicos. Esta preparación concrétase no do-minio dos contidos matemáticos básicos para a com-prensión dos coñecementos desas disciplinas, asícomo dos elementos fundamentais da investigación edo método científico.

Polo tanto os contidos de Matemáticas selecciona-dos para o Bacharelato de Ciencias da Natureza e daSaúde e o Bacharelato de Tecnoloxía axudan a lograr,xunto coas demais áreas, as finalidades e obxectivosxerais do Bacharelato.

Os alumnos e as alumnas deben chegar ó Bacharelatoacostumados a usa–las Matemáticas como unha fe-rramenta útil para analizar, interpretar e predici–lo

comportamento de situacións do seu contorno. Duran-te esta etapa, sen abandonar este aspecto instrumen-tal, afianzaranse, xustificaranse e ampliaranse os mé-todos xa coñecidos e introduciranse novas ferramen-tas matemáticas, necesarias para resolver problemascientíficos e tecnolóxicos.

Este papel das Matemáticas, ademais de soportesimbólico, metodolóxico e procedemental para expli-ca–los fenómenos dos que se ocupan a ciencia e a tec-noloxía, axudando a resolve–los seus problemas, servetamén para dotar de significado e, polo tanto, de re-levancia ós propios métodos, conceptos e procedemen-tos matemáticos.

Sen embargo as Matemáticas no Bacharelato nondeben intentar proporcionar todos e cada un dos ins-trumentos necesarios para o desenvolvemento das ou-tras ciencias. Trátase máis ben de ofrecer ós alumnose ás alumnas a oportunidade de manexar unhas pou-cas ferramentas básicas en contextos variados, o quecontribuirá a fortalece–la idea da potencia, adaptabi-lidade e versatilidade das mesmas. Para esta tarefaé imprescindible que, cando sexa preciso, se poña demanifesto este valor instrumental nas demais mate-rias, aplicando as ferramentas e os procesos matemá-ticos na resolución de problemas de, por exemplo, Fí-sica, Química ou Bioloxía.

As Matemáticas na súa versión formal fan uso dunmétodo que lles é propio e, quizais, as distinga dasdemais ciencias. Pero para chegar a participar do ra-zoamento deductivo é imprescindible que previamen-te os alumnos e as alumnas constrúan os conceptos ededuzan as relacións entre eles a partir do traballosobre obxectos, matemáticos ou non, que xa dominene en situacións motivadoras. Esta construcción do co-ñecemento debe facela o alumno, coa axuda do profe-sor, por medio de actividades non afastadas do seunivel de desenvolvemento. A resolución de problemasofrece unha oportunidade de practicar esta metodolo-xía, proporcionando un bo camiño para a comprensiónde conceptos, propiedades e relacións, que é un pasoprevio á abstracción de relacións e á realización deinferencias sobre representacións simbólicas, esto é,á formalización.

Matemáticas 123

Ó facer matemáticas póñense en xogo procedemen-tos propios da materia e outros de natureza máis xe-ral. Os procedementos de análise de situacións pro-blemáticas, a abstracción, a conceptualización, os pro-cedementos de carácter heurístico para formular oucomprobar conxecturas e modelar situacións, o razoa-mento deductivo para demostrar aquelas ou inferirnovos resultados do modelo, teñen un valor formativoque contribúe a crear hábitos, estructuras mentais eactitudes de aplicación noutros ámbitos distintos domatemático e científico.

Entre os diversos medios que poden utiliza–los pro-fesores e os alumnos na clase de Matemáticas convénfacer unha mención especial á calculadora e ó orde-nador, que, ó facilita–la realización de cálculos tedio-sos ou repetitivos e ó presentar contornos de simula-ción, nos que os alumnos e as alumnas poidan mani-pular situacións nas que aparezan conceptos comple-xos, favorecen unha mellor aprendizaxe das Matemá-ticas.


As Matemáticas do Bacharelato de Ciencias da Na-tureza e da Saúde e do Bacharelato de Tecnoloxía con-tribuirán, como resultado dos procesos da aprendiza-xe, á consecución das capacidades enunciadas nos ob-xectivos xerais seguintes:

— Comprende–los conceptos, procedementos e estra-texias matemáticas que permitan a formulacióndas teorías e modelos científicos–técnicos para apli-calos a estudios posteriores e adquirir unha forma-ción científica xeral.

— Relaciona–las Matemáticas coas outras áreas dosaber, comprendendo que proporcionan un modeloteórico que abstrae e sintetiza o comportamento dosseus fenómenos, e apreciando as súas interrela-cións como fonte de avance no seu desenvolvemen-to, dentro dun proceso cambiante e dinámico.

— Utilizar, con autonomía e eficacia, as estratexiascaracterísticas do método científico e os procede-mentos propios das Matemáticas para realizar in-vestigacións e explorar situacións e fenómenos.

— Comprender e utiliza–las técnicas de expresiónoral, escrita e gráfica apropiadas para analizar, va-lorar e comunica–la información susceptible de sertratada matematicamente, e para adquirir unhaopinión propia que permita expresarse criticamen-te sobre os problemas actuais.

— Valora–las actitudes asociadas ó traballo científicoe matemático tales como a análise crítica das afir-macións, a constancia para atopa–las solucións, a

busca da simplicidade e a precisión, a necesidadeda verificación, o cuestionamento das ideas intui-tivas e a apertura a outras ideas.

— Utiliza–la maneira en que as Matemáticas organi-zan os seus contidos para formular axeitadamenteos problemas, establecer definicións precisas, xus-tificar procedementos, adquirir rigor no pensamen-to científico, encadear coherentemente os argumen-tos e detectar incorreccións lóxicas.

— Resolver problemas e situacións características daactividade cotiá, científica e tecnolóxica que requi-ran a utilización dos coñecementos matemáticos,abordando con creatividade e mentalidade abertaas situacións que a continua evolución científica etecnolóxica formula á sociedade.


Os contidos das Matemáticas preséntanse agrupadosen bloques que non indican ningún tipo de prioridade.Esta agrupación de contidos é a mesma que vén sendotradicional na materia nos últimos anos nos niveisnon universitarios. Pero convén insistir en que nonpode parcelarse a ensinanza das Matemáticas en ál-xebra, cálculo infinitesimal, xeometría e estatística eprobabilidade. As bases do cálculo infinitesimal estánna álxebra e na topoloxía da recta, e a xeometría pro-porciona unha interpretación adecuada para a inte-gración e a derivación; a álxebra e a xeometría estánentrelazadas, aportando a álxebra a potencia da súalinguaxe simbólica e as súas operacións, e a xeometríaa súa linguaxe intuitiva que pode servir de ponte en-tre a linguaxe natural e a formalizada da álxebra;tanto a estatística como a probabilidade sérvense dasferramentas que proporcionan a álxebra, a xeometríae o cálculo infinitesimal, facéndoas relevantes. A re-solución de problemas favorecerá a consecución dosmodos e actitudes propios da construcción das Mate-máticas.

As abundantes relacións, que poden establecerseentre os contidos dos diferentes bloques, deben poñer-se de manifesto na programación de aula, evitandotratalos de forma illada. Mantense a distribución nostres tipos de contidos para non esquecer que concep-tos, procedementos e actitudes deben terse en contaá hora de impartir e avalia–las Matemáticas.

3.1 Estatística e probabilidade

A estatística descritiva é tratada con diferentes niveisde profundidade e extensión desde a Educación Pri-maria. A súa finalidade é presenta–la información re-collida das mostras dunha poboación de forma útil e

124 Matemáticas

clara. Sérvese para iso de táboas, gráficas, diagramase diferentes parámetros centrais e de dispersión. Am-pliarase este estudio coa inclusión das distribuciónsbidimensionais que servirán para diferenciar candounha relación entre dúas variables é funcional oualeatoria e, neste caso, decidi–lo grao de relación queteñen, utilizando as rectas de regresión e o coeficientede correlación. A atención debe centrarse máis na in-terpretación dos resultados que no cálculo destes,para o que é conveniente axudarse da calculadora oudo ordenador.

O traballo con distribucións de frecuencias relati-vas tamén pode servir para introducir intuitivamenteas distribucións de probabilidade. As distribuciónscontinuas poden presentarse como límite das discre-tas, pasando dunha curva graduada a unha continua.A asignación de probabilidades a sucesos medindoáreas baixo curvas, deben limitarse ás distribuciónsbinomial e normal, empregando para iso as táboascorrespondentes.


— Distribucións bidimensionais. Correlación e regre-sión lineal.

— Sucesos. Probabilidade composta, condicionada, to-tal e «a posteriori».

— Distribucións de probabilidade discretas e conti-nuas. Distribucións binomial e normal.


— Asignación e interpretación de probabilidades a su-cesos orixinados en situacións experimentais ou dexogo, utilizando diferentes técnicas de reconto ouas distribucións binomial e normal. Manexo de tá-boas.

— Aproximación dunha distribución binomial me-diante a normal. Axuste dun conxunto de datos aunha distribución binomial ou normal.

— Realización de experiencias que permitan a cons-trucción de táboas, a representación gráfica, o cál-culo dos coeficientes de correlación e regresión e ainterpretación de distribucións bidimensionais.Axuste dunha nube de puntos a unha recta.


— Valoración da estatística e da probabilidade comoinstrumentos que permiten interpretar, describir epredicir situacións incertas.

— Valoración crítica do uso da probabilidade e da es-tatística nos medios de comunicación, analizandoa información presentada e rexeitando a utilizaciónincorrecta.

— Valoración da incidencia dos medios tecnolóxicos notratamento e na representación gráfica de datos es-tatísticos procedentes de diversas fontes.

3.2 Xeometría

A reducción da xeometría á aritmética e á álxebra pormedio da asignación dun par de números (ou tres) acada punto do plano (ou do espacio) achega os métodosxeométricos ás necesidades cuantitativas da ciencia eda tecnoloxía, que, moitas veces, só poden satisfacersenumericamente. Esto non significa que se prescindados enfoques sintéticos no estudio de certos temascomo, por exemplo, as cónicas.

Da mesma maneira que se aritmetizaron os puntos,a aritmetización da velocidade, a forza ou a acelera-ción, orixinou a teoría de vectores, que ten unha granutilidade para o tratamento destas e doutras magni-tudes físicas. Ademais a álxebra de vectores propor-ciona un bo camiño para comprender e resolve–losproblemas métricos.

O uso das coordenadas polares debe facerse de ma-neira que se poña de manifesto que a elección ade-cuada dun sistema de referencia simplifica a repre-sentación e o manexo dalgunhas funcións.


— Sistemas de referencia no plano e no espacio. Coor-denadas cartesianas e polares.

— Unidades de medida de ángulos. Razóns trigono-métricas de ángulos. Resolución de triángulos.

— Vectores no plano e no espacio. Operacións.

— Xeometría métrica plana. Rectas. Lugares xeomé-tricos. Cónicas.

— Problemas métricos do espacio. Productos escalar,vectorial e mixto.

— Rectas, curvas, planos e superficies.


— Representación xeométrica de situacións reais eutilización das razóns trigonométricas para a me-dida indirecta de lonxitudes e ángulos e na resolu-ción de triángulos.

— Interpretación xeométrica das operacións con vec-tores.

— Interpretación xeométrica da resolución de ecua-cións e sistemas de ecuacións.

— Identificación, construcción e análise das cónicasestudiando a súa aplicación a distintas ramas daciencia e da tecnoloxía.

— Resolución de problemas físicos e xeométricos noplano e no espacio utilizando o cálculo vectorial.

Matemáticas 125

— Identificación da relación entre as característicasxeométricas de curvas e superficies e as súas ecua-cións.


— Valoración da utilidade da Xeometría para coñecere para resolver diferentes situacións, e flexibilidadepara enfrontarse a situacións xeométricas desdepuntos de vista distintos.

— Interese por revisar sistematicamente o resultadode medidas directas ou indirectas, rexeitándoas senon se adecúan ós valores esperados.

— Curiosidade e interese por investigar sobre formas,configuracións e relacións xeométricas, valorandoa utilidade da linguaxe vectorial.

— Interese por recoñecer curvas e superficies na na-tureza e na técnica, apreciando os seus valores es-téticos e funcionais.

3.3 Análise

O concepto de dependencia funcional e as súas formasdiferentes de expresión xa é coñecido desde a Educa-ción Secundaria Obrigatoria, pero limitando o traba-llo con expresións alxebraicas a unhas poucas fun-cións elementais. Trátase agora de amplia–la gammadas funcións tratadas a partir da súa expresión alxe-braica. Para completar este estudio introdúcese o con-cepto de derivada como a medida da variación instan-tánea que experimentan as magnitudes. Este concep-to leva implícito o de límite dunha función, que debetratarse dunha maneira intuitiva e principalmenterelacionado co cálculo de derivadas.

Máis importante que a formalización dos conceptosde límite, derivada ou integral é a relevancia que aca-dan ó aplicalos á resolución de problemas concretosrelacionados cos campos da ciencia e da tecnoloxía.Neste nivel é máis productivo poñe–la atención nosresultados dos teoremas que nas demostracións. Afunción fundamental dunha demostración é conven-cer ós demais da certeza das nosas asercións. Perocando as demostracións son longas e usan técnicascomplicadas poden distrae–la atención do fundamen-tal que é o resultado que se está buscando.

Non convén esquecer tampouco que os razoamentosintuitivos sobre o comportamento das funcións reaisteñen, moitas veces, máis nivel de convicción que osrazoamentos pseudo–formais que poden facerse nestenivel, o que non debe significa–la exclusión dos enca-deamentos deductivos cando sexan pertinentes.


— Funcións. Formas de expresión: descrición verbal,fórmulas, táboas e gráficas.

— Características das funcións: dominio, recorrido,continuidade, crecemento e decrecemento, extre-mos, convexidade, ramas infinitas, asíntotas.

— Funcións elementais: polinómicas, racionais, expo-nenciais, logarítmicas e circulares.

— Límite dunha función nun punto.

— Derivada dunha función nun punto. Regras de de-rivación de funcións. Regra da cadea.

— Integral definida. Métodos de obtención de primi-tivas.


— Identificación entre as gráficas das familias de fun-cións elementais e as súas expresións analíticas.

— Interpretación das características das funcións enrelación ós fenómenos que representan, elixindo asescalas adecuadas.

— Interpretación da derivada como a medida do cam-bio e como a pendente da tanxente. Relación entreas características dunha función e a súa derivada.

— Cálculo de áreas de figuras planas utilizando o cál-culo integral.

— Utilización do cálculo de límites e de derivadas nainvestigación do comportamento de fenómenos rep-resentables mediante funcións.

— Resolución de problemas de optimización medianteo cálculo de derivadas.


— Aprecio pola linguaxe das funcións e das gráficascomo medio para representar e para resolver pro-blemas do coñecemento científico.

— Curiosidade pola investigación de relacións entremagnitudes, aplicando as ferramentas matemáti-cas adecuadas e valorando a utilización dos recur-sos proporcionados polo cálculo infinitesimal.

— Valoración crítica da utilidade do ordenador paraa representación e para o estudio das funcións.

3.4 Aritmética e álxebra

A extensión do concepto de número vense presentandoó longo de toda a educación dunha maneira natural,baseándose nas necesidades prácticas. Na introduc-ción dos números complexos este criterio deixa de sertan explícito, dado que o que prima son as propiasnecesidades da álxebra.

Os números complexos e as súas operacións alcan-zan significado mediante a súa representación gráfi-

126 Matemáticas

ca, xa que serven para ilustrar dunha maneira sinxelae elegante as transformacións do plano. Tampoucodebe esquecerse que son un instrumento necesario nainterpretación e resolución de problemas da ciencia eda tecnoloxía.

Tanto a competencia numérica (coñece–lo significa-do e uso dos diferentes tipos de números) coma astécnicas de resolución de ecuacións, deben tratarse enrelación ós contidos dos demais bloques e en situa-cións contextualizadas.


— Números irracionais. Números reais. Notacióncientífica. O número e.

— Números complexos. Formas binómica e polar.Operacións.

— Números factoriais e combinatorios. Binomio deNewton.

— Ecuacións non lineais.


— Utilización dos números reais en diferentes contex-tos, elixindo a notación máis adecuada a cada casoe controlando as marxes de erro de acordo coas si-tuacións seleccionadas.

— Emprego da fórmula do Binomio de Newton e dou-tras ferramentas numéricas e alxebraicas.

— Representación dos números complexos no plano einterpretación xeométrica das súas operacións.

— Uso de diversos métodos, tanto algorítmicos comagráficos, para a resolución de ecuacións, criticandoa pertinencia das solucións obtidas e interpretán-doas dentro das situacións formuladas.


— Disposición favorable a incorpora–la linguaxe alxe-braica á resolución dos problemas da ciencia e datecnoloxía, valorando a súa precisión e simplicida-de para representar e para comunicar fenómenosdiversos.

— Valoración crítica da utilidade da calculadora e de-mais tecnoloxías para a realización de cálculos.

— Consideración da importancia dos recursos numé-ricos e alxebraicos para a formulación, a resolucióne a expresión das solucións dos problemas.

3.5 Álxebra lineal

Atopar un método xeral de resolución de sistemas deecuacións lineais, baseándose nas propiedades dasmatrices que os caracterizan, é o obxectivo fundamen-tal deste bloque.

Debe facerse notar, ó mesmo tempo, as vantaxesque ofrece unha boa notación, como a proporcionadapolas matrices, para a representación e para o mane-xo de datos estructurados sacados de contextos reais.Os contidos deste bloque son necesarios para o desen-volvemento dos outros; sobre todo debe considerarsea interpretación xeométrica que deben te–los concep-tos e relacións estudiados pola álxebra lineal.


— Matrices. Operacións con matrices. Matriz inversa.Rango dunha matriz.

— Determinantes. Propiedades.

— Ecuacións e sistemas de ecuacións.


— Interpretación das operacións con matrices e dassúas propiedades en problemas que reflicten situa-cións reais.

— Representación e manexo de datos estructuradosen forma de matriz a partir de táboas e grafos ex-traídos de contextos reais.

— Utilización das propiedades das matrices e dos de-terminantes para a resolución de sistemas de ecua-cións lineais.

— Emprego dos determinantes no cálculo de produc-tos vectoriais e mixtos para a obtención de áreas ede volumes, e para a resolución de problemas.


— Valoración da utilidade das matrices como instru-mento para representar conxuntos de datos estruc-turados, para comunicar e para resolver diferentessituacións.

— Disposición favorable a incorpora–la linguaxe alxe-braica e a das matrices na resolución dos problemasda ciencia e da tecnoloxía, valorando a súa preci-sión e a súa simplicidade para representar e paracomunicar fenómenos diversos.

3.6 Resolución de problemas

Os contidos deste bloque teñen un neto carácter trans-versal e, en consecuencia, non deben ser tratados in-dependentemente dos demais. Ó resolver problemas,extraídos de contextos reais relacionados coas cien-cias e a tecnoloxía ou de natureza estrictamente ma-temática, trabállase con obxectos concretos para exa-minar e abstrae–las relacións que poidan existir entreeles. Este traballo proporciona moitas veces un bo ca-miño para a construcción do coñecemento matemáti-co.

Matemáticas 127

Polo tanto, o bloque de resolución de problemas nonpode contemplarse só en relación ós seus contidos,senón tamén como un método para facilita–la cons-trucción dos conceptos e as súas interrelacións. Poroutro lado, os conceptos e procedementos xa coñecidosalcanzan un significado preciso, e polo tanto relevan-cia, cando pode verse a súa utilidade na resolución deproblemas.

Os recursos lóxicos —lei do tercio excluso, principiode non contradicción, método de inducción matemá-tica, etc.— deben aplicarse tanto na resolución de pro-blemas como na demostración dalgunhas proposiciónse teoremas, para, no último caso, amparar e dar va-lidez ós resultados obtidos mediante o emprego dasdiferentes estratexias heurísticas e aproximacións in-tuitivas. Non debe facerse un estudio illado deles, se-nón que chegará con poñelos de manifesto cando seutilicen.


— Recursos lóxicos.


— Planificación da resolución de problemas: interpre-tación, traducción á linguaxe matemática na quese encadre, resolución e estudio da solución.

— Aplicación de estratexias de resolución: simplifica-ción de hipóteses, analoxía, particularización, xe-neralización, inducción, utilización de diferentesrecursos lóxicos, análise das posibilidades, etc.


— Confianza nas propias capacidades para afronta–los problemas e tenacidade e perseveranza na bus-ca de solucións.

— Interese por buscar un plan de resolución de pro-blemas, investigando a posibilidade de utilizar di-ferentes métodos antes que aplicar indiscriminada-mente as ferramentas matemáticas.

— Sensibilidade e gusto polo rigor e a precisión narealización dos cálculos, e pola presentación orde-nada e clara do proceso seguido e dos resultadosobtidos na resolución de problemas.

— Valoración do método deductivo como instrumentoque serve para confirmar ou rexeita–las conclu-sións obtidas por aproximacións intuitivas.


— Asignar e interpretar probabilidades a sucesos sim-ples e compostos, utilizando diferentes técnicascomo o reconto directo, a combinatoria e as propie-dades da probabilidade.

Ademais de valora–la capacidade de descricióndos posibles resultados dun experimento ou xogoen termos de sucesos elementais, este criterio per-segue tamén a valoración da competencia paraasignar probabilidades e interpretalas.

— Tomar decisións ante situacións que se axusten aunha distribución binomial ou normal, por mediodo estudio das probabilidades de sucesos.

Preténdese valora–la capacidade do alumno e daalumna para distinguir se diversos fenómenos alea-torios, discretos ou continuos, seguen a distribuciónbinomial ou normal, e asignar probabilidades a su-cesos mediante o uso das táboas correspondentespara analizalos e decidi–la opción máis convenien-te.

— Utilizar, en situacións reais, o coeficiente de corre-lación e a recta de regresión para interpreta–lo graoe o carácter da relación entre dúas variables dunhadistribución bidimensional.

Este criterio procura valora–la capacidade doalumno e da alumna para interpreta–la relaciónentre dúas variables, e calcular valores das varia-bles non incluídos nos datos da distribución.

— Representar xeometricamente unha situación realproblemática e resolvela, utilizando diferentes téc-nicas de medida de ángulos e lonxitudes e de reso-lución de triángulos.

Inténtase avalia–la capacidade do alumno e daalumna para esquematizar xeometricamente diver-sos problemas, que requiren para a súa solución ouso de técnicas de medida indirecta de lonxitudese de ángulos, así como de ferramentas trigonomé-tricas, valorando a súa utilización e as soluciónsencontradas.

— Utiliza–los vectores e as súas operacións para trans-cribir, resolver e interpreta–las solucións de diver-sas situacións problemáticas das ciencias e da xeo-metría.

O propósito é valora–la capacidade da alumna edo alumno para utiliza–la linguaxe vectorial comoinstrumento para interpretar diversos fenómenos.

— Identifica–las formas correspondentes a algúns lu-gares xeométricos, analiza–las súas propiedadesmétricas e construílos a partir delas, estudiando asúa aplicación ás distintas ramas da ciencia e datecnoloxía.

Con este criterio preténdese comprobar se osalumnos e as alumnas adquiriron a experiencia ea capacidade necesarias na utilización dalgunhastécnicas propias da xeometría analítica, para apli-calas ó estudio das cónicas e doutros lugares xeo-métricos.

128 Matemáticas

— Identificar curvas e superficies coas súas correspon-dentes expresións alxebraicas, interpretando xeome-tricamente o significado destas.

Este criterio pretende verificar se os alumnos eas alumnas son capaces de recoñecer, de determi-nar puntos e de imaxina–la forma xeométrica decurvas e superficies a partir da súa expresión ana-lítica.

— Recoñece–las familias de funcións elementais, rela-ciona–las súas gráficas e fórmulas alxebraicas confenómenos que se axusten a elas e valora–la impor-tancia da elección de escalas.

Preténdese comproba–la capacidade da alumnae do alumno para interpretar cualitativa e cuanti-tativamente situacións expresadas mediante rela-cións funcionais, que se presenten en forma de grá-ficas ou expresións alxebraicas. Deben ser capacesde expresa–la información dada en forma gráficaou alxebraica en termos do representado. Requíre-se utilizar con soltura as escalas numéricas e grá-ficas.

— Interpretar informacións sobre situacións reais quepoden representarse graficamente, que esixan ter enconta intervalos de crecemento e decrecemento, má-ximos e mínimos, tendencias de evolución e conti-nuidade.

Con este criterio preténdese valorar se os alum-nos e as alumnas saben extraer conclusións a partirdun estudio local das funcións, analizando os pro-blemas de optimización, tendencia e evolución dun-ha situación.

— Encontrar e interpreta–las características de fun-cións expresadas en forma explícita, utilizando oconcepto e o cálculo de límites e de derivadas.

Con este criterio preténdese comproba–la com-petencia dos alumnos e das alumnas para utiliza–los conceptos básicos da análise, empregando a ter-minoloxía e as técnicas usuais no cálculo de límitese de derivadas. O cálculo de derivadas limitaraseás familias de funcións elementais coñecidas e quenon teñan máis de dúas composicións. Só se consi-derarán aqueles límites con indeterminacións sin-xelas.

— Analizar fenómenos naturais e tecnolóxicos e resol-ver problemas de optimización e medida medianteo cálculo de límites, derivadas e integrais.

A finalidade do criterio é comprobar se os alum-nos e as alumnas son capaces de interpretar e apli-car a situacións do mundo natural, xeométrico etecnolóxico, a información subministrada polo es-tudio analítico das funcións. Non se require que osalumnos e as alumnas adquiran grande destrezano cálculo de derivadas, bastará con que coñezan

as das funcións elementais, as súas operacións arit-méticas e con dúas composicións como máximo. Ocálculo de integrais limitarase ós métodos xeraisde integración e, en todo caso, con cambios de va-riable simples.

— Utiliza–los números racionais e irracionais, selec-cionando a notación máis conveniente en cada si-tuación para presentar e intercambiar información,resolver problemas e interpretar e modelar situa-cións extraídas da realidade social e da natureza.

Preténdese comproba–las destrezas adquiridasna utilización dos números reais e na elección danotación máis conveniente en cada caso, seleccio-nando as aproximacións e determinando as cotasde erro de acordo coas situacións estudiadas, e em-pregando a notación científica para a repre-sentación dos números moi grandes ou moi peque-nos.

— Utiliza–las operacións con distintos tipos de núme-ros para afrontar ecuacións con solucións de dife-rentes campos numéricos e resolver problemas xur-didos delas, elixindo a forma de cálculo apropiadae interpretando os resultados obtidos.

Este criterio comproba as destrezas dos alumnose das alumnas na utilización dos distintos númeroscomo instrumento para interpreta–las solucións deecuacións. Tamén valora se o alumnado é capaz deutiliza–lo método de cálculo máis adecuado (escrito,mental ou con calculadora) nas diferentes situa-cións, así como de non toma–los resultados comoválidos sen contrastalos coa situación de partida.

— Utiliza–la linguaxe matricial e as operacións conmatrices como instrumento para representar datos,relacións e ecuacións e, en xeral, para resolver si-tuacións diversas.

Trátase de comproba–la capacidade dos alumnose das alumnas para utiliza–la linguaxe matricialcomo ferramenta alxebraica na resolución de pro-blemas, relacionados coa organización de datos e axeometría analítica.

— Resolver problemas concretos mediante a elabora-ción de estratexias que permitan expresalos na lin-guaxe alxebraica, aplicando as técnicas precisaspara encontra–la súa solución.

Este criterio está dirixido a comprobar se o alum-nado é capaz de expresa–lo problema na linguaxealxebraica, resolvelo aplicando técnicas alxebraicasadecuadas como a resolución de sistemas de ecua-cións lineais, productos escalares, vectoriais e mix-tos, etc. Igualmente verificará a capacidade dosalumnos e das alumnas para enfrontarse á súa re-solución, e a disposición para interpretar critica-mente a solución obtida.

Matemáticas 129

— Realizar investigacións nas que sexa necesario uti-lizar estratexias como a reorganización e a codifi-cación da información de partida, a busca de exem-plos, as particularizacións, as xeneralizacións, osprocedementos de ensaio–erro sistemáticos e as fe-rramentas matemáticas adecuadas.

Preténdese valorar se o alumnado é capaz de mo-delar situacións, de utiliza–la reflexión lóxico–de-ductiva, os modos de argumentación propios dasMatemáticas e as destrezas adquiridas para reali-zar investigacións, e de enfrontarse a situacións no-vas con eficacia.

130 Matemáticas


Matemáticas aplicadas ás Ciencias Sociais


1. Introducción

A formación xeral dos alumnos e das alumnas, a súaorientación e preparación para estudios superioresconstitúen as finalidades do Bacharelato. Esta forma-ción debe favorecer, entre outras, actitudes reflexivas,críticas e de análise para comprender e valora–lasrealidades do mundo no que vivimos, e proporciona–laautonomía persoal para poder enfrontarse ás novassituacións que se producirán no mundo cambiante edinámico no que vivirán.

Os diversos fenómenos que se producen no mundopoden comprenderse, describirse e valorarse tantoempregando a óptica científica, como a humanísticaou a que aportan as Ciencias Sociais. Cada un destespuntos de vista de análise da realidade aporta a súapropia metodoloxía e persegue uns fins que lle sonpropios. Pero desde principios de século pode obser-varse que as Matemáticas, que sempre proporciona-ron soporte metodolóxico, simbólico e procedementaló desenvolvemento de áreas tipicamente científicas,tamén apoian o progreso dos distintos campos queestudian as diversas Ciencias Sociais; o que non émáis que un síntoma de que se recoñecen as vantaxesque se obteñen ó expresar na linguaxe matemáticaconceptos, relacións e procesos que noutro tempo setrataban soamente en forma verbal.

Dentro das Ciencias Sociais existen temas cun mar-cado carácter cuantitativo como, por exemplo, a de-mografía ou a economía, que se adaptan perfectamen-te a un estudio matemático. Pero inda naqueloutroscampos cunha natureza diferente resulta difícil avan-zar a base de descricións verbais das teorías, pois asúa complexidade e as súas interrelacións mostranresistencias á análise, ás comparacións e ás aplica-cións. Cando estas teorías poden modelarse matema-ticamente as dificultades diminúen, podendo resultarincluso que problemas que en principio se considerandiferentes corresponden ó mesmo modelo e o propiomodelo serve para obter resultados válidos nos dife-rentes campos de estudio.

As Matemáticas que se aplican ó estudio das Cien-cias Sociais e que teñen cabida no Bacharelato debendar conta tanto daqueles problemas nos que é nece-sario unha análise de observacións discretas como de

problemas nos que deben tratarse datos continuos.Pero o valor instrumental das Matemáticas concréta-se en ofrece–las ferramentas (como as que proporcio-nan a estatística, o álxebra lineal, a programaciónlineal e o cálculo infinitesimal) imprescindibles pararepresentar, sintetizar, optimizar e comunicar por me-dio de gráficas, táboas, expresións alxebraicas, etc., ainformación cuantitativa relevante dos problemas dasCiencias Sociais. Aínda que tamén deben proporcio-na–lo coñecemento relativo, ó seu modo de facer, óabstrae–las relacións fundamentais das entidades eprocesos para lograr modelos representativos das si-tuacións analizadas.

Para a consecución do uso adecuado do «saber facermatemáticas» requírese poñer en xogo un amplo nú-mero de procedementos referentes á habilidade nacomprensión e emprego de diferentes linguaxes ma-temáticas; estratexias xerais ou heurísticas como aformulación, comprobación e rexeitamento de hipóte-ses, busca de regularidades, toma de decisións sobreo plan a realizar, etc., e a aplicación de algoritmosparticulares que teñan un propósito concreto. A acti-vidade de resolución de problemas, tan propia dasMatemáticas, é imprescindible para lograr unha apro-piada capacitación no uso deste tipo de recursos, enon debe faltar ó longo dos dous cursos de Bachare-lato. Ademais, resolvendo problemas que traten situa-cións reais, os conceptos e métodos matemáticos em-pregados mostran tanto a súa potencia como a súarelevancia.

Por importante que sexa o valor instrumental asig-nado ás Matemáticas aplicadas ás Ciencias Sociais,estas non deben converterse, en canto a contidos con-ceptuais, nun simple receitario onde o único impor-tante sexa a aplicación inmediata e pouco reflexivados conceptos e dos procedementos proporcionados. Opapel do Bacharelato como etapa que debe prepararós alumnos e alumnas para aborda–los estudios pos-teriores e o amplo abano destes, nos que a veces seráimportante profundar e fundamenta–los resultadosmatemáticos, suxire a necesidade de que ó longo daetapa vaia arredándose a atención das actividadesque permitan coñece–los diversos aspectos da reali-dade para interpretala mellor, daqueloutras facetas

Matemáticas aplicadas ás Ciencias Sociais 131

nas que se poña de manifesto a necesidade de funda-mentación e formalización dos resultados obtidos.

Este particular modo de «facer matemáticas» noque se empregan tanto as estratexias heurísticas paraformular ou comprobar conxecturas e modelar situa-cións, como o razoamento deductivo para demostraraquelas ó inferir novos resultados do modelo, ten unvalor formativo de utilidade xeral que contribúe acrear hábitos, estructuras mentais e actitudes de apli-cación noutros ámbitos distintos do matemático e dosdiversos campos de estudio das Ciencias Sociais.

Entre os diversos medios que poden utiliza–lo profe-sorado e o alumnado na clase de matemáticas convénfacer unha mención especial á calculadora e ó orde-nador, que ó facilita–la realización de cálculos tedio-sos ou repetitivos e ó presentar contornos de simula-ción nos que os alumnos e as alumnas poidan mani-pular situacións nas que aparezan conceptos comple-xos, favorecen unha mellor aprendizaxe dos contidospropostos.


As Matemáticas do Bacharelato de Humanidades eCiencias Sociais contribuirán, como resultado dos pro-cesos da aprendizaxe, á consecución das capacidadesenunciadas nos obxectivos xerais seguintes:

— Utiliza–los coñecementos matemáticos no procesode modelado de diversas situacións propias dasCiencias Sociais, interpretando e aplicando os mo-delos creados e valorando a súa utilidade prácticae teórica.

— Resolver problemas e situacións, característicastanto da actividade cotiá como as formuladas polasCiencias Sociais, que requiran a utilización dos co-ñecementos matemáticos, abordándoas con autono-mía, eficacia, creatividade e mentalidade aberta.

— Comprender e utiliza–las técnicas de expresiónoral, escrita e gráfica apropiadas para analizar, va-lorar e comunica–la información, susceptible de sertratada matematicamente, para adquirir unha opi-nión propia que permita expresarse criticamentesobre os problemas actuais, en particular sobre osfenómenos sociais e económicos.

— Actuar, nas situacións cotiás e na interpretacióndos fenómenos sociais, de acordo cos modos propiosda actividade matemática, como a exploración sis-temática de alternativas, a necesidade de verifica-ción, a precisión na linguaxe, a perseveranza nabusca de solucións, o cuestionamento das aprecia-cións intuitivas, etc., mostrando unha actitude fle-xible e aberta ante outras opinións.

— Emprega–los coñecementos matemáticos adquiri-dos para analiza–los datos e informacións que apa-recen nos medios de comunicación e noutros ámbi-tos, interpretando criticamente as mensaxes sobrecuestións económicas e sociais da actualidade.

— Utiliza–las estratexias propias das Matemáticaspara formular axeitadamente os problemas, esta-blecer definicións precisas, xustificar procedemen-tos, adquirir rigor no pensamento, encadear cohe-rentemente os argumentos e detectar incorrecciónslóxicas.


Os contidos das Matemáticas aplicadas ás CienciasSociais preséntanse agrupados en bloques que non in-dican ningún tipo de prioridade. Esta agrupación, quenon difire da que vén sendo tradicional nesta materia,non debe implicar un estancamento dos contidos nosseus bloques. Tanto o bloque de «Aritmética e álxebra»como o de «Resolución de problemas» teñen un netocarácter transversal, e as abundantes relacións quepoden establecerse entre os contidos dos diferentesbloques deben poñerse de manifesto na programaciónde aula, evitando tratalos de forma illada. Mantensea distribución nos tres tipos de contidos para non es-quecer que conceptos, procedementos e actitudes de-ben terse en conta á hora de impartir e avalia–lasMatemáticas.

3.1 Aritmética e álxebra

Os contidos deste bloque, que se iniciaron nas ante-riores etapas educativas, son necesarios para o desen-volvemento dos outros. A competencia numérica —co-ñece–lo significado e uso dos diferentes tipos de nú-meros— é un dos piares sobre o que é posible seguirpresentando o edificio matemático. Trátase de que osalumnos e as alumnas sexan capaces de utilizar–losnúmeros reais e as súas operacións en diferentes con-textos, empregando a estratexia de cálculo e a nota-ción máis adecuada, utilizando, cando a situación orequira, a calculadora e controlando as marxes deerro producidas. As situacións problemáticas, que sederivan dos demais bloques de contidos e, nas queinevitablemente aparecerán os números reais, invitana presenta–los contidos deste bloque en relación ósoutros e non illadamente.


— Radicais. Números irracionais. Números reais. Osnúmeros e, π, φ.

— Ecuacións polinómicas.

132 Matemáticas aplicadas ás Ciencias Sociais


— Representación na recta dos números irracionaisobtidos mediante radicais.

— Utilización dos números reais e as súas operaciónsen diferentes contextos valéndose de aproximaciónse estimacións, utilizando a notación máis adecuadae controlando os erros cometidos de acordo coas si-tuacións estudiadas.

— Formulación e resolución de problemas que orixi-nen ecuacións polinómicas, utilizando métodos al-xebraicos, gráficos e numéricos para calcula–la so-lución, e interpretala dentro da situación formula-da.


— Valoración crítica da utilidade da calculadora e de-mais tecnoloxías para a realización de cálculos.

— Disposición favorable a incorpora–la linguaxe alxe-braica á linguaxe cotiá e á usada nas Ciencias So-ciais, valorando a súa precisión e simplicidade pararepresentar e comunicar fenómenos diversos.

3.2 Álxebra lineal

Atopar un método xeral de resolución de sistemas deecuacións lineais baseándose nas propiedades dasmatrices que os caracterizan é o obxectivo fundamen-tal do bloque.

Debe facerse notar ó mesmo tempo a vantaxe queofrece unha boa notación, como a proporcionada polasmatrices, para a representación e manipulación dedatos estructurados, extraídos de contextos reais.

A programación lineal de dúas variables inclúese de-bido á variedade de problemas de optimización rela-cionados coas Ciencias Sociais, sobre todo os relativosá economía, que poden resolverse empregando os seusmétodos.


— Matrices. Operacións. Propiedades.

— Determinantes de ordes dúas e tres.

— Sistemas de ecuacións lineais.

— Programación lineal bidimensional.


— Resolución de sistemas de ecuacións lineais utili-zando as operacións e propiedades das matrices.

— Representación e manexo de datos estructuradosen forma de matriz extraídos a partir de táboas egrafos referentes a situacións das Ciencias Sociais.

— Formulación e resolución de problemas utilizandoas técnicas alxebraicas adecuadas e interpretandoas solucións obtidas.

— Emprego de métodos gráficos para optimizar ex-presións lineais.


— Valoración da utilidade das matrices como ferra-menta para representar conxuntos de datos estruc-turados, de forma precisa e simple, para comunicare resolver diferentes situacións das Ciencias So-ciais.

— Disposición favorable a incorpora–las ferramentasque proporciona a álxebra lineal na resolución deproblemas das Ciencias Sociais.

3.3 Análise

O concepto de dependencia funcional e as súas formasdiferentes de expresión xa é coñecido desde a Educa-ción Secundaria Obrigatoria, pero limitando o traba-llo con expresións alxebraicas a unhas poucas fun-cións elementais. Trátase agora de amplia–la gammadas funcións tratadas a partir da súa expresión alxe-braica.

Máis importante que a formalización dos conceptosde límite, derivada ou integral é a relevancia que aca-dan ó aplicalos á resolución de problemas concretosrelacionados cos campos das Ciencias Sociais, sobretodo os relativos á optimización de funcións obtidas apartir de contextos reais.

Neste nivel é máis productivo, a veces, centrarsenos conceptos e nos enunciados dos teoremas que nasdemostracións. Cando as demostracións son longas eusan técnicas complicadas poden distrae–la atencióndo fundamental que é o resultado que se está buscan-do.

Non convén esquecer tampouco que os razoamentosintuitivos sobre o comportamento das funcións reaisteñen, moitas veces, máis nivel de convicción que osrazoamentos pseudo–formais que poden facerse nestenivel.

O concepto de derivada introdúcese como a medidada taxa de variación instantánea que experimentanas magnitudes. Este concepto leva implícito o de lí-mite dunha función que debe tratarse, o mesmo queo de derivada, dunha maneira intuitiva. O conceptode integral definida como medida da área é máis im-portante que a aprendizaxe de sofisticadas técnicasde obtención de primitivas, que deben reducirse a ca-sos sinxelos.

Entre os procesos de modelado de situacións dasCiencias Sociais, son importantes aqueles nos que a


partir de datos concretos deséxase chegar a un modelofuncional. As técnicas elementais de interpolación po-linómica serven ben ó propósito de ilustrar este pro-ceso, poñendo de manifesto a súa potencia á hora deinterpreta–los fenómenos e extraer conclusións dosmesmos.


— Formas de expresión da dependencia funcional:descrición verbal, táboas, gráficas e expresións al-xebraicas.

— Características das funcións: dominio, recorrido,continuidade, crecemento e decrecemento, extre-mos, convexidade, periodicidade, tendencia.

— Tipos de funcións: polinómicas, exponenciais, loga-rítmicas, periódicas e racionais.

— Interpolación polinómica.

— Derivada dunha función nun punto. Derivadas defuncións. Regras de derivación.

— Integral definida. Métodos de obtención de primi-tivas.

— Límites de funcións. Ramas infinitas. Asíntotas.


— Utilización de distintas fontes documentais dasCiencias Sociais que permitan establecer relaciónsfuncionais entre dúas variables, expresándoas dediferentes formas. Recoñecemento das expresiónsalxebraicas das funcións elementais asociándoas ássúas gráficas respectivas.

— Interpretación das características das depend-encias funcionais dadas en forma de táboa, porunha gráfica ou por unha fórmula, en relación ósfenómenos que describen.

— Axuste a unha función dos datos extraídos de si-tuacións empíricas e obtención de valores non co-ñecidos, utilizando técnicas de interpolación e ex-trapolación.

— Aplicación do límite e da derivada na interpreta-ción de situacións contextualizadas das CienciasSociais.

— Cálculo de áreas de figuras planas utilizando o cál-culo integral.

— Utilización do cálculo de derivadas na investigacióndo comportamento de fenómenos representablesmediante funcións, e, en particular, na resoluciónde problemas de optimización.


— Valoración crítica da utilidade do ordenador paraa representación e o estudio das funcións.

— Interese pola investigación de relacións entre mag-nitudes, valorando a utilización dos recursos pro-porcionados polo cálculo infinitesimal.

— Aprecio pola linguaxe das funcións e as gráficaspara representar e resolver problemas dos ámbitoseconómico e social.

3.4 Estatística e probabilidade

A estatística descritiva é tratada con diferentes niveisde profundidade e extensión desde a Educación Pri-maria. A súa finalidade é presenta–la información re-collida das mostras dunha poboación de forma útil eclara. Sérvese para iso de táboas, gráficas, diagramase diferentes parámetros centrais e de dispersión. Am-pliarase este estudio coa inclusión das distribuciónsbidimensionais que servirán para diferenciar cando arelación entre dúas variables é funcional ou aleatoria,e neste caso, decidi–lo tipo e grao de relación que te-ñen, utilizando as rectas de regresión e o coeficientede correlación. A atención debe centrarse máis na in-terpretación dos resultados que no cálculo destes,para o que é conveniente axudarse da calculadora oudo ordenador.

O traballo con distribucións de frecuencias relati-vas pode servir para introducir intuitivamente as dis-tribucións de probabilidade. As distribucións conti-nuas poden presentarse como límite das discretas, pa-sando dunha curva graduada a unha continua. A asig-nación de probabilidades a sucesos medindo áreasbaixo curvas, debe limitarse ás distribucións binomiale normal, empregando para iso as táboas correspon-dentes.

As técnicas elementais da estatística descritiva nonresponden preguntas acerca da mellor maneira de se-leccionar mostras para que a información extraída de-las sexa representativa da poboación e con que graode confianza podemos aceptar esa información. Des-tas cuestións ocúpase a estatística inferencial, coa quenesta etapa debe terse un primeiro contacto a nivelintuitivo. As aplicacións sobre ensaios de hipótesesreferentes a situacións relacionadas coas Ciencias So-ciais deben ilustra–la potencia destes métodos.


— Distribucións bidimensionais. Correlación e regre-sión lineal.

— Probabilidade. Probabilidade condicionada. Prob-abilidade total. Probabilidade «a posteriori».

— Distribución binomial. Distribución normal.

— Mostraxe. Distribucións mostrais. Estimación deparámetros.

— Contraste de hipóteses. Nivel de significación.



— Utilización de distintas fontes documentais sobrefenómenos sociais e económicos que permitan esta-blecer relacións entre dúas variables, interpretán-doos a partir do estudio das gráficas corresponden-tes e das técnicas que permitan coñece–lo tipo, fun-cional ou aleatorio, e o grao de relación entre am-bas.

— Axuste dunha nube de puntos á recta de regresiónpara interpolar e extrapolar.

— Aproximación dunha distribución binomial me-diante a normal.

— Asignación de probabilidades a sucesos usando téc-nicas elementais como o reconto directo, os diagra-mas de árbore, as táboas de continxencia, técnicascombinatorias e as táboas das distribucións bino-mial e normal.

— Resolución de problemas relacionados coa elecciónde mostras, condicións de representatividade e aná-lise das conclusións que cabe extraer delas.

— Análise de informes estatísticos dados en forma detáboa ou gráfica.


— Valoración da estatística e probabilidade como ins-trumentos que permiten interpretar, describir epredicir situacións incertas.

— Valoración crítica do uso da probabilidade e a es-tatística nos medios de comunicación, analizandoa información e rexeitando a utilización incorrecta.

— Valoración da incidencia dos medios tecnolóxicos notratamento e representación gráfica de datos esta-tísticos que proveñen de diversas fontes.

3.5 Resolución de problemas

Os contidos deste bloque teñen un carácter netamentetransversal e en consecuencia non deben ser tratadosindependentemente dos demais. Ó resolver proble-mas, extraídos de contextos reais relacionados coasCiencias Sociais ou de natureza estrictamente mate-mática, trabállase con obxectos concretos para exami-nar e abstrae–las relacións que poidan existir entreeles. Este traballo proporciona moitas veces un bo ca-miño para a construcción do coñecemento matemáti-co.

Polo tanto o bloque de resolución de problemas nonpode contemplarse só en relación ós seus contidos,senón tamén como un método para facilita–la cons-trucción dos conceptos e as súas interrelacións.

Os recursos lóxicos —lei do tercio excluso, principiode non contradicción, etc.— deben aplicarse tanto na

resolución de problemas como na demostración dal-gunhas proposicións e teoremas, para, no último caso,apoiar e dar validez ós resultados obtidos mediante oemprego das diferentes estratexias heurísticas e apro-ximacións intuitivas. Non debe facerse un estudio illa-do deles senón que chegará con poñelos de manifestocando se utilicen.


— Recursos lóxicos.


— Planificación da resolución de problemas: interpre-tación, traducción á linguaxe matemática na quese encadre, resolución e estudio da solución.

— Aplicación de estratexias de resolución: simplifica-ción de hipóteses, analoxía, particularización, xe-neralización, inducción, utilización de diferentesrecursos lóxicos, análise das posibilidades, etc.


— Confianza nas propias capacidades para afronta–los problemas e tenacidade e perseveranza na bus-ca de solucións.

— Valoración da importancia de buscar un plan deresolución de problemas investigando a posibilida-de de utilizar diferentes métodos antes que a apli-cación indiscriminada das ferramentas matemáti-cas.

— Sensibilidade e gusto polo rigor e a precisión narealización dos cálculos e pola presentación orde-nada e clara do proceso seguido e dos resultadosobtidos na resolución de problemas.


— Utiliza–los números reais e as súas operacións, eli-xindo a notación máis axeitada, para intercambiarinformación e resolver problemas.

Preténdese verificar con este criterio a adquisi-ción dun amplo rango de destrezas no manexo dosnúmeros reais e se os alumnos e as alumnas sabencomparalos, operar con eles e utilizalos para recibire producir información. Ademais o alumno e aalumna deben ser capaces de determina–lo métodode cálculo apropiado a cada caso, ser conscientesda necesidade de empregar números aproximadose de acota–lo erro que se comete co seu uso. Valo-rarase a actitude que leva a non toma–lo resultadodo cálculo por bo sen contrastalo coa situación departida.

— Traducir problemas enunciados na linguaxe natu-ral á linguaxe alxebraica, selecciona–las técnicas


axeitadas para a súa solución e interpreta–las so-lucións obtidas no contexto do que se trate.

Inténtase comprobar con este criterio se os alum-nos e as alumnas son capaces de resolver proble-mas, tanto da vida cotiá como das Ciencias Sociais,utilizando a linguaxe alxebraica con soltura, e deelixi–las ferramentas necesarias (matrices, siste-mas de ecuacións, programación lineal bidimensio-nal, etc.) para obte–la solución, interpretando cri-ticamente o seu significado.

— Utiliza–la linguaxe matricial e as operacións conmatrices como instrumento para representar datosestructurados en forma de táboas ou grafos prove-nientes de situacións diversas.

Procúrase comproba–la capacidade dos alumnose das alumnas para utiliza–las matrices e as súasoperacións como ferramenta alxebraica na resolu-ción de problemas relacionados coa organización dedatos, así como se saben interpreta–las matricesobtidas no tratamento das situacións estudiadas.

— Analizar e interpretar cuantitativa e cualitativa-mente fenómenos económicos e sociais mediante oestudio das relacións funcionais que aparecen neles.

Trátase de valora–la capacidade de descrición einterpretación global, cualitativa e cuantitativa-mente, das relacións funcionais que representandistintos fenómenos sociais cando veñen dados enforma de táboa, por unha gráfica, por unha expre-sión alxebraica ou mediante a descrición verbal dofenómeno. Valorarase a destreza na identificaciónda equivalencia entre as distintas formas de rep-resentación funcional, e a competencia para iden-tifica–las funcións elementais que aparezan.

— Interpretar e elaborar informes sobre situacións re-ais que se poidan representar graficamente, que esi-xan ter en conta intervalos de crecemento e decre-cemento, máximos e mínimos, tendencias de evolu-ción e continuidade.

Con este criterio procúrase valorar se os alumnose as alumnas son capaces de extraer conclusións apartir dun estudio das propiedades locais das fun-cións, analizando e interpretando os problemas re-lativos ó crecemento, extremos, tendencia de evo-lución dunha situación, empregando os límites e aderivada.

— Resolver problemas de optimización extraídos de si-tuacións reais de carácter económico e social utili-zando o cálculo de derivadas.

Este criterio pretende comproba–la destreza ad-quirida polos alumnos e polas alumnas na aplica-ción do cálculo de derivadas para optimizar fun-cións que modelen situacións problemáticas domundo económico e social. Tamén debe valorarse

a capacidade de interpreta–los resultados obtidosno contexto do problema formulado.

— Utilizar táboas e gráficas como instrumento para oestudio de situacións empíricas, axustándoas aunha función, e obte–los seus parámetros para ad-quirir información suplementaria, empregando osmétodos de interpolación e extrapolación adecua-dos.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade dos alumnos e das alumnas para axusta–losdatos extraídos dun experimento concreto a unhafunción, e obter información suplementaria me-diante técnicas numéricas. Comprobarase tamén seo alumnado é capaz de analizar relacións entre va-riables que non se axusten a ningunha fórmula al-xebraica, demostrando competencia no manexo dedatos numéricos.

— Distinguir se a relación entre os elementos dun con-xunto de datos dunha distribución bidimensional éde carácter funcional ou aleatorio, e extraer conclu-sións de tipo cualitativo a partir da súa repre-sentación gráfica.

Preténdese comprobar con este criterio que, me-diante a información gráfica aportada por unhanube de puntos, os alumnos e as alumnas son ca-paces de aprecia–lo grao e tipo de relación existenteentre dúas variables e extrae–las conclusións apro-piadas.

— Interpreta–lo grao de relación entre as variablesdunha distribución bidimensional e obter conclu-sións cuantitativas sobre diversas situacións, em-pregando o coeficiente de correlación e as rectas deregresión.

Preténdese comproba–la capacidade dos alum-nos e das alumnas para asocia–lo coeficiente de co-rrelación lineal e a recta de regresión coas situa-cións e relacións que miden. Valorarase tamén acompetencia acadada no uso da recta de regresióncomo modelo matemático que permite realizar in-terpolacións e extrapolacións en situacións concre-tas.

— Tomar decisións ante situacións que se axusten aunha distribución binomial ou normal, por medioda asignación de probabilidades ós sucesos corres-pondentes.

Preténdese valora–la capacidade dos alumnos edas alumnas para distinguir se diversos fenómenosaleatorios, discretos ou continuos, seguen a distri-bución binomial ou normal, e a soltura no manexodas correspondentes táboas para asignar prob-abilidades ós sucesos, analizándoos e decidindo aopción máis conveniente.


— Asignar e interpretar probabilidades a sucesos sim-ples e compostos (dependentes e independentes), uti-lizando diferentes técnicas como o reconto directo,diagramas de árbore, a combinatoria ou as táboasdas distribucións binomial e normal.

Ademais de valora–la capacidade de descricióndos posibles resultados dun experimento ou xogoen termos de sucesos elementais, este criterio per-segue tamén a valoración da competencia paraasignar e interpretar probabilidades, utilizando encada caso as técnicas adecuadas.

— Planificar e realizar estudios concretos partindo daelaboración de enquisas, selección da mostra e es-tudio estatístico dos datos obtidos acerca de deter-minadas características da poboación estudiada,para inferir conclusións, asignándolles unha con-fianza medible.

Por medio deste criterio inténtase poñer de ma-nifesto a capacidade de aplica–los conceptos rela-cionados coa mostraxe para obter datos estatísticosdunha poboación, e comprobar, se os alumnos e asalumnas son capaces de extraer conclusións sobreaspectos determinantes da poboación de partida.

— Analizar de forma crítica informes estatísticos pre-sentes nos medios de comunicación e noutros ám-bitos, detectando posibles erros e manipulacións napresentación de determinados datos.

O alumnado ha de mostrar, a través deste crite-rio, unha actitude crítica ante as informacións que,revestidas dun formalismo estatístico, intentan de-forma–la realidade, axustándoa a intereses deter-minados. Os informes poderán incluír datos en for-ma de táboa ou gráfica, parámetros obtidos a partirdela, así como posibles interpretacións.

— Realizar investigacións nas que se utilicen estrate-xias tales como a reorganización e codificación dainformación de partida, a busca de exemplos, par-ticularizacións, xeneralizacións, métodos de ensaio–erro sistemáticos e as ferramentas matemáticasadecuadas.

Preténdese valorar se os alumnos e as alumnasson capaces de modelar situacións, utiliza–la refle-xión lóxico–deductiva, os modos de argumentaciónpropios das Matemáticas e as destrezas adquiridaspara realizar investigacións, e así mesmo se podenenfrontarse a situacións novas con eficacia.



Química


1. Introducción

Entre as capacidades que o Bacharelato ten de con-tribuír a desenvolver nos alumnos e nas alumnas en-cóntranse aquelas que fan referencia á análise e ávaloración crítica das realidades do mundo e ás posi-bilidades de intervención nel, partindo da súa com-prensión. Esta interpretación non pode ser só froitodas interaccións cognitivas das persoas coa realidadeque as rodea, posto que se produce unha constanteacumulación de diferentes percepcións dos fenómenosde seu contorno, facendo inmanexables os seus múl-tiples aspectos. É imprescindible dispoñer dun marcounificador ou dun modelo de funcionamento xeral quesirva para ordenar, relacionar e simplifica–lo manexoda enorme cantidade e pluralidade de variables per-ceptibles nos fenómenos observados, de xeito que sepoidan obte–las interpretacións coherentes da maiorcantidade de posibles situacións. Os contidos de Quí-mica seleccionados para este nivel proporcionarán oscoñecementos e instrumentos necesarios para favore-cer esta comprensión, permitindo realizar predicciónssobre o comportamento dos fenómenos que se estu-dian e, polo tanto, capacitando para a intervenciónneles.

Ademais, a contribución desta materia á funciónformativa do Bacharelato concrétase ó propiciar nosestudiantes a capacidade de recoñece–la importanciados modelos e das teorías químicas na construccióndo coñecemento científico, apreciando a influencia quesobre eles exerceron as ideas dominantes na Socieda-de na que se desenvolveron, e viceversa. Así mesmo,con estes contidos preténdese contribuír a que os es-tudiantes valoren de forma responsable e crítica asaplicacións tecnolóxicas da Química ás realidades domundo actual, analizando os seus antecedentes e osfactores que condicionan o presente e as posibles evo-lucións futuras.

A Química é unha construcción científica fortemen-te formalizada, que integra unha análise de naturezaempírica cunha síntese teórica nun corpo de coñece-mentos de fundamentación lóxica. Para iso, seleccionaun repertorio de conceptos inclusores e relaciónaos,utilizando a lóxica proposicional, cun conxunto de de-finicións, de hipóteses fundamentais e de derivadas

(principios e leis). A interacción entre a estructura dadisciplina e a estructura cognoscitiva dos alumnos edas alumnas debe ser facilitada por unha metodoloxíacentrada na resolución de situacións–problema rele-vantes, de xeito que se inflúa na reestructuración eenriquecemento dos esquemas de coñecemento dosalumnos e das alumnas, contribuíndo así a incremen-ta–las súas capacidades.

O papel orientador e propedéutico desta materiamaterialízase ó proporcionarlle ó alumnado coñece-mentos que lle permitan, tanto tomar decisións sobreas súas opcións futuras de estudios (ciclos formativosprofesionais ou formacións universitarias), como terunha base de coñecementos científicos para desenvol-velos.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe da Química tenque contribuír a desenvolver nos alumnos e nas alum-nas as capacidades seguintes:

— Comprende–los conceptos, modelos e teorías funda-mentais da Química que lles posibiliten aproximar-se a unha interpretación científica da natureza, va-lorando o papel que desempeñan no seu propio pro-ceso de aprendizaxe.

— Interpretar e propoñer solucións a fenómenos e si-tuacións–problema da realidade diaria, utilizandoos coñecementos da Química.

— Utilizar con autonomía estratexias característicasda investigación e dos procedementos científicos,no ámbito da Química, para realizar pequenas in-vestigacións e, en xeral, explorar situacións ou fe-nómenos descoñecidos para eles.

— Comprender que a Química, como coñecementocientífico con limitacións e sometido a revisión e aevolución continuas, xorde dun proceso de elabora-ción en interacción coa Tecnoloxía e ligado ás ca-racterísticas e ás necesidades da Sociedade en cadamomento histórico.

— Avaliar informacións procedentes de distintas fon-tes para formarse unha opinión propia, que llespermita expresarse criticamente sobre problemascientíficos e tecnolóxicos actuais relacionados coa

Química 139

Química, e valora–las súas incidencias sobre o me-dio ambiente e nas condicións de vida, especialmen-te en Galicia.

— Desenvolver valores propios da dinámica do pensa-mento científico, mostrando unha actitude flexiblee aberta fronte a opinións ou a situacións diversas,así como de tolerancia coas peculiaridades indivi-duais.

3. Contidos

Os contidos de Química, seleccionados para este nivelacadémico, preséntanse agrupados en bloques quenon prescriben ningún tipo de programación para oseu desenvolvemento nas unidades didácticas, queconstituirán a programación de aula de cada profesorou profesora no contexto do seu centro educativo.

Esta agrupación toma como núcleos as ideas departícula, átomo e enlace, e como eixe as interacciónsfundamentais electromagnética e gravitatoria, e tratade posibilita–la variedade de enfoques desde un es-pacio epistemolóxico, no marco de unificación da Quí-mica actual, na busca dunha adquisición básica des-tes conceptos e de como as leis de conservación rexenos equilibrios dinámicos dos procesos químicos.

Así mesmo, posibilita o deseño e a realización deprocedementos para extraer información sobre un sis-tema físico–químico, partindo do coñecemento expe-rimental das variables de estado e dos seus cambiosna reacción química e, mediante a súa interrelaciónnun corpo teórico, facer prediccións estructurais a ni-vel molecular ou atómico.

Os principios da Termodinámica, xunto co trata-mento da cinética de reacción e do estado de equili-brio, consolidan unha síntese de coñecementos que llepermitirán ó alumnado relacionar comportamentosmacro e microscópicos coa composición da materia. Oestudio de procesos en medios dispersos, mediante aaplicación dos conceptos anteriores a sistemas homo-xéneos e heteroxéneos, confirmaralles ós alumnos eás alumnas a idea de «litis» dos enlaces e esboza aesencia eléctrica da reacción química.

A análise de emisións e de absorcións de radiaciónspolos átomos achegará, dun modo relevante, o alum-nado ás sucesivas reformulacións dos modelos atómi-cos e permitiralle interpretar tanto as propiedadesdos compostos, en base a modelos estructurais, comoos procesos químicos, segundo transferencias ou mo-dificacións electrónicas.

Os alumnos e as alumnas farán unha recapitula-ción global do anterior, ó profundar nuns ámbitos re-levantes como son a química do carbono e a utilizaciónindustrial do coñecemento químico na producción e

no emprego das substancias, como resposta ás de-mandas de productos. O establecemento dos antece-dentes e dos factores que condicionan o presente e asevolucións futuras permitiralles valorar, dunha formaresponsable e crítica, as aplicacións tecnolóxicas daQuímica nas realidades do mundo actual na melloradas condicións de vida, no eido da saúde e, por outrabanda, as súas incidencias no medio ambiente.

Todo o antedito vehicúlase ó facer explícitos os trestipos de contidos curriculares: conceptuais, procede-mentais e actitudinais, que deben ser desenvoltos,tratados e avaliados conxuntamente cunha perspec-tiva ecléctica.

As abundantes relacións transversais que se podenestablecer entre os contidos dos distintos bloques, es-pecialmente do primeiro, e cos da materia de Físicadeste mesmo curso, poñeranse de manifesto na pro-gramación de aula, tratando de evita–lo seu trata-mento illado ou en compartimentos.

3.1 A construcción da Química

A Ciencia non debe mostrarse á consideración doalumnado só como un conxunto de resultados que or-ganizan, ordenan e explican os diversos fenómenosque acontecen no contorno, senón que tamén é impor-tante coñece–las características fundamentais do pro-ceso que se ten seguido para a obtención deses resul-tados.

As características do método científico (formulaciónde problemas, formulación e contraste de hipóteses,interpretación de resultados, etc.), no que se basea aconstrucción do coñecemento, teñen que facerse explí-citas ós alumnos e ás alumnas que, á súa vez, debenpoñelas en práctica, na medida do posible (experien-cias de aula–laboratorio, emprego de modelos, traba-llos de campo, manipulación de abstractos, etc.).

O científico realiza un traballo de busca de síntesesdun marco teórico de unificación, a partir de análisesempíricas, para dar resposta ó maior número posiblede situacións–problema, e isto faino seguindo unhaspautas que denominamos método científico.

Esta busca implica, a maioría das veces, a análisedunha parcela da realidade, correlacionando unha se-rie de observables, cada un coa súa perturbación aso-ciada, nunha serie de operacionais para a obtenciónduns resultados. Este proceso de cálculo, gráfico ouanalítico, carrexa unhas inexactitudes que se debenconsiderar á hora de atribuírlles significatividade ósresultados obtidos.

No desenvolvemento da Ciencia non só priman oscriterios que proporciona o método científico, senónque tamén interveñen os que a Sociedade impón, conactitudes e valoracións, en cada momento histórico,

140 Química

así como as demandas requiridas desde e á Tecnolo-xía.


— A natureza da Química. Leis, modelos e teorías. Ométodo científico.

— A interpretación da realidade. Cálculos e significa-tividade. Propagación de erros.

— A evolución das ideas científicas centrais da Quí-mica. As orixes alquimistas, os alicerces experi-mentais e a validación desde as interaccións fun-damentais.

— Influencias mutuas Química–Tecnoloxía–Socieda-de.


— Deseño e realización de medidas, expresando axei-tadamente as magnitudes cuantificadas coas súasunidades, cifras significativas e erros asociados.

— Realización de cálculos, gráficos e analíticos, esti-mando as propagacións de erros e a significativi-dade dos resultados.

— Utilización de técnicas de consulta bibliográficapara a elaboración de informes sobre a evolucióndalgunha idea central da Química.

— Realización de debates nos que, dunha maneirafundamentada, se contrasten as influencias entrea Química, a Tecnoloxía e a Sociedade en diversosmomentos históricos, analizando as vantaxes e asproblemáticas inherentes ós diferentes criterios deaplicación do coñecemento científico.


— Valoración da importancia do método e dos hábitosde traballo científicos para buscarlle explicaciónsposibles á realidade, obte–lo coñecemento e dar res-posta a situacións–problema.

— Interese pola realización correcta de cálculos, ana-líticos ou gráficos, na confección de informes, res-pectando as normas de utilización de datos e deerros nos operacionais e valorando a importanciada pulcritude en tódalas fases de realización.

— Valoración das aportacións da Ciencia ó desenvol-vemento da sociedade, ás condicións de vida e áadquisición de concepcións non deterministas.

3.2 A enerxía nos procesos

As reaccións químicas sempre están acompañadas detransformacións ou transferencias de enerxía, ac-tuando como fontes ou sumidoiros. Isto identificaranoos alumnos e as alumnas ó analiza–los fluxos de ener-

xía que se dan entre os sistemas e o contorno ou vi-ceversa.

Partindo de nocións como calor e temperatura eavaliando experimentalmente propiedades macroscó-picas, os alumnos e as alumnas poden realizar unhaaproximación á Termodinámica e, segundo os compos-tos e as súas estructuras, facer prediccións sobre asreaccións químicas, e posteriormente, estima–las po-sibilidades de utilización tecnolóxica destes procesose as súas incidencias ambientais.

Fenómenos naturais que son espontáneos desen-vólvense por si mesmos nun determinado sentido, detal xeito que o alumnado identificará que o sistema,a medida que evoluciona, vai perdendo paulatinamen-te a súa capacidade para seguir cambiando e que seamosa unha tendencia ó aumento da desorde ata aca-dar un máximo, no que o sistema se estabiliza.

O establecemento dun estado de equilibrio dinámi-co, seguindo unha propensión natural que sinala airreversibilidade dos procesos espontáneos, levará oalumnado a precisar todos estes conceptos e a carac-teriza–las funcións termodinámicas que lle permitantanto diferenciar procesos como predici–las súas evo-lucións, segundo as interaccións que se fagan sobreeles.


— A enerxía interna. Entalpía. Ecuación termoquími-ca. A lei de Hess.

— Entropía. Reversibilidade e irreversibilidade. Ci-clos e máquinas termodinámicas.

— Enerxía libre de Gibbs. Espontaneidade.


— Realización experimental de reaccións químicas e,ó cuantificalas calorimetricamente, clasificacióndas mesmas segundo as transformacións e trans-ferencias enerxéticas.

— Formulación de ecuacións termoquímicas sinxelasrealizando o cálculo de entalpías de reacción e, me-diante a formulación de rutas alternativas en va-rios pasos, confirmación da lei de Hess medianteos cálculos oportunos.

— Elaboración de diagramas e de esquemas de má-quinas térmicas, confeccionando táboas das varia-bles de estado e, a través da representación grafi-camente dos ciclos, cálculo das transformacións edas transferencias de enerxía, así como da eficien-cia da máquina.

— Representación esquemática e manipulación demodelos icónicos para identificar ordenamentos enestados termodinámicos e para explica–los cambiosentrópicos dalgún proceso sinxelo.

Química 141

— Elaboración de comunicacións e de murais, tantodo emprego actual das combustións na mellora dascondicións de vida, como sobre as súas incidenciasno contorno, propoñendo e/ou realizando acciónspara optimiza–los procesos e minimiza–las reper-cusións medioambientais.


— Interese pola observación e pola interpretación dosfluxos de enerxía nos fenómenos do contorno, e polasúa confrontación con modelados experimentais.

— Respecto polas normas de utilización de combusti-bles–comburentes e de máquinas, tanto na inves-tigación como no uso cotián.

— Valoración das aplicacións tecnolóxicas da Termo-dinámica na mellora das condicións de vida e comoresposta ós requirimentos da Sociedade actual.

— Toma de conciencia e compromiso no emprego idó-neo das combustións e na adopción de medidas queminimicen as alteracións ambientais e/ou as inci-dencias na saúde.

3.3 O equilibrio químico

Os compostos químicos xorden porque as substanciasreaccionan, en maior ou menor grao, ó entrar en con-tacto e interaccionar entre si, transformándose nou-tros compostos de propiedades máis ou menos dife-rentes. O alumnado, ó observar reaccións relevantes,identificará o antedito e poderá interpretalo mediantea rotura de enlaces existentes nos reactivos e coa for-mación doutros novos nos productos, dando lugar adistribucións e/ou unións estructurais distintas entreos átomos participantes.

Os alumnos e as alumnas, ó realizar experimental-mente as reaccións, observarán que os cambios quí-micos necesitan un tempo para completarse, depen-dendo de varios factores relativos ó estado do sistema;e concluirán que a reacción química efectúase neta-mente ata que o proceso inverso alcanza a mesmavelocidade que o directo, momento no que se chega aun equilibrio dinámico, estado que eles poden modi-ficar coas súas intervencións segundo as estratexiasdeseñadas.

A ecuación química é unha representación simpli-ficadora e ideal do que ocorrería na realidade se estafose nunha transformación única, pero na realidadeas reaccións son máis complexas, con varios procesoselementais e con posibles rutas laterais ou reacciónssecundarias, polo tanto, se ben todo paso individualé reversible, o conxunto de procesos pode manifestarunha irreversibilidade macroscópica. O alumnadoavaliará algunhas implicacións, que xorden como con-

secuencia do antedito, no emprego industrial das re-accións químicas.


— A velocidade da reacción química. Modelos da re-acción química. Enerxía de activación. Catálise.

— O equilibrio químico. Lei de acción de masas. Oprincipio de Le Chatelier.

— Constante de equilibrio e enerxía libre.


— Elaboración de informes sobre a evolución experi-mental dunha reacción química e, tomando datosda propiedade de seguimento fronte ó tempo ou deconcentración/tempo, realización da estimacióngráfica e/ou analítica da súa velocidade.

— Deseño e realización de reaccións químicas a dife-rentes velocidades, mediante a modificación dassúas condicións (variables de estado, concentra-cións e catalizadores).

— Utilización e deseño de modelos icónicos e analóxi-cos para modela–la reacción química.

— Formulación de hipóteses sobre a evolución dalgúnequilibrio químico ó modifica–los factores que ocondicionan, contrastando as prediccións documen-tal e/ou experimentalmente.


— Actitude inquisitiva diante de fenómenos tidos porobvios e interese pola acción colectiva de construc-ción do coñecemento científico.

— Interese pola correcta planificación e pola axeitadarealización experimental das reaccións químicas,así como pola formulación de conclusións baseadasnos datos recollidos.

— Valoración das teorías cinetoquímicas como buscainterpretativa da realidade e para propoñer solu-cións ou respostas tecnolóxicas ás demandas da hu-manidade.

— Cooperación e correspondencia na limpeza, coidadoe almacenaxe axeitados dos materias empregadosnas experimentacións.

3.4 Acidez e basicidade

Un importante grupo de reaccións químicas teñen lu-gar entre os denominados ácidos e bases e principal-mente en disolución acuosa, como medio no que seestablecen os equilibrios. Os alumnos e as alumnaspoderán identificar experimentalmente estas caracte-rísticas para algunhas substancias de emprego usualno seu contorno, tanto que sexan productos naturaiscomo preparados industriais, e eles mesmos poderán,

142 Química

coa obtención dalgúns indicadores, elaborar táboas declasificación.

Estes termos ácido–base evolucionarán, para oalumnado, desde a súa introducción empírica, resul-tado da observación destas propiedades nalgunhassubstancias, desde a caracterización negativa doutrase desde as reactividades mutuas, ata alcanza–la ideade reacción protolítica, mediante o establecemento dapresencia dun elemento común específico nas súasconstitucións, o que implica un carácter conxugadounificador.

A identificación, polos alumnos e polas alumnas,da autodisociación da auga e do requirimento de cuan-tifica–la forza relativa de ácidos e bases levaraos óemprego da notación pH, así como a xulgar critica-mente a presencia e o uso deste tipo de substancias.


— Ácido, base e sal. Teoría de Arrhenius da disocia-ción iónica. Indicadores.

— Teoría de Brønsted–Lowry da transferencia protó-nica. Autoprotólise da auga. Notación pH.

— Hidrólise dos sales. Solubilidade e precipitación.


— Elaboración de táboas clasificadoras e comparati-vas de substancias como ácidas ou básicas, segundoas súas diferencias experimentais de reactividade,e comparación destes comportamentos cos que oco-rren no contorno.

— Cálculo de concentracións e de volumes requiridospara unha neutralización e realización experimen-tal da volumetría, con indicación colorimétrica dopunto final.

— Predicción dos valores de pH de disolucións de salesque impliquen unha hidrólise e contraste dos cál-culos con medidas experimentais.

— Elaboración de informes e de murais sobre solubi-lizacións e precipitacións químicas no medio am-biente e nos organismos, interpretando a importan-cia e as repercusións destes fenómenos.


— Interese pola interpretación de fenómenos ácido–base e pola identificación das súas repercusións so-bre a saúde e o medio ambiente.

— Actitude reflexiva e crítica sobre a utilización rigo-rosa de termos químicos, tanto nos medios de co-municación e na publicidade como nas conversa-cións ou debates.

— Valoración da importancia das teorías ácido–basena construcción do coñecemento químico das subs-tancias.

3.5 A estructura da materia

Protóns, neutróns e electróns agréganse para formarnúcleos, átomos e moléculas que, a súa vez, se com-binan constituíndo a materia. Os alumnos e as alum-nas identificarán que, aínda que a distribución e osmovementos destas partículas obedecen ós mesmosprincipios de interacción electromagnética, a análiseda súa fenomenoloxía experimental require un esque-ma conceptual diferente, polo tanto farán unha apro-ximación a esencia dos modelos da Mecánica Cuánti-ca.

O núcleo é un agregado de nucleóns, resultado dun-ha interacción forte, con máis ou menos estabilidade,que se lle poñerá de manifesto ó alumnado na análiseda redistribución enerxética e do reordenamento deconfiguracións nos procesos radioactivos de desinte-gración. Todo isto reflectirase nas aplicacións dos ra-dioisótopos.

En canto ó comportamento dos electróns na estruc-tura atómica, os alumnos e as alumnas explicarán aspropiedades e os comportamentos periódicos dos ele-mentos químicos, interpretando coherentemente aclasificación natural, pola lei periódica, en grupos oufamilias segundo as características semellantes.

A deducción de que os átomos se enlazan con forzaselectromagnéticas, ligándose nunha estructura (cris-talina, molecular ou metálica) e producíndose unhatransferencia de enerxía, permitiralle ó alumnado ex-plica–la materia como unha fase condensada dungran agregado de átomos ou de moléculas mantidosmáis ou menos fortemente nas súas posicións e dexeito que as súas propiedades son modificadas polosveciños.


— O modelo atómico de Sommerfield. A natureza doelectrón. O modelo ondulatorio de Schrödinger. Or-bital atómico.

— O núcleo atómico. Desintegracións e radioisótopos.

— Propiedades periódicas atómicas e a táboa periódi-ca.

— O enlace químico. Modelo covalente e a hibridación.Modelo iónico e o índice de coordinación. Modelo deenlace metálico e a banda electrónica. Enlaces in-termoleculares.


— Realizacións de diagramas, de esquemas e de de-buxos para a representación e para a análise dasestructuras electrónicas de átomos, moléculas emetais.

Química 143

— Manipulación de modelos icónicos e doutras formasde representación para interpreta–las desintegra-cións radioactivas.

— Identificación e interpretación da información sis-temática contida na táboa periódica, correlacionan-do estes datos coas súas consecuencias sobre a es-tructura da materia.

— Utilización de técnicas de consulta de fontes de in-formación, escrita e audiovisual, para a elaboraciónde informes e/ou comunicacións sobre o empregoactual dos radioisótopos.


— Interese pola interpretación da realidade a travésde heurísticos, de modelos e de teorías científicas,así como polos resultados do seu contraste con fei-tos experimentais.

— Actitude reflexiva e crítica diante das aplicaciónstecnolóxicas dos coñecementos da Química na sín-tese de novos materiais.

— Valoración das utilizacións dos radioisótopos en dis-tintos ámbitos como a medicina, a industria ou omedio ambiente.

3.6 Oxidación e reducción

A descrición polos alumnos e polas alumnas das par-tes que compoñen os sistemas electroquímicos sinxe-los, mesmo deseñados e realizados por eles, lles pro-porcionará tanto unha aproximación simplificadora árealidade como unha interpretación profunda das ob-servacións macroscópicas que realicen.

A xeneralización dos conceptos de oxidación–reduc-ción a calquera proceso químico no que se transfiranelectróns (perda ou ganancia de carga) no intercambiodun elemento a outro implica a modificación das es-tructuras electrónicas de átomos e moléculas. Isto,xunto coa necesaria cuantificación desta capacidadepara aceptar ou doar electróns como un potencial re-ductor, levaraos á súa ordenación na serie electroquí-mica e permitiralles calcular forzas electromotrices epredicir evolucións de reaccións químicas elementais.

Os alumnos e as alumnas correlacionarán a revers-ibilidade, manifestada nas células pola producción decorrente eléctrica a expensas dunha reacción químicae viceversa, coas diversas aplicacións relevantes doseu contorno e, ó valorar conxuntamente as repercu-sións nas condicións de vida e sobre o medio, propo-ñerán e/ou realizaran posibles accións para harmoni-za–la relación entre a Tecnoloxía e a Ecoloxía.


— Substancias oxidantes e reductoras. Equivalenteelectroquímico e estequiometría.

— Células voltaicas. Potenciais de electrodo. A ecua-ción de Nerts. Serie de potenciais (Normais de re-ducción). Potencial, enerxía libre e constante deequilibrio.

— Pilas e acumuladores. Corrosión. Refino e recubri-mento electrolíticos.


— Deseño e realización de pilas e de acumuladores,predicindo o seu funcionamento e contrastándoocos datos do seu estudio experimental.

— Realización experimental de diferentes reacciónsde oxidación–reducción, formulando e axustando assúas semiecuacións químicas e calculando os equi-valentes electroquímicos dos axentes.

— Deseño e realización de células voltaicas, calculan-do o seu potencial e cuantificación experimental domesmo.

— Elaboración de comunicacións e de murais e, pos-teriormente, realización de debates sobre o empre-go dos recubrimentos electrolíticos e das medidascontra a corrosión.


— Cooperación no uso axeitado de instrumentos, ma-teriais e reactivos químicos, interesándose polo co-ñecemento e polo cumprimento das normas de em-prego e de seguridade.

— Valoración da transcendencia das aplicacións tec-nolóxicas da Electroquímica na mellora das condi-cións de vida na sociedade actual.

— Sensibilización e compromiso diante do proceso derecollida selectiva de pilas e de acumuladores derefugo, avaliando a capacidade destes dispositivospara producir graves polucións e alteracións no me-dio ambiente, especialmente no contorno galego.

3.7 Química do carbono

O incesante aumento do número de compostos orgá-nicos, as propiedades de metaestabilidade e termola-bilidade, xunto coa crecente complexidade das com-posicións estructurais e de comportamentos, poderánser explicados polo alumnado ó derivalos da estruc-tura electrónica da molécula e tomando como base aspropiedades atómicas do carbono e dos outros elemen-tos integrantes.

A estabilidade dos enlaces destas moléculas implicaenerxías da activación altas e velocidades de reacciónbaixas, o que unido á existencia nelas de varios enla-

144 Química

ces similares e, polo tanto, de firmeza semellante po-sibilitaralles ós alumnos e ás alumnas explica–la apa-rición de procesos simultáneos con características evelocidades diferentes, así como propoñer e, no seucaso, realizar experimentalmente algún proceso rele-vante de síntese moi sinxela.

A posibilidade de realiza–las reaccións por un efec-to inductivo ou por efecto mesómero, reforzado ou nonpor efecto electrómero, faculta a existencia de rutassucesivas de reacción con varios pasos intermedios.Esta información empregaraa o alumnado para ava-liar, tanto as estratexias para deseñar estructuras eprocesos de síntese de novos compostos, como as in-cidencias producidas polo emprego de productos sobreas persoas e no contorno.


— Hidrocarburos aromáticos. Resonancia. Heteroci-clos.

— Reaccións de substitución, de eliminación e de adi-ción. Ruta de síntese. Isomerías xeométrica e ópti-ca.

— Macromoléculas e polímeros.

— Transformacións biolóxicas. Residuos e contamina-ción.


— Manipulación de modelos icónicos e analóxicos paraa representación de moléculas sinxelas e para aidentificación dos seus posibles isómeros.

— Representación gráfica en fórmula estructural e no-menclatura, segundo as regras da IUPAC, de hi-drocarburos aromáticos e de heterociclos sinxelos.

— Deseño e realización experimental dalgunha rutade síntese sinxela dun composto orgánico elemen-tal.

— Observación experimental dalgunha transforma-ción biolóxica, espontánea e/ou inducida, nalgúncomposto e/ou producto orgánico.

— Elaboración de informes e comunicacións sobre aeliminación dos residuos urbanos e, observando unvertedeiro de lixo e/ou unha planta de procesadoou de reciclaxe, avaliación das repercusións sobreo medio e as persoas.


— Valoración da transcendencia do coñecemento dastransformacións dos compostos de carbono nos se-res vivos, xulgando obxectivamente a intervenciónnelas.

— Valoración das aplicacións de polímeros e de ma-cromoléculas na mellora das condicións de vida das

persoas e das súas influencias na sociedade e nomedio ambiente.

— Cooperación e correspondencia na utilización axei-tada dos productos, na reciclaxe e na eliminacióndos residuos urbanos, cara á conservación da saúdee do medio, especialmente en Galicia.

3.8 Química e industria

A análise e o modelado experimental, polos alumnose polas alumnas, dalgunha cadea de procesos, que sedesenvolven desde as materias primas ata a obtencióndos productos (especialmente para algún caso referidoa Galicia), permitiralles avalia–las condicións paraunha producción idónea, segundo os resultados de op-timización desexados, e as directrices para eliminarrefugos e minimiza–las incidencias ambientais inhe-rentes.

A aplicación industrial dos procesos químicos comotramos coordinados dun proceso integral, cara a re-solver requirimentos de grandes cantidades de pro-ductos, implica unha selección de diferentes unidadesde operación, segundo as transformacións que se te-ñan que producir.

Todo isto achegará o alumnado a algunha das ca-racterísticas das instalacións e ás formas de segui-mento da producción. Para isto estimará as implica-cións económicas derivadas, tanto dos custos inheren-tes ós balances de materia e de enerxía, como dasprovenientes das medidas de seguridade e hixiene edas accións para a absorción dos impactos ambientais.


— A planta química. O reactor químico. Balances demateria e de enerxía.

— Materias primas, intermedios de síntese e produc-tos de consumo. Control de calidade–rendemento.Investigación e desenvolvemento.

— Toxicidade, seguridade e hixiene. Residuos e verti-dos. Polución.


— Realización dos cálculos asociados ós balances demateria e de enerxía dun reactor químico para al-gún proceso elemental e sinxelo e modelado analó-xico do mesmo.

— Elaboración de informes e realización de debatessobre algunha industria química, tendo en conta asmaterias primas que emprega e a distribución, osconsumos dos productos que elabora e as súas in-fluencias nas condicións de vida, especialmentepara Galicia.

Química 145

— Confección de comunicacións e de murais, utilizan-do diferentes fontes de información, sobre os efectosproducidos pola polución no aire, no solo e nas au-gas dalgunha substancia química relevante, ava-liando as súas repercusións nalgunha zona de Ga-licia e formulando posibles vías de solución.


— Interese pola busca de obxectividade diante de in-formacións, procedentes de distintas fontes, sobreproblemáticas industriais do sector químico.

— Actitude inquisitiva e crítica diante das implica-cións dos asentamentos industriais, xulgando glo-balmente aspectos tecnolóxicos, económicos, sociaise medio ambientais.

— Valoración das normas de seguridade e hixiene naalmacenaxe, transporte, instalacións, productos eemisións ou vertidos das plantas químicas.


— Valorar, no seu momento histórico, a importanciade modelos e de teorías da Química, que supuxeronun cambio fundamental na interpretación da natu-reza e recoñece–las influencias da interacción Cien-cia–Tecnoloxía–Sociedade.

Trátase de comprobar se o alumnado é capaz deidentificar e de interpreta–las fundadas razónsque, a partir de novas experiencias ou de análisesalternativas, levaron á aceptación de novos mode-los ou de teorías fundamentais da Química, inter-pretando o papel do logro e a posibilidade de pos-teriores adquisicións adicionais de coñecemento.Así mesmo, preténdese comprobar se recoñecen asinfluencias que se exercen sobre os científicos a tra-vés das ideas dominantes na sociedade, nese mo-mento histórico, e polo requirimento de soluciónsdesde a Tecnoloxía.

— Recoñece–las aportacións dalgunhas relevantesaplicacións tecnolóxicas da Química nas condiciónsde vida, valorando os impactos exercidos sobre omedio ambiente e a saúde ó longo do tempo.

Este criterio pretende constatar se os alumnos eas alumnas poden, manexando diferentes informa-cións de distintas fontes e contrastándoas coa re-alidade, argumentar sobre as aportacións que al-gunhas aplicacións tecnolóxicas, a partir dos coñe-cementos da Química, fan na mellora das condi-cións de vida, valorando conxuntamente as proble-máticas inducidas sobre as persoas, na sociedade esobre o medio, tanto no presente coma no futuro,e propoñendo posibles solucións alternativas.

— Planificar investigacións, en distintas máquinastermodinámicas, sobre diferentes combustibles,xustificando a súa elección conforme ás razóns ener-xéticas, á tecnoloxía implicada, ó impacto ambien-tal e ás consideracións económico–políticas.

Inténtase confirmar se os alumnos e as alumnasson capaces de formular un proceso de investiga-ción sobre posibles combustibles utilizables paradistintas máquinas termodinámicas, consultandofontes de información, analizando e representandodatos e, igualmente se son capaces, aplicando o con-cepto de entalpía e o cálculo estequiométrico, deobte–la enerxía da reacción, xunto coas cantidadesde reactivos e de productos. Así mesmo, se poden,de acordo coa tecnoloxía implicada e coa naturezados productos efluíntes, avalia–las repercusións so-bre o contorno e as persoas, estimando brevementecustos e beneficios das accións encamiñadas a op-timiza–lo proceso e a minimiza–los impactos me-dioambientais e na saúde.

— Emitir hipóteses e formular estratexias posibles decontraste sobre as variacións que se produciríannun equilibrio químico ó modificar algún dos seusfactores.

Trátase de verificar se o alumnado, diante dunhareacción química en equilibrio, pode identifica–losfactores determinantes do seu estado, emitir hipó-teses sobre as variacións posibles que se produci-rían ó modificar algún deses factores e formularestratexias coherentes de contraste formal para al-gún caso sinxelo, deseñando e realizando o mode-lado da reacción, coa consulta de fontes de infor-mación e co emprego de modelos tridimensionaise/ou doutras formas de representación bidimensio-nal.

— Utiliza–la metodoloxía científica para a resoluciónde situacións–problema en reaccións químicas sin-xelas, facendo os balances de materia e de enerxíae, nalgún caso, deseñar e realiza–la súa reproduc-ción experimental.

Este criterio pretende comprobar se os alumnose as alumnas identifican as condicións dunha reac-ción química e se interpretan axeitadamente osconceptos de velocidade de reacción, entalpía e en-tropía, ó calcula–las cantidades de substancias e deenerxía que interveñen na reacción proposta. Trá-tase igualmente de verificar, nalgún caso relevante,se poden deseñar e realiza–la súa axeitada repro-ducción experimental, rexistrando os datos en tá-boas, facendo as representacións gráficas oportu-nas e estimando as magnitudes citadas anterior-mente.

146 Química

— Aplica–los conceptos ácido–base para predicir cua-litativa e cuantitativamente o comportamento desubstancias sinxelas en medio acuoso e confirmaloexperimentalmente.

Inténtase verificar se o alumnado pode utiliza–las teorías de Arrhenius e de Brønsted–Lowry para,unha vez identificadas as especies presentes, cal-cula–las concentracións e emprega–la notación pHpara expresa–la acidez–basicidade de compostossinxelos e relevantes para eles. Así mesmo, se po-den interpretar e predici–lo comportamento desubstancias químicas sinxelas, en medio acuoso, eprognostica–lo resultado de mesturar estas disolu-cións, confirmando os seus vaticinios ó deseñar e órealizar experimentalmente a oportuna valoraciónácido–base.

— Aplicar ideas da mecánica cuántica para xustifica–las variacións periódicas nas propiedades atómicase na estructura das substancias químicas, en fun-ción do modelo de enlace.

Inténtase comprobar se o alumnado é capaz deutiliza–las ideas do modelo mecano–cuántico doátomo para elaborar configuracións electrónicasdos elementos químicos, de interpreta–la variaciónperiódica dalgunhas propiedades atómicas e dexustifica–la estructura de substancias químicassinxelas polo modelo de enlace a asociar segundoos átomos integrantes do composto. Tamén, se po-den empregar modelos tridimensionais e formas derepresentación bidimensional para modela–la si-tuación.

— Utilizar ideas dos modelos nucleares para interpre-ta–la estabilidade da materia e xeneraliza–lo prin-cipio de conservación da masa, valorando as apli-cacións tecnolóxicas dos radioisótopos.

Trátase de verificar se os alumnos e as alumnaspoden aplica–las ideas sobre a estructura e a ener-xía de enlace do núcleo atómico para xustifica–laestabilidade da materia, e de xeneraliza–lo princi-pio de conservación da masa nas reaccións, anali-zando e valorando, no seu momento histórico, asaplicacións tecnolóxicas derivadas das utilizaciónsdos radioisótopos e dos usos das radiacións nuclea-res en diversos ámbitos como na medicina, na in-dustria, etc.

— Deseñar e montar unha célula voltaica sinxela, co-rrelacionando a reacción con algún proceso ou apli-cación tecnolóxica usual.

Trátase de confirmar se os alumnos e as alumnasson capaces de deseñar e de montar unha célulavoltaica sinxela e elemental, enunciando correcta-mente a súa ecuación química, seleccionando e pre-

parando correctamente os seus compoñentes e com-parando o valor da forza electromotriz predito me-diante os cálculos co dato resultante da súa medidaexperimental. Trátase tamén de verificar se poden,unha vez recompilada a información necesaria, co-rrelaciona–la reacción con algún proceso ou aplica-ción tecnolóxica usual do seu contorno e, no seucaso, propoñer posibles medidas de actuación paraeliminar ou potencia–lo fenómeno.

— Deseño dunha ruta elemental de síntese dun com-posto sinxelo de carbono e obtención experimentaldo mesmo.

Este criterio trata de ver se os alumnos e asalumnas poden propoñer unha ruta elemental desíntese para un composto sinxelo de carbono, a par-tir duns precursores primarios dados. Tamén seson capaces de realizar experimentalmente o pro-ceso, mediante a oportuna selección de reactivos,de materiais e de montaxe, xulgando as vantaxesou inconvenientes da ruta.

— Elaborar comunicacións e murais sobre o interesede macromoléculas e polímeros como productos conaplicacións relevantes.

Preténdese confirmar se os alumnos e as alum-nas son capaces de identificar, no seu contorno, al-gúns polímeros e macromoléculas de carbono, tantobiolóxicos como transformados ou de síntese, e deinterpreta–lo interese científico, industrial, econó-mico e social destes compostos, analizando a rele-vancia das súas aplicacións e propiedades segundoás súas estructuras. Así mesmo, se poden valora–los posibles impactos no medio ambiente, pola súaproducción e/ou eliminación, e se poden propoñerestratexias de uso racional e de reciclaxe destesmateriais.

— Realizar informes sobre algún proceso químico in-dustrial, valorando a utilización das materias pri-mas, dos productos obtidos, do proceso e dos impac-tos ambientais.

Este criterio pretende constatar se os alumnos eas alumnas poden producir un informe no que iden-tifiquen e interpreten as transformacións indus-triais desenvoltas nunha planta química, recoñe-cendo as materias primas, os procesos e os produc-tos, así como interpretando a aplicación das normasen aspectos de control de producción, investigación,seguridade e hixiene. Tamén, se valoran a inciden-cia sobre o medio ambiente de posibles polucións econtaminacións inherentes, xunto coas implica-cións tecnolóxicas, económicas e sociais derivadasdo asentamento industrial.

Química 147

148 Química


Tecnoloxía Industrial


1. Introducción

No desenvolvemento das actividades diarias vémonosna continua necesidade de empregar aparellos e má-quinas cun compoñente tecnolóxico máis ou menosacentuado, circunstancia que fai dificilmente sostibleaquela idea, viva ata fai pouco, de que a tecnoloxíatiña interese soamente para persoas que desenvolvíana súa actividade profesional en fábricas ou talleres dereparación. Semella máis ben que se trata dun com-poñente intrínseco da sociedade actual e cunha pro-xección multidireccional no futuro.

A presencia da tecnoloxía en actividades manuaisata fai pouco tempo, como apoio a certas actividadesde xestión, nos medios de comunicación e transporte,na mellora dos equipamentos das vivendas e centrosde traballo, etc. incidiu dun xeito importante na me-llora da nosa calidade de vida, e xustifica de abondoa necesidade de dota–los homes e mulleres do futurodunha formación técnica elemental, extensible, sendúbida, a quen teña unha actividade profesional senrelación directa coa área tecnolóxica.

Xustifícase, pois, a necesidade dunha modalidadede Bacharelato capaz de satisface–la gran demandasocial de acción e creación tecnolóxica, canalizada po-los estudios das enxeñerías, ciencias experimentais,ademais dos de formación profesional de grao supe-rior.

A Tecnoloxía constitúe un campo de actividade, froi-to da influencia mutua entre ciencia e técnica e darealimentación que unha produce na outra. Apoián-dose nas aportacións da ciencia sobre o coñecementoda natureza das cousas e das leis que rexen certosfenómenos, a tecnoloxía estudia que conxunto deideas organizadas e de accións sistemáticas poden po-sibilita–la transformación das materias primas enproductos e servicios que contribúan a mellora–la ca-lidade de vida da sociedade.

Os contidos da tecnoloxía seleccionados para o Bacha-relato favorecerán o afondamento no coñecemento dosmateriais, ferramentas, sistemas e modos de fabricar,o que permitirá analizar e optar entre as diferentestécnicas aplicables ás operacións de transformaciónde productos que posúan certas características co-

múns, obtendo como resultado unha introducción nasistematización dos procesos productivos.

Como medio para razoa–lo proceso de deseño e demellora dos productos, estúdianse con certa precisiónas partes que compoñen o proxecto técnico, desde aMemoria ata o cálculo do Presuposto, sen esquece–lasfases previas de recollida de información, anteproxec-tos, prototipos, etc.

O exposto con anterioridade non debe circunscri-birse ós aspectos e ás aplicacións concretas, senón quese tratará de buscar un amplo marco de referenciano que os alumnos e as alumnas aborden, dun xeitoesquemático, problemas de amplo espectro, nos queobserven como todos eles posúen —con maior ou me-nor grao de coincidencia— propiedades comúns quepermiten resolvelos coa aplicación das mesmas fontesdo saber científico, de procedementos de actuación se-mellantes ou de elementos funcionais válidos paramúltiples aplicacións.

O valor formativo desta materia do Bacharelato con-crétase na aportación importante para acada–los ob-xectivos perseguidos nesta etapa educativa:

— Formar persoas integradas na sociedade capacesde desenvolver actividades creadoras.

— Axudar a que os alumnos e as alumnas clarifiquense o campo da tecnoloxía responde ás súas expec-tativas iniciais, e se será ou non o marco no que sedesenvolva a súa futura actividade profesional.

— Aportar unha formación básica que aglutine os con-ceptos e procedementos capacitadores dunhaaprendizaxe axeitada para aborda–los estudios denivel superior, que estarán constituídos por técni-cas específicas e desenvolvementos moi especiali-zados do campo industrial.

A Tecnoloxía tamén debe contribuír á formación dosestudiantes como cidadáns autónomos e con criteriopropio, aportando coñecementos constitutivos de ba-ses fundamentadas en posicionamentos sociais, quetoda persoa debe asumir en determinados momentosda súa vida. Axudará, así mesmo, a comprender e avalora–la importancia de conserva–lo medioambien-te, os problemas xerados polos residuos industriais eurbanos e as aportacións das reciclaxes, conciencian-do sobre os posibles problemas ecolóxicos.

Tecnoloxía Industrial 149


Esta materia do Bacharelato Tecnolóxico debe contri-buír a desenvolver un crecemento persoal dos alum-nos e das alumnas que faga posible adquiri–las capa-cidades seguintes:

— Analizar de forma sistemática aparellos e produc-tos de carácter tecnolóxico, para explica–lo seu fun-cionamento, posibilidades de emprego, manexabili-dade, conservación, calidade e formas de control.

— Comprender e explica–lo desenvolvemento e a or-ganización de procesos tecnolóxicos, xustificando astécnicas empregadas de acordo cos condicionantesde tipo social (seguridade persoal, medioambiente,etc.) ou de rendibilidade.

— Valorar con ideas e argumentos, aportados poloscoñecementos adquiridos, as repercusións provoca-das pola actividade tecnolóxica na calidade de vida,tanto a nivel persoal como social.

— Analiza–las vantaxes que aporta o emprego de ele-mentos normalizados en todo tipo de aplicacións,centrándose en aspectos de rendibilidade, inter-cambiabilidade e fiabilidade dos repostos.

— Comprende–lo papel da enerxía nos diversos pro-cesos tecnolóxicos, as formas de transformala, asaplicacións concretas e a conveniencia do empregode estratexias de aforro e optimización.

— Manifestar opinións relativas ós procesos produc-tivos e á calidade dos productos industriais, empre-gando a terminoloxía, as formas de expresión e rep-resentacións gráficas e simbólicas propias dunhalinguaxe técnica.

— Participar na planificación e no desenvolvementode deseños en equipo, onde se produzan reparto dastarefas, programas para discusión e postas en co-mún planificadas e establecemento de prazos paraentrega dos traballos.

— Deseña–lo esquema básico das diferentes fases que,desde un punto de vista formal, constitúen un pro-xecto técnico, diferenciando as súas partes e ana-lizando criticamente as mesmas.

— Intervir con autonomía persoal e confianza paramanipular, analizar e volver montar máquinas ouaparellos, unha vez comprendido o seu funciona-mento.


Sendo a Tecnoloxía unha materia que, dentro do Ba-charelato, aborda aspectos plenamente industriais,cómpre facer unha síntese dos compoñentes discipli-

nares básicos da mesma que poderiamos resumir doxeito seguinte:

— O estudio dos métodos operatorios ou fases de pla-nificación e de desenvolvemento que son comúns ámaioría dos procesos tecnolóxicos empregados naindustria.

— O coñecemento das posibilidades e recursos que, encanto á infraestructura, equipamentos, ferramen-ta, nivel tecnolóxico, etc., precisa unha industriapara aborda–la fabricación dun producto.

— A comprensión e aplicacións dunha ampla gammade elementos funcionais que, estando constituídospor aparellos simples, baseados na aplicación deleis físicas fundamentais, combínanse para consti-tuír mecanismos ou sistemas complexos con grancapacidade.

— O entendemento de como os procesos de deseño econcepción de productos están condicionados polasleis de mercado que limitan o grao de liberdade dodeseñador.

— A estructura e transformación das propiedades dosmateriais.

— A composición e potencia aportada polos motorestérmicos e eléctricos.

— O coñecemento teórico–práctico dos circuítos e dossistemas automáticos, que se empregan para elimi-nar tarefas manuais e repetitivas das persoas, ávez que garanten a calidade e a homoxeneidade dosproductos.

Cada un dos bloques de contidos está composto porunha serie de apartados que non teñen que corres-ponderse necesariamente con unidades didácticas.Trátase, simplemente, de facer unha agrupación, den-tro de cada un, daqueles aspectos máis afíns que fa-gan posible unha esquematización e mellor ordena-mento dos coñecementos.

Os contidos inclúen tanto os conceptuais como osprocedementais e os actitudinais. Os seus enunciadosxerais pretenden servir de base á futura programa-ción dos profesores que, de acordo co equipo docentedo centro, cos coñecementos previos do alumnado ecos medios educativos á súa disposición, debe concre-ta–lo desenvolvemento dos contidos aquí expostos. Entodo caso a programación deberá relaciona–los conti-dos dos diferentes bloques, evitando tratalos de xeitoillado.

Todo iso favorecerá que os alumnos e as alumnas ad-quiran novos coñecementos e desenvolvan a súa ma-durez persoal, facéndolles posible un posicionamentoresponsable e crítico en temas que, como a enerxía, aexplotación de recursos naturais, a fabricación de pro-ductos ou a manipulación de residuos, precisan de

150 Tecnoloxía Industrial

formulacións e de previsións a longo prazo, tendo enconta que as decisións adoptadas son obxecto de im-portantes debates e discusións.

3.1 Materiais

A elección do material máis axeitado para unha apli-cación concreta fai preciso o coñecemento do seu es-tado natural, dos procesos para a súa obtención etransformación, da súa estructura interna, das carac-terísticas que son comúns a certas familias e das es-pecíficas que os individualizan, así como a melloradas súas propiedades físicas e tecnolóxicas.

Asemade, o xeito de presentación no mercado po-dería facer que un material, idóneo polas súas carac-terísticas, non sexa aplicable por cuestións de funcio-nalidade ou rendibilidade.

Finalmente, cómpre ter en conta que unha explo-tación e uso irracional dos materiais e un inadecuadotratamento dos residuos poden xerar, sobre o me-dioambiente, danos ecolóxicos irreparables.


— Estado natural, extracción e transformación dosmateriais.

— Materiais compostos.

— Estructura interna e propiedades dos materiais.

— Ensaios e medida das propiedades dos materiais.

— Tratamentos térmicos.

— Aplicación e elección dos materiais.

— Formas comerciais.

— Impacto ambiental producido pola obtención, trans-formación, elaboración e desfeito dos materiais.

— Reutilización dos materiais.

— Normas de seguridade na manipulación dos mate-riais.


— Manexo de materiais diversos, para familiarizarsecoas propiedades físicas perceptibles de inmediato.

— Clasificación dos materiais de acordo coas súas pro-piedades físicas e tecnolóxicas.

— Observación da execución dun ensaio mecánico,que permita cuantificar e compara–las caracterís-ticas mecánicas de diferentes materiais.

— Identificación, en función dos medios dispoñibles,de diferentes tipos de residuos, valorando o seugrao de perigosidade e posibles formas de trata-mento dos mesmos.

— Identificación das alteracións do ambiente: ruídos,vibracións ou campos doutro tipo, que prexudicana saúde física e psíquica das persoas.

— Observación dun ensaio mecánico de tracción e ob-tención do límite elástico.

— Elaboración de traballos que traten de cuantifica–la cantidade de residuos producidos na localidadepolos sectores industrial, de servicios e doméstico.

— Realización de informes que recompilen e comentenas enfermidades profesionais máis coñecidas, pro-ducidas pola extracción ou manipulación dos ma-teriais.


— Interese por descubrir e avalia–los problemas xe-rados polos residuos.

— Valoración dos riscos propios do manexo e da trans-formación de certos materiais, e interese polo em-prego das técnicas de seguridade e hixiene axeita-das.

— Curiosidade por coñecer e descubri–lo xeito de darutilidade práctica á maioría dos elementos existen-tes na natureza.

— Interese en comprender como se poden formar pro-ductos compostos que superen a maioría das boascualidades dos materiais integrantes.

— Interese por diferenciar materiais que, con aparen-cia externa semellante, responden de xeito distintoa certas esixencias mecánicas.

— Priorización na conservación do medio sobre mello-ras ou beneficios sectoriais.

— Valoración dos ensaios, ós que se deben someter osmateriais, que presten funcións de responsabilida-de na seguridade e no correcto funcionamento dasmáquinas, construccións ou instalacións.

3.2 Elementos e principios de máquinas

Os contidos deste bloque mostrarán como partindodun elemento motriz con movemento rectilíneo ou cir-cular, pódese trasladar dito movemento ata outropunto de utilización desexado, ben na súa condiciónorixinal ou ben transformado noutro de característi-cas previamente especificadas, que permitan lograrun obxectivo concreto.

Para que estes contidos sexan significativos e fun-cionais contémplase, así mesmo, a montaxe e mailaexperimentación dunha serie de elementos mecáni-cos, conexións eléctricas, dando a posibilidade de ma-nipular un mecanismo de nivel medio de complexida-de que integre tódolos elementos básicos en maior oumenor grao.

Asemade, abórdase neste bloque de contidos o es-tudio das características e rendemento das máquinas


e dos motores, centrándose especialmente na optimi-zación da utilización da enerxía.


— Máquinas e sistemas mecánicos. Transmisión etransformación de movementos. Soporte e unión deelementos.

— Elementos dos circuítos eléctricos. Simboloxía eléc-trica básica.

— Motores eléctricos. Tipos e aplicacións.

— Motores térmicos, hidráulicos, turbinas e bombas.Aplicacións.

— Circuítos frigoríficos. Tipos e aplicacións.

— Rendemento das máquinas. Potencia indicada, ab-sorbida e útil. Par motor.


— Montaxe e experimentación de circuítos eléctricos.

— Deseño, montaxe e experimentación de mecanis-mos característicos.

— Manexo de aparellos eléctricos e mecánicos de me-dida.

— Lectura e interpretación de esquemas básicos.

— Emprego de mecanismos sinxelos con diferenteselementos de unión, nos que se proceda a desmon-talos e montalos posteriormente, unha vez elabo-rada unha memoria descritiva que especifique, covocabulario técnico axeitado, os elementos funcio-nais e secundarios.

— Manipulación de motores, preferiblemente seccio-nados, que permita a observación dos movementose, consecuentemente, diferencia–los distintos ci-clos.

— Observación directa do funcionamento de bombascentrífugas, turbinas hidráulicas e de vapor e aso-ciación destas máquinas con aplicacións concretas.

— Selección do motor máis axeitado para unha apli-cación concreta.

— Realización dun estudio que valore tódalas aporta-cións das máquinas frigoríficas á sociedade actual.

— Elaboración de informes que describan o funciona-mento e valoren os parámetros relativos á enerxíaconsumida e á potencia transmitida por unha má-quina.


— Interese por participar activamente na execuciónde montaxes e desmontaxes de máquinas diversas,valorando a necesidade da seguridade por mediode métodos ordenados e previamente estudiados.

— Curiosidade por introducirse no mundo de máqui-nas menos comúns.

— Valoración da importancia da transformación deenerxía eléctrica en mecánica e da elección do mo-tor máis axeitado a cada aplicación.

3.3 Procedementos de fabricación

Sen pretender que os alumnos e as alumnas sexancapaces de facer unha elección exhaustiva do procesomáis idóneo, este bloque debe outorga–los coñecemen-tos necesarios para diferencia–lo aspecto das pezasfabricadas con procedementos diferentes, así comopara poder asocia–las máquinas máis axeitadas paralograr cada xeometría. Non menos importante resultase–la sensibilización cara ó emprego dos medios deseguridade contra os accidentes e prevención das en-fermidades do traballo.


— Factores que inflúen na elección dun proceso.

— Técnicas de fabricación con máquinas e de ferra-mentas. Conformado, mecanizado e unión de pezas.

— Prevención de accidentes no manexo de máquinase de ferramentas.

— Impacto ambiental derivado dos procesos de fabri-cación.


— Clasificación de procedementos de fabricación dal-gúns productos, valorando a calidade do proceso, ocusto da producción e o impacto medioambiental.

— Comparación entre diferentes procedementos cosque sexa posible a fabricación dun obxecto.

— Manexo de ferramentas empregadas para a execu-ción de mecanizados manuais.

— Utilización de catálogos e prontuarios de productossemielaborados e acabados, seleccionando as espe-cificacións adecuadas para a súa adquisición.

— Elaboración de informes a partir da observación di-recta ou indirecta de diferentes técnicas de fabri-cación e da análise dos obxectos producidos.


— Valoración da necesidade de emprega–los mediosde protección e de prevención das enfermidadesprofesionais e accidentes.

— Actitude crítica sobre as características e a calidadede productos industriais de uso cotián e interesepor aportar solucións alternativas.


3.4 Recursos enerxéticos

No presente bloque de contidos abórdase o estudio dosdiferentes recursos enerxéticos e as súas caracterís-ticas, tratando de reflexionar sobre os niveis de utili-zación actuais, a evolución dos consumos e dos riscospotenciais que implica a súa explotación, transforma-ción, transporte, consumo e tratamento dos residuosxerados.


— Fontes enerxéticas.

— Obtención e transporte de productos enerxéticos.

— Centros para producción e transformación da ener-xía eléctrica.

— Aplicacións da enerxía.

— Impacto ambiental producido na obtención da ener-xía eléctrica.

— Consumo enerxético. Optimización do consumo.Técnicas de aforro.


— Elaboración de traballos que aborden a influenciado consumo enerxético na calidade de vida e o seuimpacto ambiental.

— Cálculo do custo da enerxía consumida nunha vi-venda ou edificio, suxerindo técnicas alternativasde aforro.

— Montaxe e experimentación de instalacións sinxe-las de transformación da enerxía.


— Curiosidade polo descubrimento das enerxías con-sideradas ata agora como alternativas e as súasposibilidades futuras.

— Preocupación polo impacto que sobre o ambientepode producir, tanto a explotación como o transpor-te e consumo de productos enerxéticos.

— Valoración da conveniencia de facer un gasto mo-derado da enerxía.

3.5 Proxectos técnicos. Deseño ecomercialización de productos

Abórdase neste bloque o deseño e a mellora de pro-ductos, o procedemento ou combinación de procede-mentos máis axeitados, as máquinas e sistemas máisidóneos e as particularidades dos diferentes tipos derecursos enerxéticos dispoñibles en cada caso.

Afóndase, en relación coa etapa educativa anterior,na problemática suscitada coa elaboración dun pro-xecto técnico, incidindo no coñecemento das diferentespartes que o integran e nas súas implicacións que

obrigan, frecuentemente, a novas formulacións e re-formulacións.


— Normalización.

— O anteproxecto técnico.

— O proxecto técnico.

— A comercialización dos productos. Redes de distri-bución. Oferta e demanda.

— Control de calidade e seguimento dos productos co-mercializados.

— Proceso cíclico do deseño e mellora dos productos.


— Empregando diversas fontes, identificación da in-formación máis elemental que se precisa para abor-da–la análise e valoración de diferentes modalida-des de proxectos.

— Manipulación de obxectos iguais ou semellantes ósque queremos deseñar, analizando o seu funciona-mento, facendo unha descrición do mesmo e ra-zoando a inclusión de posibles melloras.

— Realización en grupo do estudio dun proxecto, conreparto de tarefas e discusión das decisións adop-tadas, respectando os prazos dados para a súa exe-cución.

— Redacción da memoria e cálculo, co emprego de fo-llas axeitadas, do presuposto correspondente a unproxecto.

— Elaboración de informes que recollan as caracterís-ticas de productos semellantes normalizados e nonnormalizados, que estean a facerse competencia,identificando as vantaxes en termos de economía efiabilidade.

— Planificación e desenvolvemento dun proxecto dedeseño e comercialización dun producto.

— Análise de formas constructivas que, por estar moiexperimentadas e ter unha efectividade contrasta-da, repítense en aparellos de índole moi diversa.


— Actitude crítica fronte a tódolos productos do mer-cado, tratando sempre de valora–las aportacións ediferenciando o realmente importante do superfluo.

— Valoración da necesidade social de que se coñezane reclamen os dereitos como usuarios dun servicioou como consumidores de calquera servicio ou pro-ducto.

— Valoración da necesidade de proceder ordenada-mente no desenvolvemento dun proxecto técnico,completando as tarefas e respectando os prazosacordados.


— Actitude aberta ante as diferentes solucións dadasa un proxecto técnico e as razóns que inflúen nasúa elección.

3.6 Sistemas automáticos

Neste bloque temático abórdase o estudio da estruc-tura dos sistemas automáticos de control, dos princi-pios de operación e da análise dos elementos e sub-sistemas que os integran.

Para acada–la compresión dos sistemas de control,os alumnos e as alumnas deben experimentar no la-boratorio con sistemas de control básicos como a postaen marcha de motores eléctricos e a regulación deniveis de iluminación.


— Sistemas de control. Estructuras de lazo aberto erealimentado.

— Elementos dos sistemas de control. Sensores. Cap-tadores de sinal. Actuadores.

— Unidades de control. Tipos.

— Control de variables lóxicas. Control eléctrico.

— Control de variables analóxicas. Reguladores.


— Identificación, en exemplos concretos, dos elemen-tos de sistemas sinxelos de control.

— Montaxe de automatismos eléctricos con relés(arrancador estrela–triángulo, inversor de xiro,etc.).

— Experimentación con reguladores en circuítos sin-xelos de control (regulación da velocidade dun mo-tor eléctrico, da intensidade luminosa dunha lám-pada, da temperatura dun forno, etc.).


— Interese pola realización de montaxes experimen-tais con circuítos de control.

— Curiosidade por coñece–los distintos elementos quecompoñen un sistema de control automático e assúas aplicacións prácticas.

— Valoración da importancia da utilización de siste-mas automáticos de control (tráfico, polución, se-guridade de instalacións e de persoas, etc.).

— Intervir, con autonomía e confianza, no axuste desistemas básicos de control.

3.7 Circuítos pneumáticos e oleohidráulicos

A finalidade deste bloque temático céntrase en inicia–los alumnos e as alumnas nas técnicas elementais de

instalación de circuítos pneumáticos e hidráulicos, in-cidindo especialmente nos elementos básicos, na súaconexión e na representación esquemática.

Convén experimentar coa montaxe de circuítos hi-dráulicos e pneumáticos que amosen a súa sinxelezae flexibilidade para modifica–la secuencia de funcio-namento.


— Elementos dos circuítos hidráulicos. Actuadores,reguladores e dispositivos de control.

— Elementos dos circuítos pneumáticos.

— Fluídos para circuítos oleohidráulicos e pneumáti-cos. Técnicas de producción e de depuración.

— Simboloxía pneumática e hidráulica. Normaliza-ción.

— Circuítos característicos de aplicación.


— Identificación dos elementos de sistemas hidráuli-cos e pneumáticos.

— Interpretación de esquemas oleoneumáticos e hi-dráulicos básicos, realización da montaxe corres-pondente e modificación da secuencia de funciona-mento.

— Obtención das dimensións do actuador en funcióndos esforzos útiles, tempos concedidos, perdas decarga na alimentación e efectos inerciais.


— Valoración das vantaxes e inconvenientes do em-prego de circuítos hidráulicos e pneumáticos nosprocesos automatizados.

— Interese pola evolución histórica dos circuítos hi-dráulicos e pneumáticos e a súa aportación na auto-matización de procesos en ambientes moi adversos.

3.8 Control e programación de sistemasautomáticos

Este bloque dedícase ó estudio dos compoñentes elec-trónicos básicos e do seu funcionamento en aplica-cións sinxelas. O seu coñecemento servirá para podercentrarse na análise dos elementos que constitúen unsistema electrónico de control programable, nas posi-bilidades da súa aplicación práctica e na iniciación áprogramación, sinalando as posibilidades da automat-ización integral.

Deberá centrarse na análise das características doscompoñentes, na súa utilización en montaxes básicase nas realizacións de aplicacións sinxelas con autó-matas programables e maquetas que simulen proce-sos básicos, que deberán ser realizados na aula.



— Dispositivos electrónicos básicos. Circuítos integra-dos lineais.

— Circuítos integrados dixitais. Funcións lóxicas,simplificación de funcións lóxicas, bloques combi-nacionais. Elementos dos circuítos secuenciais.Diagrama de fases.

— Memorias e microprocesadores. Microcontrolado-res.

— Sistemas electrónicos de control. Autómatas pro-gramables.


— Montaxe de circuítos sinxelos, utilizando dispositi-vos electrónicos e circuítos integrados lineais.

— Montaxe de aplicacións básicas con circuítos lóxi-cos combinacionais e secuenciais.

— Programación dun autómata programable paraaplicacións de control que utilicen funcións lóxicase funcións de reconto e de temporización.

— Programación por ordenador dun autómata progra-mable para o control de maquetas sinxelas (cintatransportadora, ascensor ou sistema similar).


— Interese pola evolución tecnolóxica dos dispositivoselectrónicos e valoración da súa influencia na opti-mización dos sistemas de control automáticos.

— Valoración das vantaxes dos sistemas de controlelectrónicos fronte ós sistemas de control pneumá-ticos e hidráulicos.

— Valoración da potencialidade que lle aporta o orde-nador ó control automático centralizado.


— Describi–lo material e os posibles procesos de fabri-cación que permitan acadar un determinado pro-ducto presentado como mostra, facendo unha esti-mación dos custos de fabricación, problemas de usoe as repercusións que, sobre o medioambiente, po-den provocar, tanto os procesos de extracción–ela-boración como os residuos que xeran.

Con este criterio preténdese verificar se os alum-nos e as alumnas son capaces de deducir algún dosprocesos técnicos, que probablemente foron empre-gados na elaboración dalgún producto tecnolóxico,e facer xuízos de valor sobre aspectos sociais, se-guridade, ou calquera outro en relación coa súa pro-ducción e manexo.

— Identifica–los elementos funcionais dun productotécnico de uso común que estea composto de varias

pezas, observando as diferencias entre estes en can-to que inflúen no seu funcionamento e na súa du-ración.

Con este criterio preténdese verificar se os alum-nos e as alumnas son capaces de desmontar un con-xunto, diferenciando cales son funcionalmente ossubconxuntos e pezas principais e secundarias, quepartes destas inflúen directamente no funciona-mento e que partes serven exclusivamente para ar-mar estructuralmente o artefacto e facer posible oseu uso.

— Valora–la influencia provocada por un producto ouservicio de uso cotián sobre a calidade de vida, for-mulando posibles alternativas para a mellora domesmo.

Con este criterio trátase de que os alumnos e asalumnas sexan capaces de valorar equilibradamen-te as vantaxes e inconvenientes que, a nivel social,xeran as actividades técnicas, obtendo unha maiorcapacidade para atopar solucións, tanto de caráctertécnico como de outro tipo, co emprego de mate-riais, principios de funcionamento e técnicas deproducción diferentes, ou ben modificando, porexemplo, a súa colocación, as formas de uso e ma-nexo, os hábitos de consumo existentes, etc.

— A partir da representación esquemática dunha apli-cación característica, face–la montaxe dun esquemaeléctrico e, a ser posible, doutro pneumático ou hi-dráulico.

Preténdese comprobar se os alumnos e as alum-nas son capaces de interpreta–lo plano dunha ins-talación, seleccionando tódolos compoñentes repre-sentados simbolicamente no esquema, para facercos mesmos unha montaxe sobre unha plataformaque permita simular un circuíto con algunha apli-cación práctica.

— Calcular, a partir dunha información facilitada, ocusto enerxético do funcionamento dun centro do-cente ou dunha vivenda, aportando suxestións sobreposibles técnicas de aforro.

Con este criterio trátase de valorar se os alum-nos e as alumnas son capaces de estima–lo custoeconómico do consumo enerxético cotián de diferen-tes tipos de fontes luminosas, empregando docu-mentación comercial que lles permita orientarse:facturas, catálogos de características técnicas, lis-tas de prezos, eficiencia luminosa, etc., chegando asuxerir razoadamente formas de aforro derivadasdo estudio da citada información.

— Aportar e argumentar ideas e opinións propias óequipo de traballo no que estea integrado, sendocapaz de valorar e de adoptar ideas alleas.


Trátase de valora–la capacidade dos alumnos edas alumnas de contribuír co seu esforzo persoalnunha tarefa de grupo, tomando iniciativas paraexpoñer e defende–las formulacións propias, e sen-do capaz de mostrar flexibilidade e receptividadecoas opinións dos restantes membros do grupo.

— Elaborar un proxecto técnico sinxelo que inclúaunha memoria, estudio do equipamento a empregare valoración do custo a precios de mercado.

Con este criterio preténdese comprobar se osalumnos e as alumnas son capaces de coñecer e decomprende–las diferentes fases de elaboración dunproxecto técnico, desde a recollida de informacióne o estudio do anteproxecto, ata a elaboración, com-partida en grupo, dos diferentes documentos dunproxecto técnico, comprendendo a interdependen-cia entre as partes de que está composto (memo-ria–cálculos, planos, presuposto e prego de condi-cións).

— Selecciona–los materiais para unha aplicaciónpráctica determinada, considerando, xunto as súaspropiedades intrínsecas, factores técnicos, económi-cos e medioambientais.

Trátase de verificar se os alumnos e as alumnassaben aplica–los conceptos relativos á estructurainterna e as técnicas de ensaio e medidas das pro-piedades, coa finalidade de selecciona–lo materialidóneo para unha aplicación real, conxugando concriterios de equilibrio os diversos factores que ca-racterizan dita situación.

— Describir un procedemento de control e medida dascaracterísticas dunha máquina ou instalación, encondicións nominais e de uso normal.

Preténdese verificar se os alumnos e as alumnasson capaces de identifica–los parámetros principais

de funcionamento dunha máquina ou instalación,en réxime normal, e de compara–lo comportamentode dispositivos similares, someténdoos a probasmetódicas que lles permitan obter unha opiniónpropia do producto.

— Analiza–la composición dunha máquina ou sistemaautomático de uso común, identificando os elemen-tos de mando, control e potencia.

Este criterio trata de comprobar se os alumnose as alumnas son capaces de identificar, nun apa-rato medianamente complexo, os elementos que de-sempeñan as funcións principais e, entre eles, osresponsables do control e, no seu caso, a programa-ción do seu funcionamento.

— Aplica–los recursos gráficos e verbais apropiados ádescrición da composición e do funcionamento dun-ha máquina, dun circuíto ou dun sistema tecnoló-xico concreto.

Trátase de valorar en que medida os alumnos eas alumnas utilizan un vocabulario axeitado, asícomo os coñecementos que teñen sobre simboloxíae representación normalizada de circuítos, repre-sentación esquemática de ideas, relacións entre ele-mentos e secuencias de efectos nun sistema.

— Montar e comprobar un circuíto de control automá-tico dun sistema a partires do plano ou do esquemadunha aplicación característica.

Preténdese comprobar se os alumnos e as alum-nas son capaces de interpreta–los esquemas de co-nexións de circuítos de control electromecánico,electrónico, pneumático e hidráulico, de seleccionare de conectar correctamente os compoñentes e deverifica–lo seu funcionamento.



Ciencias da Terra e do Medio Ambiente


1. Introducción

A educación no Bacharelato debe proporcionar recur-sos para mellora–lo coñecemento do medio no que vi-vimos e dos factores que inflúen na súa evolución,para así poder intervir nel e contribuír ó seu desen-volvemento harmónico desde posicións fundamenta-das. O coñecemento que hoxe se ten permite detectar,analizar e dar resposta non só a problemas que afec-tan a parcelas deste medio, senón tamén a aquelesque inciden na vida do planeta Terra na súa totalida-de e, en particular, á humanidade que o habita. Adiminución da capa de ozono, a desertización, a chu-via ácida, a reducción da diversidade, etc. son proble-mas que producen cambios que lle afectan ó medio, ávida e ó conxunto da humanidade, e que teñen comocaracterística fundamental a dependencia entre unse outros.

Ante a existencia de graves problemas de repercu-sión mundial, as Organizacións Internacionais foronprogresivamente tomándoos en consideración e virona necesidade de abordalos a nivel global, introducindocambios nos sistemas educativos para responder ásnovas esixencias medioambientais.

Respondendo a estas esixencias o sistema educati-vo español incorpora, coa implantación da LOXSE,nas súas etapas infantil, primaria e secundaria, en-sinanzas referidas ó medio ambiente, baixo a formade materias concretas ou de contidos transversais,como ocorre coa educación ambiental.

O novo Bacharelato, coa súa triple finalidade deformar persoas responsables como cidadáns, de orien-talas para elixir unha futura profesión e preparalaspara ela, responde tamén coa inclusión no currículodesta materia Ciencias da Terra e do Medio Ambienteque permite coñecer e analizar, dunha forma máisfundamentada, a situación ambiental, xa que afondae organiza de maneira máis sistemática contidos tra-ballados na ESO, tales como a auga, a atmosfera, abiosfera, recursos, enerxía, etc.; é en realidade unhamateria de síntese e de aplicación doutras varias docampo das Ciencias da Natureza ou das Humanida-des (Bioloxía, Xeoloxía, Ecoloxía, e Filosofía e Histo-ria...), contribuíndo xunto coas demais materias a al-canza–los obxectivos do Bacharelato, como por exem-

plo «consolidar unha madurez persoal, social e moralque lles permita actuar dunha forma responsable eautónoma», «participar de forma solidaria no desen-volvemento e mellora do se contorno social» e «anali-zar e valorar criticamente as realidades do mundocontemporáneo e os antecedentes e factores que in-flúen nel».

As Ciencias da Terra e do Medio Ambiente buscaproporcionar fundamentos válidos para que os alum-nos e as alumnas poidan alcanzar, non só unha for-mación en aspectos ambientais que impregne a súaactuación como cidadáns e como futuros profesionaiscientíficos ou técnicos, senón tamén «o sentido dos va-lores, a actitude, o interese activo e a competenciaprecisos para protexer e mellora–lo medio». Esta com-petencia implica comprende–la problemática situa-ción actual, a necesidade de actuar e a de facelo efec-tivamente, utilizando as canles adecuadas.

Os contidos que se tratan nesta materia organízan-se en torno a dous grandes eixes, que xa se sinalanno título: o estudio dos sistemas terrestres e das súasinteraccións, e as modificacións que o home introduceneles e que dan lugar ó medio ambiente.

En conxunto, os contidos pretenden aportar un co-ñecemento básico acerca do funcionamento dos devan-ditos sistemas, presenta–lo problema do seu crecentedeterioro a resultas dunha inadecuada actuación hu-mana e esboza–los fundamentos de posibles solucións,explicitando os obxectivos e instrumentos da xestiónambiental, para facilita–la comprensión dun modelo—modelo de desenvolvemento sostible— que paraliceo proceso de destrucción da biosfera.

Consecuentemente, a forma de aborda–los contidosdeberá permitirlles ós alumnos e ás alumnas a cons-trucción dun sistema conceptual que facilite, en certamedida, a comprensión de tódolos sistemas terrestresque compoñen a biosfera, dos que resultan da actua-ción humana sobre ela (Tecnosfera) e da regulamen-tación e administración desa actuación (Sociesfera).Convén facer especial fincapé no desenvolvemento deactitudes de responsabilidade e no coñecemento dosprocedementos, así como das canles que fagan posibleunha participación comunitaria encamiñada a solu-cionar problemas medioambientais.

Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 157


A ensinanza das Ciencias da Terra e do Medio Am-biente contribuirá a desenvolver nas alumnas e nosalumnos as capacidades seguintes:

— Comprende–lo funcionamento dos sistemas terres-tres e as interaccións existentes entre eles, e expli-ca–las repercusións mundiais dalgúns feitos apa-rentemente locais.

— Analiza–las causas que dan lugar a riscos naturaise coñecer algunhas das medidas utilizadas para asúa predicción ou corrección.

— Recoñece–la existencia de límites para a explota-ción dalgúns recursos, valorando a necesidade deadapta–lo seu uso ás posibilidades de renovación.

— Avalia–la rendibilidade global da explotación dosrecursos naturais, as súas posibles utilidades e osimpactos provocados.

— Investigar algúns problemas ambientais, especial-mente de Galicia, utilizando unha metodoloxíacientífica mediante técnicas e recursos físico–quí-micos, xeobiolóxicos, sociolóxicos e históricos, reco-llendo datos de diversas fontes, analizándoos e ela-borando conclusións, propoñendo alternativas econfeccionando un informe final.

— Entende–la natureza como un sistema e tomar con-ciencia dos seus límites e da necesidade de coñecere de respecta–las leis, que rexen o seu funciona-mento, como un requisito básico para a superviven-cia da humanidade.

— Manifestar actitudes de protección do medio am-biente escolar, familiar e local, criticando razoada-mente medidas inadecuadas, e participar activa ereflexivamente en accións orientadas cara á súaprotección.

— Comprende–la importancia dos sistemas sociais ea repercusión dos modelos de desenvolvemento eco-nómico na problemática medioambiental.


Os contidos desta materia tratan as difíciles relaciónsentre a humanidade e o medio ambiente, os proble-mas que xorden delas, así como a necesidade de de-terminar unhas posibles actuacións que as melloren.Pretenden polo tanto responder a unha nova situaciónque implica comprende–lo funcionamento da Terra,de cada unha das súas partes, así como das súas re-lacións; comprende–las actuacións humanas equivo-cadas que as dificultan e acomoda–las formas de vidaa ese funcionamento.

Os contidos preséntanse divididos en cinco bloquesnos que se relacionan os tres tipos: conceptuais, pro-cedementais e actitudinais que serán traballados con-xuntamente. Favorécese, así, unha aprendizaxe máiseficaz por ser máis significativa, encamiñada a for-mar, preparar e orienta–los alumnos e as alumnasrespecto dunha das cuestións máis importantes da ac-tualidade: a problemática medioambiental. É impor-tante destacar que non é o obxectivo desta materia,nin de ningunha da modalidade, conseguir unha for-mación moi especializada nalgún campo concreto dosaber científico.

O estudio analítico da Terra, desde os seus comezosata os nosos días, como un vello gran sistema queengloba outros subsistemas e as modificacións que ne-les se produciron ó longo da súa historia e as que seproducen como consecuencia dos diferentes factores eriscos de orixe climática, xeolóxica e biolóxica, orga-nízase en torno a dous bloques: «O medio ambiente ea historia dos cambios ambientais», e «Os sistemasterrestres naturais».

Os grandes cambios que resultan da explotación derecursos por parte da humanidade nos últimos sécu-los e os que esta poida introducir para previr e amor-tece–los efectos dos riscos naturais ós que está expos-ta, trabállanse no núcleo «Relacións entre a humani-dade e a natureza», que serve de base para mostrar-lles ós alumnos e ás alumnas o estado da Terra comosistema soporte da vida que se degrada, dando pé,deste xeito, á clara formulación deste problema paraempezar a encontrar diferentes direccións que condu-zan a solucións posibles.

Nun último bloque, «Medio ambiente e desenvolve-mento sostible», estúdiase o sistema de organizaciónsocial que regula as actuacións da humanidade sobrea natureza e que, ó mesmo tempo, como organizaciónsoporta e xestiona as relacións intrasociais. Trátase,así, de subministrarlles ós alumnos e ás alumnas un-has bases teóricas mínimas para que comprendan queeste sistema, ademais de estar formado por elementosdo pasado —normas culturais, leis vixentes, etc.—,inclúe tamén elementos que se constrúen no presente(e que han de construírse) para que a vida da socie-dade se acomode adecuadamente ó funcionamento dosistema natural que é a biosfera.

Inclúese tamén, ó igual que nas demais materiascientíficas do Bacharelato, un bloque de marcado ca-rácter transversal: «Aproximación ó traballo científi-co», que ten como función, entre outras de carácterformativo, acerca–los alumnos e as alumnas ó estudioda Terra como un sistema.

A maior conceptualización e complexidade dos con-tidos fai necesario o coñecemento e uso de procede-mentos de análise máis complexos cós utilizados en

158 Ciencias da Terra e do Medio Ambiente

cursos anteriores, tales como os que se derivan dateoría de sistemas que implican a recollida de moitosdatos e o estudio de diferentes variables, para o queé conveniente, ás veces, o uso de ferramentas mate-máticas como as que proporcionan a estatística des-critiva ou as matrices para a representación e estudiodos datos estructurados.

Como a última finalidade de todo coñecemento teóricoé actuar sobre a realidade, e no caso do estado domedio ambiente que é a nosa casa común, a realidadeé hoxe tal que non pode existir un futuro se este sedestrúe, é imprescindible, polo tanto, traballar en tó-dolos bloques actitudes encamiñadas a unha actua-ción responsable en cada un dos diferentes ámbitosnos que os alumnos e as alumnas se moven e a ad-quisición, alomenos, dunha posición clara e crítica na-queles nos que a súa actuación debe ser delegada.Igual que nos seus comezos, a humanidade logrou so-brevivir gracias á súa intrínseca faceta social, á ca-pacidade dos seus membros para traballar unidos; nodifícil momento presente a unidade das persoas e dassúas actuacións debe se–lo gran recurso e o motor queconduza á solución da problemática ambiental. Mos-tra–la necesidade desta unidade levará a traballar naaula actitudes solidarias.

3.1 Aproximación ó traballo científico

Nas outras materias, específicas da modalidade doBacharelato de Ciencias da Natureza e da Saúde,como a Física, a Química, a Xeoloxía, a Bioloxía, etc.trátase xa a natureza da Ciencia e do método cientí-fico. Nunha materia coma esta, de síntese de todaselas e de aplicación ós problemas medioambientais,hanse de integra–los coñecementos adquiridos ante-riormente e utilizar, na devandita aplicación, os pro-cedementos característicos do traballo científico. Asípois, neste bloque esbozaranse estes procedementospara usalos de forma transversal ó traballa–los con-tidos dos demais bloques, cumprindo co dobre obxec-tivo de «forma–los alumnos e as alumnas para anali-zar e valorar criticamente a realidade do mundo con-temporáneo e dos factores e antecedentes que inflúennel», e de «comprende–los elementos fundamentais dainvestigación e do método científico». Complétase, en-tón, a dobre panorámica da Ciencia, por unha partecomo un corpo de coñecementos que ten por obxectode estudio o mundo que nos rodea, e por outro comounha forma eficaz de traballar sobre el.


— A interpretación da realidade e a natureza da Cien-cia. Leis, teorías e modelos. Importancia das teoríase modelos en calquera investigación científica.

— Procedementos que constitúen a base do traballocientífico.


— Realización de comunicacións e informes científi-cos. Utilización de técnicas de consulta biblio-gráfica.

— Análise comparativa das características da cienciae da tecnoloxía.

— Análise dalgunhas aplicacións da investigacióncientífica.

— Identificación dos condicionamentos sociais, políti-cos e económicos que poden soster ou avalar deter-minadas concepcións científicas.



— Actitude favorable cara ó desenvolvemento de há-bitos de traballo, de acordo cos principios e proce-dementos científicos.

— Interese polas aportacións da ciencia ó desenvolve-mento da sociedade.

— Toma de conciencia da provisionalidade das expli-cacións que aportan teorías e modelos científicos.

3.2 O medio ambiente e a historia doscambios ambientais

Este bloque pódese considerar como unha introduc-ción á materia. A súa función é perfila–lo concepto demedio ambiente para que, despois de construído, secomplete e enmarque adecuadamente ó estudia–lassúas orixes e os cambios que experimentou ó longodos tempos xeolóxicos.

A problemática medioambiental require, como todoproblema presente que reclama unha solución futura,unha visión retrospectiva que permita un recoñece-mento máis obxectivo e científico das distintas causasque o produciron. Esta visión debe servir, ademais,para mostra–la complexidade de relacións que se fo-ron establecendo entre o medio e os seres vivos, e ocomplicado equilibrio dinámico que lograron e quehan de manter.

Como unha das causas fundamentais dos distintosproblemas medioambientais é a actuación perturba-dora da humanidade, sobre a biosfera, complétaseesta visión retrospectiva cun estudio da evolución dasrelacións da humanidade coa natureza.

Xunto co concepto de medio ambiente e a historiados cambios ambientais, presentarase ós alumnos eás alumnas unha aproximación á teoría de sistemas,


que se contemplará como un instrumento de estudiodas ciencias medioambientais.


— O concepto de medio ambiente: equilibrio e inter-dependencia.

— Aproximación á teoría de sistemas como instru-mento de estudio do medio ambiente.

— Os cambios ambientais na historia da Terra.

— Evolución histórica da capacidade da humanidadepara producir modificacións no medio.


— Elaboración de definicións, de forma intuitiva, dosconceptos relevantes no bloque para o seu posteriorcontraste, mediante o traballo en grupo, con aque-las definicións xa establecidas cientificamente.

— Análise dos fenómenos que deron lugar ó procesode formación dos continentes, da atmosfera e dahidrosfera.

— Análise comparativa de diferentes ambientes ó lon-go de distintas eras xeolóxicas.

— Análise comparativa da tecnoloxía acadada en dúasépocas históricas distintas e das súas posibles in-cidencias no medio ambiente.

— Recoñecemento da variación ambiental provocadapor algunha das actividades humanas da nosa épo-ca (aducción a nivel micro, meso e macro).


— Interese ante os fenómenos de cambios medioam-bientais acaecidos noutras épocas e ante as causasque os orixinaron.

— Valoración do equilibrio entre os distintos elemen-tos que configuran o medio ambiente, para a exis-tencia e pervivencia dos seres vivos.

3.3 Os sistemas terrestres naturais

A vida, en xeral, e a vida da humanidade, en parti-cular, desenvolveuse nun sistema natural, a biosfera,que se asenta sobre outros tamén naturais: a xeosfe-ra, a atmosfera e a hidrosfera. Este asentamento hu-mano orixinou outros sistemas artificiais (tecnosferae sociesfera), creados para a xestión da biosfera comofonte de tódolos seus recursos.

A finalidade deste bloque é o estudio de cada undestes sistemas naturais e as relacións que entre elesse establecen, de forma que se manteña o equilibriodinámico necesario para mante–la vida. Coñece–lassúas características básicas que foron determinadaspor procesos e fenómenos naturais de longa duración,coñece–la imposibilidade de modificalas e a necesida-

de, polo tanto, de respectalas, e coñece–lo feito de quea propia natureza da biosfera é a que fixa a distribu-ción dos recursos, facilitará a comprensión do inade-cuado de moitas actuacións que o home realiza nelas.

Os coñecementos abordados aquí partirán daquelestraballados en cursos anteriores, pero cun enfoquedistinto: describilos como sistemas e considerar porseparado e de forma xeral o seu funcionamento é opaso previo para facilita–la comprensión da súa inte-racción dinámica.

Destaca–la importancia e a fraxilidade, tanto dosolo e doutras interfases entre as capas terrestres,como da biodiversidade, contribuirá a que os alumnose as alumnas acaden un certo grao de comprensióndo funcionamento dos sistemas terrestres, que llespermita explica–las repercusións mundiais dalgúnsfeitos aparentemente locais.


— A xeosfera: balance enerxético da Terra. Enerxíaextraterrestre e endoterrestre. Procesos derivadosde cada fonte de enerxía. A liberación de enerxíaen procesos lentos e en procesos paroxísmicos.

— A atmosfera e a hidrosfera. Función reguladora eprotectora. A hidrosfera. Dinámica e balance hidro-lóxico. O clima.

— A biosfera: a utilización da enerxía nos ecosistemas.Ciclos bioxeoquímicos. Productividade biolóxica.Eficiencia ecolóxica. Autorregulación do ecosiste-ma.

— As interfases entre as capas da biosfera. O solo. Aszonas litorais. Usos potenciais e fraxilidade dos me-dios.


— Análise da dinámica dun medio (atmosfera, hidros-fera, etc.) que sufriu perturbación nas súas propie-dades físicas e químicas.

— Identificación da composición e estructura dun eco-sistema, especialmente do contorno. Resolución deproblemas sobre variacións e cambios nas poboa-cións da rede trófica.

— Análise de táboas e gráficos que representen a pro-ducción dos diferentes niveis tróficos en ecosiste-mas acuáticos e terrestres.

— Análise do fluxo de enerxía nunha cadea trófica edo rendemento enerxético de cada nivel.

— Comparación das eficiencias dos diferentes niveistróficos dun ecosistema. Deducción das consecuen-cias das eficiencias dos niveis tróficos.



— Valoración da atmosfera e da hidrosfera como sis-temas naturais únicos no sistema solar e como ele-mentos moi importantes de protección para as con-dicións da vida e para a regulación do clima.

— Valoración do solo como un sistema unido ó desen-volvemento da humanidade e ó mantemento da súavida, xa que del depende, en gran parte, a capaci-dade dos vexetais de transforma–la materia mine-ral en materia orgánica.

— Valoración das zonas litorais, sobre as que se asen-ta a maior parte da poboación humana, como sis-temas moi delicados e importantes para a vida.

3.4 As relacións entre a humanidade e anatureza

Nos últimos anos, os avances tecnolóxicos multiplica-ron e complicaron as relacións do home coa natureza,permitíronlle establecer un dominio sobre ela a unhavelocidade tan grande que se está a rompe–lo equili-brio dinámico necesario para mante–la vida.

A complexidade destas relacións é tal que deu lugara un sistema artificial de estructuras, situado no es-pacio da biosfera e cun ritmo de funcionamento moitomáis rápido, alleo e en loita aberta con ela. Este sis-tema, a diferencia da biosfera, é un logro actual econtrolable polo home. A súa historia é contemporá-nea.

As relacións que o home pode establecer coa natu-reza mediante a creación e o uso da tecnoloxía son detres tipos: as que lle permiten xestionar e usa–los re-cursos para satisface–las súas necesidades ou as súasambicións, as que lle permiten defenderse e detectaralgúns procesos incontrolables da biosfera que repre-sentan ameazas e danos para el, chamados riscos, eaquelas consecuencias, chamadas impactos, que sederivan das alteracións no medio ambiente ou sobreun ou varios dos seus compoñentes (factores físicos,químicos, individuos, poboacións, ecosistemas, etc.).

Coñece–la existencia deste sistema artificial, coñe-ce–las relacións del coa biosfera e comprende–la ne-cesidade de cambiar estas relacións por outras máisrespectuosas e harmoniosas —e polo tanto máis cien-tíficas— é a finalidade do estudio deste bloque.


— Recursos. Tipos: minerais, enerxéticos, hídricos,alimenticios, culturais, recreativos. Recursos reno-vables e non renovables. Aproveitamento e alter-nativas dos recursos. Recursos naturais e dispoñi-bles en Galicia.

— Riscos. Tipos: xeolóxicos, climáticos e biolóxicos.Predicción e prevención.

— Impactos ambientais: tipos. Erosión, desertización,contaminación. Sobreexplotación. Destrucción dabiodiversidade. Técnicas de detección. Medidas deprevención, de conservación e de corrección.


— Identificación dun impacto ambiental. Formulacióndun problema.

— Uso de técnicas para determinar, cualitativamenteo impacto identificado.

— Interpretación dos medios utilizados para a detec-ción e a avaliación de impactos, a súa prevención,conservación e corrección.

— Identificación das causas de desertización nalgun-has zonas do Estado e comparación entre estas cau-sas e os factores que inflúen nelas, e aquelas causase factores que poden influír na desertización de Ga-licia, considerando as características xeográficas,climáticas e de impacto humano.

— Realización de informes sobre a producción de ener-xía en España, e en particular en Galicia, sobre asúa distribución e o seu consumo, valorando as súasrepercusións nas condicións de vida e as súas inci-dencias sobre o medio ambiente.


— Aprecio polo patrimonio natural e cultural do serhumano e interese por mante–la harmonía entreambos.

— Interese por coñece–las causas do deterioro do me-dio.

3.5 Medio ambiente e desenvolvementosostible

No momento presente, o home ten conseguido un do-minio sobre a natureza que, como todo dominio, secaracteriza por unha falta de respecto tal polo terri-torio conquistado que pon en perigo a súa integridade.

Cambia–lo dominio pola comprensión e o respectoé unha urxencia imperiosa e posible no momento ac-tual, pois existen medios tecnolóxicos capaces de re-solve–los problemas que a obtención e xestión de re-cursos lle presenta á humanidade; se ben non se usanadecuadamente debido a que os valores sociais e ossistemas económicos imperantes non fomentan a súautilización.

Un maior coñecemento acerca dos recursos, da súadistribución, das técnicas para explotalos e, sobretodo, un cambio nos valores que permita unha xestiónmáis humana, solidaria e xusta colaboraría de forma


eficaz no cambio de actitudes e de valores. É precisoentón coñece–la natureza dos sistemas sociais, a re-percusión dos modelos económicos imperantes na pro-blemática medioambiental e a importancia que, paraa súa resolución, ten a educación ambiental.

Neste bloque analizaranse as implicacións econó-micas, políticas e sociais nos problemas medioambien-tais e presentarase a necesidade de conseguir e demanter un equilibrio entre os tres sistemas que con-forman o medio ambiente —a biosfera, a tecnosferae a socioesfera—, de xeito que faga posible o desen-volvemento da humanidade no seu conxunto, sen da-nar nin o medio ambiente presente nin o futuro, es-bozándose, deste xeito, o concepto de desenvolvemen-to sostible.

A educación ambiental e o desenvolvemento sosti-ble preséntanse como dous conceptos complementa-rios na resolución dos problemas ambientais, xa quea finalidade da educación é o desenvolvemento per-soal e harmonioso co medio, ó igual que a propostapara o conxunto da humanidade, que se deduce domodelo de desenvolvemento sostible.

A educación ambiental, ademais de promove–la ad-quisición significativa de coñecementos, debe suscita–la comprensión da súa importancia, mediante a im-plicación dos alumnos e das alumnas nos problemasambientais, pois só existe compromiso con aquelo noque un logra implicarse.

A educación, e esta materia como contribución aela, ten que presentarse como unha aventura, na queas persoas deben verse impulsadas a descubrir unnovo rumbo que implica fundamentalmente un cam-bio de valores na sociedade e de actitudes nas persoas.Esta aventura, este descubrimento axudaralles ósalumnos e ás alumnas a consolidar unha madurezpersoal, social e moral que lles permita actuar de for-ma responsable e autónoma.


— Os problemas ambientais. Implicacións políticas,económicas e sociais. Saúde ambiental e calidadede vida. O desenvolvemento sostible e o modelo con-servacionista.

— A avaliación do impacto ambiental. Principios paraa ordenación do territorio. Algúns aspectos da le-xislación medioambiental en España.

— A educación ambiental. Os grandes temas ambien-tais do futuro.


— Identificación de impactos ambientais e utilizacióndalgunhas medidas para a súa avaliación.

— Realización de debates sobre problemas ambientaisa nivel galego e mundial, apreciando riscos e pro-poñendo solucións.

— Diferenciación dos argumentos do modelo conser-vacionista e de desenvolvemento sostible, a travésda consulta de diversas fontes de información es-crita e/ou audiovisual sobre un problema ambien-tal.

— Interpretación das propostas de aproveitamento derecursos a nivel mundial e transferencia das mes-mas a pautas de comportamento cotián que favo-rezan a protección do medio ambiente.


— Actitude crítica ante distintas situacións que afec-tan a cuestións medioambientais.


— Explicar algunhas repercusións que as alteraciónsmedioambientais provocadas polo home poden pro-ducir na natureza.

Trátase de comprobar se o alumnado entende aprofunda interdependencia de todos e cada un dosprocesos que ocorren na Terra e se é capaz de enu-merar unha serie de repercusións en cadea dun fei-to concreto.

— Indicar algunhas variables que inciden na capaci-dade da atmosfera para difundir contaminantes,razoando, en consecuencia, cales son as condiciónsmeteorolóxicas que provocan maior perigo de con-taminación.

Preténdese avaliar se os alumnos e as alumnassaben explica–la capacidade difusora da atmosferae a influencia que sobre ela teñen algunhas varia-bles, como a presión atmosférica e a topografía, quepoden modificala, aumentando a contaminación eos efectos negativos sobre a poboación.

— Planificar unha investigación para avalia–los ris-cos máis frecuentes que pode sufrir unha zona xeo-gráfica de noso país, tendo en conta as súas carac-terísticas climáticas, litolóxicas e as debidas ó im-pacto humano, realizando un informe no que se in-diquen algunhas medidas para mitiga–los riscos.

Preténdese avaliar se o alumnado é capaz de de-señar unha investigación para determina–los ris-cos, entendendo que estes teñen unhas causas con-cretas e medibles, e que o seu coñecemento é o pun-to de partida para deseñar medidas que os dimi-núan.

— Explicar nunha cadea trófica como se produce o flu-xo de enerxía e o rendemento enerxético de cada


nivel, deducindo as consecuencias prácticas que de-ben terse en conta para o aproveitamento dalgúnsrecursos.

Trátase de avaliar se os alumnos e as alumnassaben que as perdas en forma de calor fan dimi-nuí–lo rendemento enerxético de cada nivel, sendocapaces de extrapola–las repercusións prácticasque ten, por exemplo, o feito de consumir maiori-tariamente alimentos dos distintos niveis tróficos.

— Enumera–las razóns polas que existen en Españazonas sometidas a unha progresiva desertización,propoñendo algunhas medidas razoadas para pa-lia–los seus efectos.

Trátase de comprobar se o alumnado compren-deu a influencia de factores como o tipo de preci-pitación, o relevo, a litoloxía, a cobertura vexetalou a acción humana nos procesos erosivos, e se co-ñece algunhas medidas de protección para os nosossolos.

— Utilizar técnicas químicas e biolóxicas para detec-ta–lo grao de contaminación presente nas nosas au-gas, valorando o nivel de adecuación para o desen-volvemento da vida e o consumo humano.

Preténdese comprobar con este criterio se osalumnos e as alumnas saben calcular algúns dosparámetros que se usan hoxe para determina–lacalidade das augas como o DBO, a cantidade de O2

disolto, a presencia de materia orgánica ou as es-pecies biolóxicas indicadoras de contaminación sa-bendo, a partir deles, diagnostica–lo seu grao deadecuación para o desenvolvemento da vida ou oconsumo humano.

— Investiga–las fontes de enerxía que se utilizan ac-tualmente en España, avaliando o seu futuro e o deoutras alternativas enerxéticas.

Este criterio pretende comprobar se os alumnose as alumnas aprenderon a realizar pequenas in-vestigacións, obtendo datos sobre as fontes de ener-xía utilizadas no noso país e o seu futuro, avaliandoademais a súa rendibilidade.

— Indica–las repercusións da progresiva perda de bio-diversidade, enumerando algunhas novas alterna-tivas para o aproveitamento da biota mundial.

Trátase de comprender con este criterio se osalumnos e as alumnas comprenderon que a biodi-versidade é un legado recibido, froito de millóns deanos de evolución que é necesario preservar, comoa lingua e a cultura.

— Avalia–lo impacto ambiental dun proxecto no quese definan algunhas accións que poidan causar efec-tos ambientais.

Quérese coñecer con este criterio se o alumnadosabe identificar e avalia–lo impacto ambiental dunproxecto (obra pública, fábrica, etcétera), medianteo uso dalgunhas técnicas como a matriz causa–efec-to de Leopold, determinando a intersección entreas accións humanas e os efectos ambientais, e ob-tendo como resultado global unha valoración cua-litativa do impacto.

— Diferenciar, ante un problema ambiental, os argu-mentos do modelo «conservacionista» e os do «de-senvolvemento sostible».

Trátase de comprobar en que medida os alumnose as alumnas saben diferenciar, nun texto ou eninformacións de prensa, os argumentos do modeloconservacionista ou de desenvolvemento sostible,entendendo que a visión dos problemas ambientaisvaría segundo o grao de desenvolvemento económi-co e social e tamén tendo en conta diferentes inte-reses e criterios.

— Propoñer unha serie de medidas de tipo comunita-rio que poida segui–la cidadanía encamiñadas aaproveitar mellor os recursos, a diminuí–los impac-tos, a mitiga–los riscos e a conseguir un medio am-biente máis saudable.

Preténdese comprobar con este criterio se osalumnos e as alumnas son capaces de converte–lasgrandes alternativas mundiais para aproveitar me-llor os recursos e diminuí–los impactos en recomen-dacións sinxelas, que poden ser seguidas por unhacomunidade, como as referidas ó aforro de enerxíae de auga, á diminución de impactos por efecto dosaerosoles, ou á participación en accións cidadás en-camiñadas á protección do medio ambiente ou aevita–la aparición de situacións de risco.



Volume


1. Introducción

Estamos rodeados de obxectos, espacios, aparencias,volumes, etc., que implican unha forma e unha tridi-mensionalidade de carácter funcional–estructural oulúdico. Obter unha percepción consciente dos obxec-tos, das formas e das estructuras espaciais, descubri-las e sentilas é un medio para analizar e para com-prender mellor o noso mundo, de enriquece–lo inte-lecto e de desenvolve–la personalidade no referente áfaceta estética, contribuíndo a mellora–la capacidadede comunicación co noso contorno. Ó recorre–lo con-torno, a nosa capacidade de sentir e a conciencia dosfeitos de tipo espacial resultan limitadas se non seapoian nun estudio, que capacite para aprecia–la xé-nese dos volumes e dos espacios que nos rodean.

Os contidos seleccionados para esta etapa contri-búen a coñecer como se xeran os obxectos, desde aforma en si, ata a resolución efectiva nun materialconcreto, utilizando as técnicas apropiadas e especí-ficas.

Non se trata, pois, dun modelado académico, encomplemento e contraposición cun debuxo tamén detipo académico, o que nos levaría a contempla–la ma-teria como un tratado de configuración escultórica, e,nun senso de aplicación máis amplo, como unha or-namentación escultórica. Desta forma, quedaría fóradeste contexto todo o que non implica Belas Artes nosenso máis académico da expresión. O que se preten-de é establece–la relación entre volumes–espacios– –equilibrios–textura entendida dunha forma de maiorcontacto vivencial; aprender a apreciar, en todo o seuvalor, os volumes e os espacios ocos, ou as superficiessobre as que a incidencia da luz crea os máis diversosestados para a percepción visual, permitíndonos reci-bi–las diferentes mensaxes; e percibi–la mensaxe quetransmiten os ocos ó ser estes un dos elementos máisexpresivos do volume.

A finalidade desta materia é a de inicia–los alum-nos e as alumnas no estudio, comprensión e realiza-ción das manifestacións plásticas de carácter tridi-mensional, e na súa comunicación a través das diver-sas técnicas e medios expresivos de análise e de sín-tese das imaxes, de valoración e de crítica da linguaxe

plástica tridimensional e das súas máis variadas ma-nifestacións.

Os contidos procedementais permiten o contacto doalumnado coa plasticidade das materias e coa versa-tilidade das formas conseguidas. Os alumnos e asalumnas desenvolverán tanto o pensamento visualcomo a linguaxe icónica, logrando un proceso percep-tivo coherente para manter unha comunicación áxilco medio.

Esta materia contribúe a realizar unha interpreta-ción plástica da realidade e a establecer un diálogocreativo co contorno físico e social.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiapermitiralles ás alumnas e ós alumnos adquirir e de-senvolve–las seguintes capacidades:

— Empregar de forma eficaz os procesos de percepciónen relación coas manifestacións tridimensionais de-senvolvidas no espacio, sexan estas productos domedio natural ou da actividade humana, tanto ar-tística como industrial.

— Analiza–lo contorno buscando configuracións sus-ceptibles de ser tratadas ou entendidas como men-saxes de carácter tridimensional dentro do sistemaicónico do noso medio cultural, desenvolvendo unhaactividade de reflexión e unha actitude creativa, enrelación coas cuestións formais e conceptuais dacultura visual da nosa sociedade.

— Comprende–la linguaxe tridimensional, adquirindoos procedementos artísticos básicos aplicados ácreación de obras e de obxectos de carácter volu-métrico, e realizando en tódalas súas fases proxec-tos sinxelos de carácter tridimensional.

— Aplicar con destreza unha visión de análise e osconceptos de síntese ó estudiar obxectos e obras decarácter tridimensional.

— Harmoniza–los coñecementos teórico–prácticos queconforman a capacidade para emitir valoraciónsconstructivas e de autocrítica, co fin de desenvol-ve–lo sentido estético.

Volume 165


Os bloques de contidos desta materia agrúpanse enfunción de tres eixes fundamentais: en primeiro lugar,os referidos á xénese do volume e á racionalizacióndas formas no espacio tridimensional; en segundo lu-gar, aqueles que atenden á valoración e á creatividadedas formas tridimensionais, ó binomio forma–función;e en último lugar, os relativos á manipulación e ápráctica da concepción destes volumes desde a estruc-tura formal física, desde as armazóns ata o tratamen-to dos diversos materiais de elaboración e de repro-ducción.

En consecuencia, considéranse os seguintes blo-ques:

— Xénese do volume e racionalización da forma noespacio tridimensional.

— Valoración e creatividade das formas tridimensio-nais. A forma e a función.

— Manipulación de materiais e elaboración de formas.

A orde de presentación dos bloques non indica ningúntipo de prioridade á hora de tratalos. Ademais, estaagrupación é só unha das posibles, pois pódense es-tablecer outras igualmente válidas baseadas nas re-lacións existentes entre os contidos dos bloques. A ca-lidade expresiva dun material depende da súa mani-pulación, que a posibilita, condiciona ou limita, e dascaracterísticas físicas do propio material. Pódese che-gar á mesma forma polo aumento racional da materiaque a forma ou polo enchido dun negativo da mesma.

Tampouco deben esquecerse as abundantes rela-cións que existen con outras materias como o DebuxoArtístico ou as Técnicas de Expresión Gráfico–plásti-ca. Así, o proceso de construcción de formas corpóreasfacilítase coa representación dos seus elementos sobreun plano.

As relacións existentes entre os diversos contidosdeben terse en conta na aula á hora de impartilos ede avalialos.

3.1 Xénese do volume e racionalización daforma no espacio tridimensional

Neste bloque abórdase o establecemento dunha orderazoada na creación e na xénese das formas, que hade axudar á interpretación e á valoración das formastridimensionais presentes no contorno, e que ha deprovocar unha actitude reflexiva sobre a análise e asíntese das mesmas.


— O relevo e o volume exento. Proporción e equilibrio.Leis físico–matemáticas.

— A forma: a súa percepción visual. Multiplicidadedos puntos de vista. Os volumes e os perfís aparen-tes.

— Textura e deformación de superficies como xéneseda terceira dimensión.

— A xeometría no plano.


— Construcción de formas xeométricas corpóreas de-senvoltas no plano.

— Realización de volumes por superposición de planoscomo racionalización da forma tridimensional.

— Xeración de volumes por deformación de superficiesplanas.

— Provocación espontánea de formas, analizando asformas cóncavas e as convexas e identificación doxogo positivo–negativo.

— Realización de formas abertas e formas cerradas,valorando os ocos e os baleiros como partes inte-grantes da forma.


— Interese por acha–las diversas xéneses das formas,tanto nas que se encontran na natureza como nasfeitas polo home.

3.2 Valoración e creatividade das formastridimensionais. A forma e a función

Abórdanse neste bloque os diversos elementos expre-sivos da linguaxe tridimensional desde unha perspec-tiva creativa, que han de incidir na capacidade decrítica sobre as creacións propias ou alleas e na aná-lise das diversas solucións formais que poidan ofre-cerse para un mesmo fin.


— A calidade expresiva dos materiais: a textura, o tac-to e a visión. A color como acabado.

— O baleiro como elemento expresivo da forma.

— A creación e o deseño de obxectos. Proceso e desen-volvemento de proxectos. O proceso creativo. Ca-racterísticas e función do obxecto.


— Creación de redes espaciais mediante módulos e asúa seriación rítmica.

— Creación de formas, atendendo á súa función.

— Realización de proxectos, contemplando a análisedo problema, a organización lóxica do traballo e oproceso creativo.

166 Volume

— Creación de formas non utilitarias como actividadelúdica ou como obxecto artístico.

— Identificación de formas que se poden crear paraun mesmo fin e recoñecemento das diferencias, enfunción dos materiais empregados e dos acabadossuperficiais.


— Valoración dos condicionantes funcionais como me-dio de estimula–la creatividade.

— Interese pola presentación pulcra dos proxectos re-alizados.

3.3 Manipulación de materiais eelaboración de formas

Abórdase neste bloque, en xeral, a selección e a uti-lización de materiais constructivos, así como os siste-mas de reproducción, como o baleirado e o moldeado,de modo que os alumnos e as alumnas empreguen osmateriais adecuados para a creación das formas de-sexadas.

A manipulación de materiais e a elaboración de for-mas han de axudar á correcta expresión nos proxectosen cada unha das súas fases e á valoración das formastridimensionais naturais ou de producción humanaque aparecen no contorno.


— Elementos estructurais. Materiais plásticos e ar-mazóns. O barro, a plastilina, os arames, etc.

— Sistemas de reproducción. Baleirado e moldeado.Moldes ríxidos e moldes flexibles. Escaiola. Silico-nas, resinas, etc.


— Construcción de formas exentas por adición e sub-tracción, utilizando a técnica de reproducción máisadecuada.

— Creación de formas a partir da utilización de ma-teriais non tradicionais: papel, cartón, elementosnaturais, goma espuma, etc.

— Obtención de copias por medio de moldes.


— Interese por coñece–las propiedades dos diversosmateriais e por incorporar outros alternativos.


— Valorar e empregar de maneira creativa e con in-tención plástica as posibilidades expresivas das di-ferentes texturas, con especial atención ó que orixi-

nan as diversas incidencias da luz sobre as mes-mas. Valorar tamén a expresividade doutros acaba-dos como os tratamentos cromáticos nas superficies.

Con este criterio trátase de avaliar se o alumnoou a alumna é capaz de elixir un determinado aca-bado de acordo co seu traballo e coas posibilidadesde expresión plástica que ofrecen as diferentes tex-turas.

— Reproducir en síntese formas de obxectos de uso co-tián, eliminando neles todo o que non é esencialpara as estructuras formais básicas.

Con este criterio trátase de valora–la capacidadedos alumnos e das alumnas para xerar sínteses demoitas formas que se mostran como diversas e quebasicamente son iguais, e tamén que sexan capacesde emitir mensaxes co imprescindible das formas.

— Estudiar formas, sobre unha peza ou obxecto de ca-rácter escultórico, que se poidan reducir a outrasbásicas. Sintetizar e logo descompoñer en unidadeselementais que, con novas organizacións, poidanproducir composicións con expresión plástica orixi-nal.

Este criterio trata de avalia–la capacidade e des-treza dos alumnos e das alumnas para recoñecerelementos esenciais nunha obra e dispoñer delespara realizar composicións plásticas alternativas ómesmo problema proposto.

— Emprega–los medios elementais como modelado enrelevo ou vulto redondo con estructuras sinxelas ebaleirado a molde perdido cos materiais básicos(arxila, escaiola, etc.).

Este criterio trata de comprobar se o alumno oua alumna é capaz de compoñer con volumes sinxe-los, e a súa destreza na manipulación dos materiaisempregados no modelado e baleirado.

— Realizar en tódalas súas fases proxectos sinxelos decarácter tridimensional.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade dos alumnos e das alumnas para planificare para realizar pequenos proxectos de carácter vo-lumétrico, atendendo ás diversas fases que os com-poñen.

— Analizar, desde o punto de vista formal e funcional,obxectos de uso cotián, observando con atención osaspectos máis notables da súa configuración e a re-lación, que neles se establece, entre forma e función.

Con este criterio trátase de comproba–la capaci-dade do alumno e da alumna para comprende–losdiversos elementos que interveñen na configura-ción formal dos obxectos así como a súa relacióncoa función que cumpren.

Volume 167

— Valorar nas súas diversidades expresivas as formasde carácter figurativo e abstracto.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade de comprensión e reacción plástica do alum-no e da alumna ante a diversidade de formas conque se encontran, e se coñecen e valoran os distin-tos niveis de figuración e abstracción.

— Provocar formas, por distintos medios, en materiaisde diferentes tipos e realizar posteriormente o ba-leirado das mesmas en escaiola, identificando osxogos de positivo–negativo e as posibles composi-cións rítmicas que poden xerar estas formas por en-cadres sucesivos ou serrados oportunos.

Con este criterio preténdese valora–la capacida-de dos alumnos e das alumnas para aproveita–losorpresivo das formas encontradas por azar e a súaordenación espacial, así como coñece–la súa destre-za na manipulación dunha diversidade de mate-riais: elásticos ou flexibles, plásticos e outros (po-rexpán, cera, etc.).

— Deseñar e construír módulos tridimensionais quepermitan estructura–lo espacio de forma lóxica, ra-cional e variable, tomando ditos módulos como uni-

dades elementais de ritmo e de organización, utili-zando calquera tipo de material.

Con este criterio preténdese coñecer se os alum-nos e as alumnas dominan o concepto de módulotridimensional, se o identifican en produccións na-turais ou creadas polo home e se son capaces deempregalo como medio expresivo básico dentro dalinguaxe tridimensional, sendo capaces de resolverproblemas de configuración espacial desde unhaperspectiva lóxica e racional e creando unidadeselementais que, combinadas por repetición, alter-nancia, cambios de dirección, simetría, etc., xerenestructuras tridimensionais, rítmicas e versátiles.

— Crear configuracións tridimensionais dotadas designificado nas que se estableza unha relación entrea imaxe e o contido.

Con este criterio inténtase avalia–la capacidadedo alumno e da alumna para xerar mensaxes vi-suais de carácter tridimensional, equilibradas encanto á forma como tal e ó significado de dita men-saxe. Igualmente, preténdese avalia–la súa capaci-dade na selección e no emprego de medios expresi-vos e a súa organización sintáctica.

168 Volume


Xeografía


1. Introducción

A complexidade do medio no que vivimos percibímolacon certos niveis de organización que é debida á in-teracción entre o ser humano e a natureza. A com-prensión desta organización é indispensable para po-der intervir nela ou para contribuír á súa mellora.

O espacio percíbese, analízase, explícase e comuní-case en virtude de diferentes aspectos persoais e co-lectivos, ou sexa sociais, e duns conceptos determina-dos que proveñen dunha teoría que se foi consolidandoó longo dos séculos como científica e que facilita aaprehensión da realidade socio–espacial en diferentesmarcos territoriais.

Cómpre que no Bacharelato os alumnos e as alum-nas completen a súa formación xeográfica cuns con-tidos que faciliten o coñecemento concreto de diferen-tes realidades territoriais desde un concepto holístico,multivariable e máis complexo: as rexións, Galicia,España e Europa que aparecen así definidas comoterritorios diferenciados dentro do mundo (rexión po-lítico–administrativa), pero ó mesmo tempo cunhagran variedade de contrastes que fan posible a análiseterritorial diferenciada. A rexión, o territorio, apareceasí non como unha descrición de caracteres homoxé-neos, senón como o resultado explicativo da interac-ción de variables tanto medioambientais coma sociais.Atópanse así territorios individualizados, mais conproblemáticas comúns, dado que a individualidadexeográfica non implica especificidade irrepetible. Poristo, a análise de casos servirá para profundar nestasexplicacións, achegándose ós conceptos básicos queexplican a diferencia de paisaxes, á vez que facilitaráa utilización dos procedementos característicos daanálise xeográfica e das técnicas que permiten o tra-tamento de datos e de informacións.

Nas anteriores etapas educativas os alumnos e asalumnas alcanzaron unha comprensión do medio xeo-gráfico desde perspectivas xeométrico–espaciais, me-dioambientais e socio–espaciais. Os contidos de Xeo-grafía seleccionados para ser abordados nesta etapacompletarán estes aspectos aportando criterios deanálise do medio tanto político–sociais coma científi-co–xeográficos, ó incluí–lo concepto de rexión e outrosconceptos holísticos provenientes doutras teorías que

poden non ser xeográficas, mais que permitirán inte-grar, relacionar e explica–las teorías rexionais. A ne-cesaria capacidade de abstracción e de xeneralizaciónpara comprende–las teorías rexionais presupóñensenos alumnos e nas alumnas desta etapa tanto polasúa idade coma polos seus anos de escolarización.

A comprensión dos diversos factores que inciden naorganización territorial a diferentes escalas, recoñe-cendo as súas estructuras socio–económicas comple-xas, o papel das decisións políticas e as diferentesposicións ideolóxicas ante distintos proxectos de orde-nación territorial, facilitará a significatividade de sa-beres que configuran distintas opcións tanto profesio-nais coma académicas ás que se desexe acceder e xe-rará, ó mesmo tempo, valores de solidariedade e derespecto á diversidade natural e social.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiadebe contribuír a que os alumnos e as alumnas de-senvolvan as seguintes capacidades:

— Comprender e valora–la importancia do sentimen-to e do comportamento de territorialidade do serhumano, concretamente en Galicia e en España,desenvolvendo á vez sentimentos de pertenza a es-pacios supranacionais con actitude solidaria e par-ticipativa.

— Comprender e explicar, nas súas coordenadas tem-porais e espaciais, os principais procesos de orde-nación do territorio español, caracterizando os ele-mentos xeoeconómicos que configuran España noseu conxunto e os que conforman a súa diversidadeinterna.

— Comprende–las consecuencias espaciais da inte-gración de Galicia e de España na Unión Europeae da interacción con outros ámbitos xeopolíticos anivel mundial.

— Saber argumenta–la desigual distribución xeográ-fica da poboación española, nas súas diferentes ca-tegorías, comprendendo a súa dinámica, a súa es-tructura e os problemas demográficos que poidanformularse no futuro.

Xeografía 169

— Analiza–los distintos tipos de explotación e a utili-zación dos recursos polos grupos e polos individuosque forman parte dos diferentes medios con diná-micas ecoxeográficas distintas existentes en Espa-ña, comprendendo fenómenos específicos como in-sularidade, aridez, illamento, etc.

— Comprender e emprega–los procedementos especí-ficos do coñecemento xeográfico para explicar unhasituación territorial, partindo das percepcións es-pontáneas e contrastándoas cos argumentos cien-tíficos para elaborar novas e verificables hipótesesa través de datos.

— Comprende–las características xeográficas que per-miten identificarnos fronte a outros individuos queviven en diferentes países do mundo.

— Ser conscientes da inestabilidade dos medios xeo-gráficos de Galicia, de España e de Europa e dosgraves problemas producidos a causa de actuaciónsincorrectas: contaminación, degradación urbana,deforestación, degradación ambiental, desertiza-ción, etc.

— Identificar e conceptualiza–los diferentes elemen-tos que configuran unha explicación xeográfica ecoñecer e empregar un vocabulario científico ade-cuado.


Os contidos seleccionáronse tendo en conta o resulta-do das investigacións científicas, os obxectivos xeraispropostos, o papel que xoga a materia no Bacharelatoe a súa relación con outras materias para poder al-canzar unha comprensión global da realidade.

De acordo con estes criterios os contidos seleccio-nados tratan sobre: procesos básicos na construccióndo coñecemento en Xeografía, en especial tanto a cau-salidade múltiple coma a interacción de variables eco-xeográficas ou os sistemas de organización territorialresultantes; conceptos básicos que explican as paisa-xes diferenciadas como clima, relevo, densidade, ur-banización etc.; informacións e datos básicos paraconstruí–los conceptos e para operar cos procesos an-tes descritos como datos estatísticos, imaxes xeográ-ficas, descricións de paisaxes, mapas a diferentes es-calas etc.; técnicas de traballo que facilitan o trata-mento dos datos e das informacións detalladas ante-riormente; actitudes positivas ante a forma de apren-der que xeran, ó mesmo tempo, valores que foron asu-midos por tódolos españois: solidariedade ou respectoá pluralidade.

Os contidos preséntanse agrupados en bloques quenon indican orde de prioridade. A súa organización e

o seu desenvolvemento son competencia dos centros,concretándose na elaboración do Proxecto Curricularde Centro e nas unidades didácticas correspondentes.

3.1 O Estado Español, un territorio plural

O tratamento dos contidos deste bloque deberá per-miti–la reflexión sobre as diferentes escalas espaciaisque afectan ó comportamento territorial dos seus ha-bitantes, abordando aspectos como as normas sociais,entre as que destacan as leis político–administrati-vas, e mailos distintos proxectos territoriais que for-man parte da realidade plurinacional que é España.


— Distribución de homoxeneidades e de heteroxenei-dades: unidade e diversidade. Rexións e paisaxesdiferentes na Península e nas Illas. Os contrastesfísicos e sociais.

— As percepcións do concepto de Galicia e España ólongo do tempo.

— As estructuras do poder político e os sistemas te-rritoriais resultantes: provincias, comarcas, re-xións, Comunidades Autónomas. A xénese da divi-sión político–administrativa: concellos e provincias.O caso de Galicia. Proxectos de rexionalización ede comarcalización. O Estado Autonómico.


— Interpretación de mapas temáticos de precipita-cións que permitan comproba–las diferencias inte-rrexionais.

— Interpretación de datos referentes ás diferentes di-mensións administrativas (concellos, provincias,Comunidades Autónomas).

— Análise de textos de diferentes autores que se re-firan ó concepto de España.

— Observación de imaxes de distintas áreas para ana-lizar e para interpreta–los contrastes ou as seme-llanzas existentes.

— Elaboración de mapas e utilización de datos esta-tísticos das diferentes Comunidades Autónomas, si-nalando as diferencias xeográficas, sociais e econó-micas que as caracterizan.


— Valoración e respecto pola diversidade cultural doEstado Español.

— Actitude crítica fundamentada de cara a opiniónsideolóxicas diferentes en relación á organizaciónadministrativa do Estado.

— Interese por coñecer e por valora–los condicionan-tes e as dificultades que presenta a insularidade,

170 Xeografía

os illamentos en zonas de montaña ou as áreas demarxinación urbana.

3.2 As dinámicas ecoxeográficas

Os contidos deste bloque abordan o coñecemento daevolución do medio que é o resultado inestable dunhacomplexa interacción de variables que xorden tantoda propia natureza coma da sociedade. Os alumnos eas alumnas deberán comprende–lo medio como unconxunto de elementos en constante evolución ondecalquera cambio afecta á súa constante e continuadinámica evolutiva.


— As diferentes variables que interaccionan no terri-torio. As unidades do relevo e a súa dinámica. Oscontrastes climáticos e a súa influencia na configu-ración medioambiental. As augas e o seu papel noterritorio. Os solos e as formacións vexetais. A ac-ción mariña.

— Os distintos medios peninsulares e a súa dinámicaecoxeográfica. A franxa mediterránea española. Osmedios insulares. Os medios oceánicos. A meseta.Os medios montañosos.

— A interacción natureza/sociedade. O papel dos fac-tores políticos, socioeconómicos, técnicos e culturaisna elaboración e na transformación dos espaciosxeográficos.


— Consulta de diferentes fontes de información paraa análise das distintas variables ecoxeográficas queinterveñen nos sistemas de organización territoriale a súa interacción.

— Lectura interpretativa de mapas metereolóxicos,topográficos e de uso do solo, e elaboración de in-formación cartográfica, gráfica e estatística sobreGalicia e sobre España.

— Elaboración de traballos de investigación, a partirda análise dos diferentes elementos constituíntesdo medio físico, mediante a realización de itinera-rios coa axuda de planos e de mapas.

— Resolución de problemas sobre as diferentes varia-bles que interaccionan no territorio a partir da in-terpretación de distintas fontes de documentación.

— Interpretación de imaxes que reflecten medios di-ferenciados.


— Valoración dos bens naturais que, tanto polo propiovalor natural coma polo uso social, deben ser res-pectados e protexidos.

— Valoración das dificultades que entraña a vida endiferentes medios (montañas, insularidade, etc.).

3.3 As diferentes paisaxes e o desigualemprego dos recursos

Neste bloque abórdanse contidos referentes á proble-mática orixinada polas diferentes paisaxes de Espa-ña, relativa á súa explotación e ós problemas de de-gradación ós que dá lugar. Abordarase a sobreexplo-tación dos recursos e as súas consecuencias, así comoa transformación da paisaxe que comporta a rede detransportes.


— As paisaxes como resultado das interaccións me-dio/acción humana. A estructura social e a súa in-cidencia na paisaxe. Nivel tecnolóxico e transfor-mación da paisaxe. A diversidade de paisaxes enGalicia e en España e a súa localización.

— O aproveitamento económico da paisaxe: os recur-sos. A diversidade de aproveitamentos agrarios. Asexplotacións mineiras. O aproveitamento do mar.O turismo. Os espacios de lecer.

— Os espacios industriais. Perspectivas da industriaen Galicia, España e Europa. As fontes de enerxíae o seu aproveitamento. O potencial enerxético deGalicia.

— A rede de transportes e a vertebración territorial.


— Elaboración de hipóteses sobre factores de localiza-ción a partir de imaxes de distintas paisaxes.

— Planificación e realización dun traballo de campopara aprecia–la diversidade das paisaxes e o seugrao de conservación.

— Elaboración dun informe, utilizando o vocabularioxeográfico correcto, no que se analicen os efectosda acción humana e se propoñan medidas correc-toras.


— Interese pola conservación dos recursos naturaiscomo bens esgotables.

— Respecto polas tradicións, valorando o seu papel nodesenvolvemento das actividades agrarias e pes-queiras.

3.4 Industrialización, urbanización eordenación do territorio

Os contidos deste bloque abordan os procesos de in-dustrialización, de urbanización e de distribución dapoboación. A poboación española está condicionada

Xeografía 171

polo resultado das interaccións que existen entre es-tas variables e presenta acusadas diferencias rexio-nais froito dos contrastes espaciais. Igualmente, estescontidos tratan a análise das desigualdades territo-riais desde a evolución e o desenvolvemento dos es-pacios agrarios e das actividades terciarias.


— Distribución de desigualdades e homoxeneidadesno desenvolvemento da industrialización.

— Os sistemas de difusión do proceso urbano. As ci-dades. A pervivencia do rural. O caso galego.

— Estructura demográfica e control do crecemento.Urbanización e crecemento demográfico. Industria-lización, crecemento e paro.


— Utilización de mapas de localización de áreas in-dustriais para a interpretación das desigualdadese homoxeneidades existentes.

— Análise de datos de renda per cápita en distintasunidades político–administrativas: comarcas, pro-vincias, rexións, Comunidades Autónomas, ex-traendo causas e consecuencias.

— Análise das funcións urbanas a partir de planosurbanos e de textos, identificando a estructura e adinámica dunha cidade concreta e observando asconsecuencias que a xestión municipal, a planifica-ción urbana e outras variables teñen para a vidasocial.

— Análise do crecemento demográfico da poboaciónespañola, mediante datos estatísticos, as súas rep-resentacións gráficas e outras fontes de informa-ción, extraendo consecuencias sobre o seu avellen-tamento e o seu impacto sobre o medio.


— Valoración da industrialización como fonte de ri-queza e pobreza.

— Toma de conciencia das desigualdades sociais e osseus problemas.

— Valoración das consecuencias derivadas do paro eda marxinación.

— Toma de conciencia da cidade como lugar no queinteraccionan áreas de diferente calidade ambien-tal e social.

3.5 España no mundo

Os contidos deste bloque céntranse no espacio euro-peo, proporcionando ferramentas para analizar e paracomprende–la diversidade das súas paisaxes. Téñen-se presentes as diferentes interaccións ecoxeográficas

que se producen no espacio europeo, as estructurasde poder e os distintos sistemas territoriais resultan-tes, as desigualdades rexionais e as consecuentes di-ficultades da integración europea, e as convulsións noespacio europeo e as súas incidencias na ComunidadeEuropea.

Así mesmo, trátase a proxección histórica de Espa-ña e, especialmente, de Galicia nos territorios hispa-noamericanos e a súa integración en espacios xeográ-ficos máis amplos.


— Os grandes eixes mundiais. Perspectivas xeoestra-téxicas de España no mundo.

— A realidade xeográfica europea: unidade e diversi-dade. A percepción do concepto de Europa.

— A Unión Europea. Institucións. Política económicae social. Política exterior. Conflictos e desigualda-des.

— Os países da Unión Europea. Os recursos e a súaexplotación. Desenvolvemento industrial, urbani-zación e crecemento demográfico. Os problemasmedioambientais.

— España e a configuración dun espacio iberoameri-cano.

— Galicia e Iberoamérica.


— Busca e interpretación de mapas e imaxes de dis-tintas áreas europeas que permitan analiza–loscontrastes e as semellanzas existentes entre os di-ferentes países de Europa.

— Busca e interpretación de datos, mapas, noticias etextos de diferentes autores e épocas que permitancomprende–la evolución xeopolítica do espaciomundial e europeo, e identifica–las institucións e ofuncionamento da Unión Europea.


— Valoración e respecto pola diversidade cultural eétnica de Europa e actitude crítica fundamentadade cara ás opinións ideolóxicas diferentes en rela-ción á articulación administrativa de Europa.

— Valoración crítica ante as diferentes percepcións deEuropa.

— Valoración da diversidade de medios e de paisaxesexistentes en Europa.

— Sentimento de pertenza e de integración en ámbi-tos supranacionais cunha actitude solidaria e par-ticipativa.

172 Xeografía


— Analiza–la organización política e administrativaespañola e os seus efectos espaciais, e valorar, me-diante o manexo de distintas fontes e indicadores,a desigual distribución da riqueza nas distintas Co-munidades Autónomas.

Este criterio pretende comprobar se os alumnose as alumnas sitúan a España como unha realidadexeográfica plural, organizada na actualidade endistintos espacios político–administrativos: Comu-nidades Autónomas. Os alumnos e as alumnas de-berán identificalas e localizalas nos mapas e atlasoportunos e comprende–los efectos espaciais deri-vados desta organización administrativa. Trátase,tamén, de comproba–la súa capacidade para carac-teriza–las diferencias xeográficas, sociais e econó-micas que as distinguen e para valora–las desigual-dades entre Comunidades e no interior delas, mos-trando unha actitude solidaria sen renunciar ós si-nais de identidade galegos.

— Recoñece–los principais medios ecoxeográficos deGalicia e de España, identifica–las variables que osconfiguran, explica–las súas interaccións e valora–la incidencia da acción humana neles, apreciandoa riqueza e a diversidade das paisaxes.

Mediante este criterio trátase de avaliar se osalumnos e as alumnas son quen de recoñecer e delocaliza–los principais medios ecoxeográficos enGalicia e en España e de explica–los seus elemen-tos, a súa dinámica e as súas interaccións, anali-zándoos en relación coa acción antrópica. Deberáncomprende–la orixinalidade das distintas paisaxesque se producen, aprecia–la súa riqueza, a súa di-versidade e o seu carácter irrepetible, así como arepercusión da acción humana neles. Para isto po-deranse analizar exemplos relevantes de paisaxesxeográficas ilustrativas.

— Realizar un balance dos principais problemas me-dioambientais (degradación, erosión, contamina-ción) nun espacio concreto de Galicia e identifica–las causas dos impactos observados, a súa relacióncoa actividade humana e coa situación española emundial, e formular posibles accións ou solucións.

Con este criterio preténdese comprobar se osalumnos e as alumnas son capaces de analizar ede valora–lo grao de conservación ou de destruccióndun espacio concreto, a partir da observación direc-ta e do manexo de diversos documentos xeográficos,e de apreciar nel os efectos da acción humana. Pre-téndese, igualmente, valora–la toma de concienciae a formulación de medidas correctoras de distinto

tipo, entre as que ten particular importancia o com-portamento social.

— Identifica–los problemas fundamentais dalgunhaactividade económica e avalia–las principais reper-cusións nela da conxuntura internacional e da per-tenza da España das Autonomías á Unión Europea.

Con este criterio preténdese verificar que oalumnado coñece a situación e as perspectivas daactividade económica en España, tal e como se ma-nifesta no espacio, centrada nalgún sector ou pro-ducto, especialmente os que atinxen á ComunidadeGalega, así como a incidencia nela das actuaciónspolíticas, en especial a pertenza á Unión Europeae a conxuntura internacional, e o seu distinto re-flexo nos principais productos e zonas.

— Analiza–lo crecemento demográfico de Galicia e deEspaña, identifica–la súa dinámica e estructura,recoñece–las súas desiguais consecuencias espaciaise a presión que exerce sobre o medio, e xulga–la súaproxección futura.

Este criterio trata de comproba–los coñecemen-tos demográficos dos alumnos e das alumnas, a súasoltura na interpretación de distintos tipos de fon-tes, de estatísticas, de conceptos como fecundidade,natalidade, mortalidade e crecemento vexetativo, ede gráficos como pirámide de poboación. O alum-nado deberá analiza–la evolución demográfica dapoboación galega e española e proxectala cara ó fu-turo inmediato, apreciando as consecuencias doavellentamento e o impacto da poboación sobre omedio.

— Identifica–los elementos constitutivos da estructuradunha cidade, recoñece–las liñas xerais da súa di-námica e explica–los efectos que a organización es-pacial das cidades ten na vida social e a súa rela-ción coas decisións políticas.

Con este criterio preténdese comprobar se asalumnas e os alumnos identifican, a partir de di-versas fontes de información (planos, textos, pro-xectos xerais ou figuras de formulación similares,observación directa, ...), a estructura e a dinámicada cidade, a través dun exemplo concreto. Interesa,tamén, a comprensión das consecuencias que paraa vida social teñen feitos como a planificación ur-bana, a xestión municipal ou a actuación de gruposde presión.

— Analiza–las orientacións espaciais da industria e aevolución das áreas tradicionais, establece–lo por-qué das distribucións observadas e recoñece–lasconsecuencias sociais, económicas e ambientais des-tes cambios, con especial atención ó caso galego.

Este criterio trata de avalia–la capacidade doalumnado para situa–los principais espacios indus-

Xeografía 173

triais españois, enfocados nunha perspectiva diná-mica que lle permita recoñece–los cambios que seestán experimentando e as súas causas. Deberá,por isto, manexar documentación estatística e car-tográfica actualizada e aprecia–las consecuenciasespaciais deste proceso e o impacto socioeconómicoglobal, especialmente o das zonas afectadas polareconversión, así como a súa relación coa situacióneuropea e mundial.

— Recoñece–las principais etapas da construcción daUnión Europea, identifica–las súas institucións efuncionamento e valora–las consecuencias espaciaisda súa política socioeconómica interior e exterior.

Este criterio pretende comprobar que o alumnoe a alumna coñecen os fitos fundamentais da cons-trucción da Unión Europea e a función das súasprincipais institucións. Será especialmente impor-tante que este coñecemento abranga a comprensióndas repercusións da acción política e económica,non só en Europa senón tamén noutras áreas xeoe-conómicas, de modo que capten o proceso crecentede universalización do espacio xeográfico, afectadopor problemas comúns e con centros de decisiónsupranacionais.

— Extraer información xeográfica de documentos di-versos (atlas e mapas a diferentes escalas, gráficos,imaxes, series estatísticas), elaborar con corrección

distintos tipos de gráficos e analiza–la situación re-flectida, relacionándoa cos seus coñecementos sobreo tema ou sobre o problema que ilustra.

Con este criterio preténdese comprobar que osalumnos e as alumnas adquiriron destreza no ma-nexo de distintas fontes de información xeográfica,entre as que as cartográficas deben figurar con es-pecial relevancia. Deberán recoñece–los límites dainformación (proxección, escala e signos convencio-nais) e describir datos como relevo, clima e vexeta-ción, apreciando a súa relación cos espacios huma-nos. É tamén importante que comenten estas in-formacións así como as procedentes de imaxes (fo-tografías, diapositivas, vídeo, cine, ...) e que, no seucaso, elaboren gráficos seleccionando o tipo oportu-no.

— Planificar unha saída ó contorno ou un traballo decampo, prepara–la documentación ou material ne-cesario, formular cuestións ou problemas sobre azona, recoller información, efectuar cálculos, facerun esbozo, etc., e elaborar e presentar un informeutilizando un vocabulario xeográfico correcto.

Este criterio trata de avaliar en que medida osalumnos e as alumnas son quen de planificar e derealizar un traballo de indagación sobre o terreo,efectuando para isto, previa preparación, unha ex-cursión xeográfica ou un traballo de campo.

174 Xeografía


Mecánica


1. Introducción

A formación xeral dos alumnos e das alumnas do Ba-charelato debe favorece–la súa integración no am-biente social, cultural e económico que os rodea. Aadecuada percepción do mesmo require coñecementosespecíficos que expliquen o fundamento e o funciona-mento de multitude de obxectos tecnolóxicos, que con-figuran o noso contorno e que melloran as nosas con-dicións de vida. A Mecánica, que constitúe a máis an-tiga e básica das materias da área tecnolóxica, baséa-se nunha cooperación entre a técnica e os coñecemen-tos da Física para a análise dos problemas e para aconstrucción de mecanismos. Potenciada desde o úl-timo século polo descubrimento da electricidade, amecánica segue sendo un pilar básico en tódolos pro-cesos de explotación, transformación, obras públicas,transportes, etc. O seu coñecemento proporcionaralleó alumnado os elementos precisos para comprende–larealidade, aproximando as concepcións iniciais que te-ñan ó respecto ó coñecemento aportado por esta ma-teria.

A mecánica é unha ciencia física, xa que o seu ob-xecto de estudio son os fenómenos físicos. Algúns, senembargo, relaciónana coas matemáticas, mentres queoutros considérana unha parte da tecnoloxía. Ámbo-los puntos de vista teñen a súa xustificación parcial,xa que a mecánica é a base da maioría das modali-dades da enxeñería —se ben non ten o carácter em-pírico propio dalgunhas ciencias, isto é, non se fun-damenta unicamente na experiencia e na observa-ción—; e por outra parte, tendo en conta o seu rigore a importancia que lle dá o razoamento deductivo,parécese ás matemáticas. Pero tampouco é cienciaabstracta, nin sequera ciencia pura: é unha cienciaaplicada. O seu propósito é predicir algúns fenómenosfísicos e utilizalos, poñendo as bases para as súas apli-cacións nas enxeñerías.

A mecánica trata, de forma xeral, problemas relativosó equilibrio e ó movemento de elementos sólidos, li-gados entre si de forma complexa e diversa. Os alum-nos e as alumnas deben coñece–la formulación teóri-ca, baseada en abstraccións e rigorosas xustificaciónsmatemáticas, ata o punto necesaria para poder apli-cala, equilibrándoa con experimentos e/ou coa análise

de situacións reais e próximas. Tratarase de que osalumnos e as alumnas coñezan e comprendan unhaserie de leis físicas para convertelas en ferramentasque lles axuden a transformar proveitosamente os ele-mentos que nos rodean.

Así, esta materia debe ter unha función explicativae aplicativa para algúns elementos e dispositivos me-cánicos sinxelos. Esta consideración é especialmenteimportante por incidir no carácter motivador que tena aplicación inmediata, a casos reais, dos conceptosteóricos e porque —desde aí— se pode introducir, dun-ha forma directa, a relación entre a ciencia e a técnica.

Finalmente, o Bacharelato debe proporcionarlles ásalumnas e ós alumnos a formación básica necesariapara afrontar con certa garantía de éxito a realizacióndoutros estudios, axudándolles na busca das activida-des profesionais que lles resulten máis motivadoras.A mecánica contribuirá á consecución destas dúas fi-nalidades, orientadora e propedéutica, aportando sig-nificados (datos, coñecementos, evidencias) que llesaxudarán ós estudiantes a descubri–las súas inclina-cións e a preparalos para estudios científicos, de en-xeñería ou de formación profesional de grao superior.


O desenvolvemento desta materia contribuirá a queas alumnas e os alumnos adquiran as seguintes ca-pacidades:

— Aplica–las leis físicas relevantes para a mecánicana resolución de problemas tecnolóxicos, seleccio-nando materiais e analizando ou deseñando meca-nismos adecuados.

— Identificar e relacionar entre si as accións que con-corren nos sólidos ríxidos e nos sistemas mecánicos,e analiza–las propiedades mecánicas dos materiais,así como as diferentes solicitacións mecánicas doselementos dos que se compoñen os obxectos técni-cos sometidos a estudio ou deseño.

— Descompoñer problemas mecánicos complexos enelementos sinxelos e facilmente analizables me-diante os principios da mecánica, apreciando assúas limitacións, explicando o comportamento dosmecanismos e predicindo o seu funcionamento.

Mecánica 175

— Utilizar, con rigor e propiedade, a linguaxe especí-fica da mecánica e a terminoloxía empregada naanálise dos problemas que trata, e manexar correc-tamente as unidades de medida.

— Coñece–la evolución histórica das aplicacións damecánica e valora–la súa contribución ó benestarda sociedade actual.


Os contidos agrúpanse en catro bloques. Os dous pri-meiros abordan o estudio das condicións de equilibrioen corpos sometidos a forzas de diferente tipo; na «Es-tática» considéranse os corpos idealmente indeforma-bles e na «Resistencia de materiais» trátanse as limi-tacións dos corpos ríxidos a soportar cargas e as de-formacións que estas provocan neles.

Os contidos dos bloques restantes tratan do estudiodos movementos: no de «Cinemática» prescíndese deanaliza–las causas que os producen e no de «Dinámi-ca» relaciónanse as forzas cos movementos produci-dos, diferenciando entre o comportamento de sólidosríxidos, de sólidos elásticos e de fluídos.

A agrupación de contidos presentada é unha das po-sibles para esta materia e faise co obxecto de facili-tarlle ó profesorado a análise dos contidos e de for-mular orientacións en canto ó equilibrio entre os as-pectos conceptuais, procedementais e actitudinais dosmesmos. Isto non presupón ningunha organizaciónprescritiva concreta da materia en forma de unidadesdidácticas ou programacións, xa que a súa elaboracióncorrespóndelle ó profesorado, en función das necesi-dades didácticas, da interrelación entre os contidosou doutros factores da planificación.

3.1 Aproximación á tecnoloxía mecánica

O tratamento deste bloque permitirá que os alumnose as alumnas apliquen os conceptos e métodos da fí-sica e das matemáticas no tratamento e na resoluciónde problemas da mecánica. Así mesmo, poderá estu-diarse a influencia que, na evolución desta materia,tivo a aportación destas ciencias, observando como,en cada momento histórico, o marco teórico vixentese transforma en instrumento de análise e de modi-ficación da realidade, gracias á súa aplicación a ele-mentos e mecanismos utilizados na mecánica para aobtención de solucións adecuadas a casos concretos.


— Interpretación da realidade. Medida. Magnitudesescalares e vectoriais. O cálculo analítico e gráfico.Ecuacións dimensionais.

— As leis da física como ferramenta de traballo datecnoloxía mecánica. Aplicacións da mecánica á re-solución de problemas. Edificacións, comunicaciónse transportes, e enxeñería de fabricación.

— Evolución da mecánica. Os primeiros artefactosmecánicos, o impulso da idade media e a revoluciónindustrial.


— Realización de medidas de lonxitude mediante ins-trumentos de precisión, e de cuantificación de for-zas e momentos.

— Realización de cálculos analíticos e gráficos de for-zas e momentos en situacións experimentais e nou-tras reais do contorno do alumnado.

— Utilización de ecuacións dimensionais para com-proba–la homoxeneidade das principais expresiónsfísicas empregadas no eido da mecánica.

— Identificación de elementos, no contorno próximoós alumnos e ás alumnas, de situacións con cargas,forzas e momentos.

— Realización de traballos sobre a evolución no tempode elementos e de mecanismos utilizados na mecá-nica, a partir da investigación bibliográfica e a daobservación do medio.


— Valoracións das aportacións da mecánica á resolu-ción dos problemas tecnolóxicos que xorden na so-ciedade.

— Interese pola aplicación axeitada de elementos eprocedementos matemáticos como ferramenta detraballo para a resolución de problemas prácticosno eido da mecánica.

— Interese polo coñecemento das aportacións da tec-noloxía mecánica á evolución da humanidade ó lon-go da historia.

3.2 Estática

Os contidos deste bloque proporcionan fundamentospara explicar fenómenos e modelar elementos cons-tructivos integrantes do contorno próximo que a fa-miliaridade impide percibir con toda a súa complexi-dade. Favorecerase a reflexión sobre aspectos como oda seguridade que ofrecen as vivendas, as pontes, osmedios empregados para o traslado de cargas suspen-didas (materiais para obras, ascensores, etc.) ou des-prazadas por calquera procedemento de transporte oude arrastre. Os alumnos e as alumnas deberán ana-lizar diversos mecanismos argumentando, desde opunto de vista estático, as razóns que interveñen noseu deseño.

176 Mecánica


— Sólido ríxido. Sistemas de forzas equivalentes.

— Equilibrio dun sistema de puntos materiais. Con-dicións e ecuacións universais de equilibrio.

— Equilibrio de un sólido ríxido en dúas e tres dimen-sión. Sistemas isostáticos.

— A análise estática de mecanismos. Aplicacións aprensas, polipastos, elevadores hidráulicos, siste-ma de biela–manivela.


— Elaboración de traballos nos que se relacione algúnprincipio da estática con situacións ou aplicaciónsprácticas reais no contorno dos alumnos e dasalumnas.

— Realización de montaxes experimentais de corposen equilibrio sometidos a cargas e reaccións, expli-citando a composición entre ámbalas forzas.

— Realización de conversións de situacións de equili-brio relativo de estructuras cos seus vínculos e car-gas noutras situacións máis sinxelas e de análisemáis doada (diagrama do corpo libre).


— Interese pola identificación de elementos mecáni-cos e mecanismos nas máquinas e noutros disposi-tivos de emprego habitual no contorno dos alumnose das alumnas.

— Respecto polas normas de seguridade e valoraciónprevia dos riscos nas manipulacións de mecanismose nas accións sobre estructuras.

3.3 Resistencia de materiais

Nas aplicacións reais da mecánica, os esforzos incidensobre cada unha das partes do elemento estructuralreceptor das cargas, provocándolle unhas forzas in-ternas ou tensións que orixinarán deformacións máisou menos importantes. Os contidos deste bloque tra-tan do estudio destas tensións internas e das defor-macións que provocan, xa que as condicións de equi-librio estático no bastan para caracteriza–lo estadode equilibrio dun corpo. Para facilitar este tipo de aná-lise, os alumnos e as alumnas deberán construír pe-quenos mecanismos, nos que se poidan ensaia–laspropiedades dalgúns materiais e estructuras.


— Esforzos e deformacións. Elasticidade e plasticida-de. Ensaio de tracción. Diagrama de tensións–de-formacións. Módulo de elasticidade.

— Tracción e compresión. Cortadura.

— Flexión simple. Esforzo cortante e momento flector.Flexión lateral.

— Torsión simple. Torsión en elementos de sección cir-cular.

— Esforzos térmicos e efecto entalla.


— Elaboración de informes sobre proxectos sinxelos,identificando os ensaios solicitados, os coeficientesde seguridade esixidos e empregados, o dimensio-nado de materiais e outros factores relevantes.

— Identificación, en estructuras e mecanismos, dos di-ferentes tipos de solicitacións dos seus elementose, modelándoos nalgún caso, calcula–las cargas aque están sometidas.

— Dimensionado dunha construcción ou mecanismodo contorno, a partir de datos coñecidos, identifi-cando cargas e tensións soportadas, elaborandodiagramas de esforzos–momentos e xustificando osmotivos do deseño empregado.

— Realización de montaxes mecánicas que posibilitenexperimenta–los esforzos de flexión e pandeo enelementos de pouca sección resistente, de caracte-rísticas coñecidas, comparando os valores preditospolos cálculos e os medidos na experimentación.


— Toma de conciencia da importancia da durabilidadede estructuras e mecanismos, e da seguridade noscálculos de resistencia de materiais.

— Valoración da necesidade dos coeficientes de segu-ridade e respecto pola práctica profesional que osavala.

3.4 Cinemática

Os contidos deste bloque tratan da análise do move-mento, que é o efecto esencial buscado nos mecanis-mos. Os principais elementos do estudio serán a re-latividade dos movementos, a composición entre osmesmos, as transformacións duns movementos nou-tros e os mecanismos implicados nas devanditastransformacións. O estudio do movemento harmónicosimple servirá máis adiante para o estudio das vibra-cións mecánicas.


— Movemento absoluto e relativo. Traslación e rota-ción. Composición de movementos.

— Centros instantáneos de rotación.

— Movemento rotacional uniforme.

— Movementos vibratorios.

Mecánica 177


— Expresión analítica e representación gráfica de mo-vementos en base ás súas ecuacións de traxectoria,de velocidade e de aceleración.

— Deseño e realización experimental de movementoscomplexos mediante a composición de movementosrectilíneos e de movementos circulares.

— Representación gráfica de movementos harmónicossimples como a proxección sobre un dos eixes coor-dinados de movementos circulares uniformes, de-terminando os valores de amplitude e de frecuen-cia.


— Interese por relacionar cada un dos movementosanalizados con casos prácticos habituais do contor-no próximo.

— Predisposición a predici–la evolución futura de mo-vementos, analizando os axentes causantes dosmesmos.

— Valoración das leis nas que se apoian os cálculoscinemáticos para explicar fenómenos físicos en me-canismos de uso común.

3.5 Dinámica

O obxectivo da dinámica é o estudio do desequilibrioe do movemento que produce, o que pode levarse acabo por varios métodos. Dado un problema en par-ticular, os alumnos e as alumnas deberán elixi–lo mé-todo máis útil, dependendo das forzas actuantes(constantes ou variables) e das magnitudes que se te-ñan que calcular (reaccións, velocidades, aceleracións,traballos, etc.).


— Dinámica do punto material. Ecuacións do move-mento. Centro de masas.

— Momento lineal e impulso mecánico. Forzas deinercia. Rozamento.

— Rotación do sólido ríxido. Momento de inercia. Mo-mento angular.

— Conservación da enerxía en máquinas e mecanis-mos. Rendemento dun mecanismo. Máquinas equi-libradoras.

— Vibracións mecánicas. Resonancia e fatiga. Amor-tecedores.

— Correntes fluídas e réximes. Viscosidade. Perda decarga. Sustentación, empuxe ascensional e resis-tencia de perfís.


— Realización de diagramas vectoriais sobre a posi-ción do centro de masas de sistemas sinxelos.

— Resolución de situacións experimentais de masasenlazadas empregando o principio de acción–reac-ción.

— Realización de cálculos de momentos de inercia ecomprobación experimental da súa influencia nosparámetros dinámicos dun mecanismo.

— Deseño e realización experimental dun mecanismode biela–manivela e, identificando forzas e roza-mentos presentes, estimación do seu rendemento.

— Elaboración de informes sobre o funcionamento eo emprego dos xiroscopios, consultando fontes deinformación escritas e/ou audiovisuais.

— Cálculo das dimensións axeitadas de conduccións,identificando as perdas de carga na liña


— Interese por coñece–las aplicacións tecnolóxicas dadinámica en diferentes dispositivos e sistemas me-cánicos e a súa relación coa mellora da calidade devida.

— Interese por comprende–los principios de funciona-mento e as leis nas que se basean os aparatos deuso cotiá, e valoración destes coñecementos comobase para a adecuada manipulación e emprego detodo tipo de mecanismos.

— Tendencia á valoración do rozamento, recoñecendoos seus aspectos beneficiosos e prexudiciais, en fun-ción da aplicación que se da á súa presencia.


— Elaborar esquemas de estructuras e/ou sistemasmecánicos sinxelos, identificando as cargas aplica-das e calculando as forzas e as reaccións que sopor-tan elementos e apoios.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas aplican o concepto de equilibrio de forzas ensistemas estructurais isostáticos, planos, así comose poden calcula–los valores das forzas que sopor-tan os distintos elementos da estructura e as reac-cións nos puntos de apoio. Valorarase tamén se soncapaces de aplicar estes coñecementos en casos re-ais, identificándoos nos mecanismos e xustificandoo seu deseño.

— Analizar estructuras ou conxuntos mecánicos, rela-cionando o deseño dos seus diferentes elementoscoas esixencias requiridas.

Preténdese avaliar se o alumnado é capaz dexustifica–lo deseño dos elementos que compoñen

178 Mecánica

unha estructura ou un conxunto mecánico, desde opunto de vista da súa resistencia, de acordo coasdiferentes esixencias (tracción, compresión, corta-dura, flexión e torsión), así como se emprega osconceptos e o vocabulario técnico apropiado.

— Realizar diagramas vectoriais de esforzos e de car-gas aplicadas sobre un elemento simplificado, dun-ha estructura ou dun conxunto mecánico.

Preténdese comprobar que o alumnado é capazde identifica–las forzas e as cargas que actúan so-bre un elemento illado dunha estructura ou dunconxunto mecánico, representándoos graficamentee calculando os valores das magnitudes que inter-veñen na situación, tanto en casos ideais como re-ais.

— Expresar cualitativamente as características cine-máticas dos movementos particulares dos elementosríxidos dun conxunto mecánico en movemento.

Trátase de comprobar se o alumnado identificaas traxectorias seguidas polos elementos ríxidosque forman un conxunto mecánico plano, analizan-do as súas distribucións de velocidade e acelera-ción, detectando as ligaduras e a composición dosmovementos no conxunto.

— Representar graficamente e calcula–las magnitudesdo movemento dun obxecto real.

Preténdese avaliar se o alumnado pode obte–lasecuacións do movemento dun obxecto real sinxelo,representándoas graficamente e obtendo os valoresde espacios, ángulos, tempos, velocidades e acele-racións en momentos característicos da súa evolu-ción.

— Elaborar informes e comprobar experimentalmente—nun conxunto mecánico en funcionamento— a in-fluencia da variación do momento de inercia dundos seus elementos en rotación.

Trátase de coñecer se o alumnado asimilou o con-cepto de momento de inercia, de forma que sexa

capaz de avaliar, cualitativamente, as modifica-cións que sofre o funcionamento dun sistema me-cánico real cando ese momento de inercia toma di-ferentes valores.

— Observar e describi–los cambios interformas e astransferencias de enerxía que teñen lugar nun me-canismo sinxelo e, aplicando o principio de conser-vación de enerxía, calcula–lo seu rendemento.

Este criterio pretende verificar se o alumnadopode describir e analiza–los procesos desenvoltosnun mecanismo, como por exemplo unha transmi-sión con elementos en rotación, e a influencia napropagación da potencia, así como, segundo a con-servación da enerxía, calcula–lo seu rendementomecánico.

— Analiza–lo funcionamento de sistemas ou conxuntosmecánicos reais, aplicando o principio de conserva-ción do momento cinético.

Trátase de confirmar se os alumnos e as alumnasson capaces de, observando un sistema e/ou un con-xunto mecánico real sinxelo. describi–lo comporta-mento dos seus elementos integrantes e modela–lofuncionamento global do dispositivo. Así mesmo,comprobarase se son capaces de verificar analitica-mente a conservación do momento cinético.

— Realizar informes sobre as solucións dadas polamecánica a relevantes situacións–problema da so-ciedade ó longo da historia.

Inténtase verificar se o alumnado é capaz de ela-borar traballos, axeitados ó seu nivel, para valora–las solucións dadas pola tecnoloxía mecánica á pro-blemáticas relevantes da sociedade, no contexto doseu momento histórico. Os alumnos e as alumnasdeberán analizar cualitativamente as situacións,delimitando e precisando o problema, e formulandoconclusións críticas sobre as propostas e sobre asdecisións adoptadas, segundo a coherencia da es-tratexia seguida e os resultados acadados.

Mecánica 179

Orde de currículo

Bacharelato: Materias optativas

Orde do 2 de maio de 1996 (DOG do 30 de maio)

Anexo

Ética e Filosofía do Dereito.Filosofía da Ciencia e da Tecnoloxía.Grego II.Historia e Xeografía de Galicia.Introducción ás Ciencias Políticas e á Socioloxía.Literatura Galega do Século XX.Literatura Universal Contemporánea.Literaturas Hispánicas.Métyodos Estatísticos e Numéricos.Música.Segunda Lingua Estranxeira.Xeoloxía.Xeometría da Arte.

Orde do 2 de maio de 1996 pola que se publica a relación de materias optativasdo bacharelato, se establece o currículo destas materias e se regula a súa oferta.

O Decreto 275/1994, do 29 de xuño, polo que se es-tablece o currículo do bacharelato na ComunidadeAutónoma de Galicia dispón no seu artigo 15º quea Consellería de Educación e Ordenación Universi-taria establecerá as materias optativas desta etapaeducativa e o seu currículo, así como as condiciónsbaixo as que os centros educativos poderán propo-ñe-la impartición das mesmas.

A Orde do 16 de febreiro de 1995 (Diario Oficialde Galicia do 27 de marzo) sobre a implantaciónanticipada do bacharelato no seu artigo 12º estable-ce que ditas materias optativas deberán servir paradesenvolve-los obxectivos xerais da etapa, amplia-las posibilidades de elección de estudios superiorese facilita-la orientación profesional dos alumnos.Con esta finalidade, a presente orde publica o cu-rrículo das distintas materias optativas que se po-den cursar actualmente no bacharelato e estableceas condicións nas que estas poderán ser impartidas.

En consecuencia co exposto anteriormente, e no usodas competencias que lle están atribuídas a estaConsellería de Educación e Ordenación Universita-ria na disposición derradeira primeira do Decreto

275/1994, do 29 de xullo, logo do dictame do Con-sello Escolar de Galicia,

DISPOÑO

Artigo 1. Ámbito de aplicación. A presente ordeserá de aplicación nos centros dependentes da Con-sellería de Educación e Ordenación Universitaria.

Artigo 2. Finalidade das materias optativas. Aoferta de materias optativas no bacharelato deberáservir para desenvolve-los obxectivos xerais da eta-pa, contribuír ó exercicio e á potenciación da capa-cidade de libre opción por parte dos alumnos ealumnas en relación cos seus intereses formativose vocacionais, amplia-las posibilidades de elecciónde estudios superiores e facilita-la orientación pro-fesional dos alumnos e das alumnas.

Artigo 3. Relación de materias optativas. Oscentros poderán oferta-las materias optativas se-guintes:

a) Materias propias da modalidade que se cursanon incluídas entre as que compoñen o itinerarioelixido polos alumnos e alumnas e materias propiasdunha modalidade distinta, respectando a distribu-

CONSELLRÍA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA

ción por cursos establecida no anexo I da Orde do16 de febreiro de 1995 (Diario Oficial de Galicia do27 de marzo), sobre a implantación anticipada dobacharelato.

b) Materias optativas para tódalas modalidadesde bacharelato: segunda lingua estranxeira e mú-sica.

c) Materias vinculadas a cada modalidade:

– Modalidade de artes: xeometría da arte, tallerartístico I e II, e volume II.

– Modalidade de ciencias da natureza e da saú-de: métodos estatísticos e numéricos, filosofíada ciencia e da tecnoloxía, xeoloxía.

– Modalidade de humanidades e ciencias so-ciais: literatura universal contemporánea, li-teratura galega do século XX, ética e filosofíado dereito, grego II, introducción ás cienciaspolíticas e socioloxía, historia e xeografía deGalicia, literaturas hispánicas.

– Modalidade de tecnoloxía: métodos estatísti-cos e numéricos, filosofía da ciencia e da tec-noloxía, xeoloxía.

Artigo 4. Condicións.

1. Os alumnos cursarán unha materia optativano primeiro curso e dúas no segundo, elixidas entreas que ofreza o centro.

2. Os centros ofertarán materias optativas enfunción das súas posibilidades de organización e deprofesorado.

3. As materias segunda lingua estranxeira I e II,e música I e II deberán ser ofertadas obrigatoria-mente en tódalas modalidades.

4. As ensinanzas de materias optativas só pode-rán ser impartidas se existe un número mínimo dequince alumnos matriculados.

5. Excepcionalmente, a Dirección Xeral de Orde-nación Educativa e Centros, logo do informe da De-legación Provincial e dos Servicios Provinciais daInspección, poderá autoriza-la impartición de ma-terias optativas a un número de alumnos menor doestablecido con carácter xeral, cando as peculiari-dades do centro o requiran ou circunstancias espe-ciais así o aconsellen.

6. As materias propias de modalidade poderánser cursadas como optativas sempre que a organi-zación do centro o permita. Tecnoloxía I e II, elec-trotecnia e mecánica só poderán ser ofertadas comooptativas naqueles centros nos que exista a moda-lidade de tecnoloxía.

Artigo 5. Distribución das materias optativas

1. Os alumnos e alumnas deberán cursa-las ma-

terias optativas establecidas para o curso no queestean matriculados.

2. No caso de cambio de modalidade no segundocurso, computaranse como materias optativas danova modalidade: a optativa cursada e superada enprimeiro, así como as materias propias da modali-dade que se abandona cursadas e aprobadas en pri-meiro, e non coincidentes coa materias propias danova modalidade.

3. No primeiro curso, os alumnos e alumnas po-derán elixir unha materia optativa da modalidadeque estean a cursar segundo a relación seguinte:

— Modalidade de artes: xeometría da arte, tallerartístico I.

— Modalidade de humanidades e ciencias sociais:literatura universal contemporánea, ética e filo-sofía do dereito.4. No segundo curso, os alumnos e alumnas po-

derán elixir dúas materias optativas da modalidadeque estean a cursar segundo a relación seguinte:

— Modalidade de artes: volume II, taller artísticoII.

— Modalidade de ciencias da natureza e da saúde:filosofía da ciencia e da tecnoloxía, métodos es-tatísticos e numéricos, xeoloxía.

— Modalidade de humanidades e ciencias sociais:literatura galega do século XX, historia e xeogra-fía de Galicia, literaturas hispánicas, grego II,introducción ás ciencias políticas e socioloxía.

— Modalidade de tecnoloxía: filosofía da ciencia eda tecnoloxía, métodos estatísticos e numéricos,xeoloxía.

Artigo 6. Currículo. O currículo das materias op-tativas relacionadas no artigo 3 da presente ordeserá o que recolle o anexo da mesma.

Artigo 7. Para aqueles aspectos non recollidos ex-plicitamente na presente orde, terase en conta odisposto no artigo 12 da Orde do 16 de febreiro de1995 (Diario Oficial de Galicia do 27 de marzo),sobre a implantación anticipada do bacharelato.

A presente orde entrará en vigor o día seguinte óda súa publicación.

Santiago de Compostela, 2 de maio de 1996.

Conselleiro de Educación e OrdenaciónUniversitaria

Juan Piñeiro Permuy

CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA FOLLAS PARA O DIARIO OFICIAL — PAX. 2

(Escribir a dous espacios)

(NON ESRIBIR NO DORSO)

A4 (210 x 297 mm) UNE

ANEXO

Currículo das materias optativasdo Bacharelato




A4 (210 x 297 mm) UNE


Ética e Filosofía do Dereito

1. Introducción

O ordenamento legal democrático das sociedades mo-dernas adquire a súa coherencia e lexitimidade do re-coñecemento e garantía dos principios básicos de li-berdade, igualdade e solidariedade, fundamentos dadignidade humana e, en canto tales, intrinsecamentemorais. O recoñecemento da soberanía e da autono-mía moral do individuo xuntamente coa aceptacióndo pluralismo ideolóxico e cultural presente —e dese-xable— no seo da sociedade constitúen, pois, a basedun Estado democrático.

Dende estes presupostos, a relación de contidos se-leccionados para a materia de «Ética e Filosofía doDereito» pretende unha explicitación consciente e crí-tica dos principios éticos sobre os que se asenta a con-vivencia dentro dun Estado democrático de dereito asícoma o desenvolvemento nos alumnos e alumnas dasactitudes de respecto, tolerancia e solidariedade quepermitan unha cooperación activa e responsable naconstrucción dun entorno social xusto.

Dende outra perspectiva, os contidos propostos es-tán orientados a constituír un indispensable contra-punto de vertebración sistemática que transcenda re-flexiva e criticamente a educación moral en «valores,actitudes e normas», presente dun xeito transversalen tódalas materias do currículo. Este propósito devertebración reflexiva e sistemática —iniciado xa naEnsinanza Secundaria Obrigatoria co desenvolve-mento do bloque das Ciencias Sociais e Xeografía eHistoria correspondente á «vida moral e reflexión éti-ca»— adquire agora a posibilidade dun maior afonda-mento e rigor crítico en coherencia coa madurez psi-colóxica e intelectual dos alumnos de Bacharelato.

A concreción de contidos curriculares proposta nu-cléase en torno ós tres eixes básicos dunha análise oureflexión ética de carácter global e sistemático: a xé-nese e historicidade das normas e valores morais, afundamentación dunha moralidade autónoma orien-tada á definición racional do ben moral e a análise daproxección da mesma no ámbito dun ordenamento xu-rídico e acción política democráticos. A coherencia se-cuencial existente entre os tres eixes mencionados eo tratamento sistemático dos mesmos debe permitirabordar tanto os principais problemas morais do nosotempo coma os novos proxectos éticos alternativosdende unha perspectiva integradora na que se evitea dispersión dos discursos morais atomizados e ca-suísticos.

E aquí radica xustamente o valor formativo destamateria en canto capaz de contribuír ó desenvolve-mento da conciencia crítica do alumno e da súa capa-cidade para elaborar racional e autonomamente prin-cipios e normas universais de valor a partir das calesorientar de xeito coherente tanto a súa conducta in-dividual coma a racionalidade colectiva.

Pero a inclusión da «Ética e Filosofía do Dereito»dentro do abano de materias opcionais do Bacharelatohumanístico responde a unha finalidade non só for-mativa senón tamén propedéutica. Neste sentido oscontidos curriculares propostos constitúen unha ini-ciación ó estudio das Ciencias Xurídicas, Sociolóxicase Humanas en xeral así como un punto de referenciaobrigado no que se ha de ancorar calquera códigodeontolóxico profesional.


O desenvolvemento das actividades de ensinanza–aprendizaxe da materia de «Ética e Filosofía do De-reito» servirá para que o alumnado adquira as seguin-tes capacidades:

— Analizar, contrastar e interpretar informacións di-versas sobre os diferentes aspectos das conductase códigos morais e da súa teorización ética, reali-zando actividades de documentación e de indaga-ción e incorporando á expresión persoal, tanto oralcoma escrita, o correspondente vocabulario especí-fico.

— Comprende–las raíces da estructura moral do serhumano e a xénese histórico–cultural dos códigosmorais, analizando criticamente as súas diferentesformas de lexitimación e de reproducción.

— Caracterizar e avalia–los diferentes tipos e niveisde conciencia moral valorando especialmente aque-las modalidades que comportan o desenvolvementodunha racionalidade crítica e autónoma.

— Analiza–la funcionalidade dos códigos morais e assúas frecuentes pretensións etnocéntricas, así comoo grao de consciencia de dita funcionalidade, tendoen conta a posibilidade dunha dobre perspectiva deinterpretación da mesma: de identificación acríticaou de distanciamento crítico («emic»/«etic», en ter-mos de Antropoloxía cultural).

— Desenvolver formas de racionalidade dialóxica




A4 (210 x 297 mm) UNE

adoptando as actitudes de empatía, respecto e to-lerancia que as fan posibles.

— Coñecer —fundamentalmente ó traveso da análisede textos— as diferentes interpretacións que do benmoral fan as diversas teorías éticas e aprecia–lassúas propostas como aportacións valiosas para odesenvolvemento moral, tanto persoal como da so-ciedade contemporánea.

— Analizar e comprende–las relacións entre moral edereito dende a perspectiva da xustiza, como idealde imparcialidade, e valora–las posturas de deso-bediencia civil lexítima —fronte a outros tipos dedesobediencia ó dereito— como manifestacións eesixencias de actitudes morais críticas e orientadasa promover un ordenamento legal mais xusto.

— Comprender e valora–lo significado e alcance daformulación e da proclamación moderna dos derei-tos humanos e a problemática da súa implantaciónpráctica, adoptando actitudes de solidariedade e decompromiso consecuentes.

— Comprender que a dignidade humana ten a súabase na liberdade e autonomía moral do individuo,asumindo, en consecuencia, a primacía da funciónpráctica ou moral da razón como guía última detodo esforzo de emancipación, tanto individualcomo colectiva.


Os contidos propostos para esta materia de «Ética eFilosofía do Dereito» aparecen agrupados en cinco blo-ques temáticos presentados cunha trabazón lóxicaprogresiva e sistemática. Ó longo deles a moralidadehumana é analizada dende a súa xénese e raíces an-tropolóxicas ata as súas últimas proxeccións nos pla-nos xurídico e político. É obvio, sen embargo, que estaordenación lóxica dos contidos non predetermina ne-cesariamente unha secuencia didáctica paralela, po-dendo abordarse o seu tratamento, en consecuencia,dende o deseño de unidades didácticas transversaisós diferentes bloques temáticos.

3.1 Xénese da moralidade

A comprensión da complexidade e especificidade dadimensión moral humana remite a dous planos de in-vestigación diferentes: o psicolóxico e o antropolóxi-co–social. O tratamento deste bloque deberá desen-volver, en consecuencia, dúas liñas de análise diferen-ciadas e á vez converxentes. Por unha parte, haberáde aborda–lo estudio das características estructuraisespecíficas do ser humano fronte ás dos outros ani-mais: o déficit instintivo biolóxico, a liberdade como

apertura de posibilidades e como necesidade ineludi-ble de invención da propia existencia, a socialidadeorixinada na súa capacidade simbolizadora e coope-rativa, etc. Por outra parte, será preciso descubrir ereconstruí–los procesos de constitución das normas evalores morais, en canto pautas culturais de conducta,así como os seus procesos de reproducción e de trans-misión a través das diversas axencias de socialización.O desenvolvemento do bloque deberá abordar final-mente a contraposición entre as nocións de moral,como conxunto de códigos de conducta, e de ética,como reflexión filosófica sobre a mesma.


— Raíces antropolóxicas da liberdade.

— A socialidade constitutiva do ser humano.

— A constitución cultural de normas e valores moraise a súa reproducción a través dos procesos de so-cialización.

— Códigos morais e reflexión ética.


— Identificación e caracterización, mediante análisescomparativas de exemplos, dos trazos diferenciaisentre as conductas «altruístas» dos animais e asconductas morais humanas.

— Reconstrucción reflexiva de procesos de xeración denormas e valores e da súa reproducción, a partirda análise de contextos reais facilmente obser-vables.

— Identificación e análise na práctica de diversos me-canismos e axentes de socialización moral con es-pecial énfase nos que operan a través dos mediosde comunicación de masas modernos.


— Aprecio pola liberdade en canto apertura de posi-bilidades para a realización humana.

— Actitude crítica fronte á acción conformadora dosdiversos axentes de socialización moral.

3.2 Historicidade dos códigos morais

O carácter de constructo cultural —e polo tanto his-toricamente circunstanciado e cambiante— de todocódigo moral comporta a necesidade dunha análise dafundamentación das súas normas e valores. Por outraparte, a posibilidade dunha dobre perspectiva de in-terpretación («emic»/«etic», en termos de Antropoloxíacultural) da funcionalidade subxacente ós códigos mo-rais deberá conduci–lo desenvolvemento deste bloqueá análise dos diversos tipos de lexitimación así comoa unha reflexión crítica e relativizadora dos mesmos,




A4 (210 x 297 mm) UNE

como antídoto necesario a calquera tentación de im-posición etnocéntrica e á posible utilización da mesmacomo xustificación de actitudes discriminatorias, xe-nófobas, etc.


— Relatividade histórico–cultural das normas e valo-res morais e etnocentrismo.

— Funcionalidade dos códigos morais e grao de cons-ciencia da mesma (perspectiva «emic» e perspectiva«etic»).

— Lexitimación e variantes da mesma: relixiosa, na-turalista, contractual.


— Recoñecemento, análise e caracterización da dobreperspectiva de interpretación (identificación acríti-ca/distanciamento crítico —«emic»/«etic»—) de nor-mas e valores morais concretos.

— Planificación e execución dalgún pequeno traballode investigación sobre as xustificacións e lexitima-cións empregadas nalgún proceso histórico de im-posición etnocéntrica de valores e normas morais.

— Recoñecemento e identificación de posibles actitu-des etnocéntricas á hora de analizar e enxuizar va-lores e normas de culturas alleas.


— Tolerancia e respecto con relación á diversidade decódigos morais, de crenzas e de ideoloxías.

— Actitude crítica ante todo tipo de imposición moraletnocéntrica con especial sensibilidade ás proce-dentes da cultura occidental.

3.3 Autonomía e moralidade

A reproducción e transmisión cultural de valores enormas morais a través dos procesos de socializaciónxera no individuo unha conciencia moral inicialmenteheterónoma. Un desenvolvemento posterior da súa li-berdade e racionalidade permitiralle ir desenvolvendoprogresivamente cotas máis altas de autonomía mo-ral. O tratamento deste bloque deberá, polo tanto,contempla–la análise das diferentes modalidades e ni-veis de conciencia moral así como os diversos tipos derazoamento ós que van aparellados. Por outra parte,tanto o carácter cultural e circunstanciado das nor-mas e valores como a dimensión interesada —e mes-mo, ás veces, distorsionante— da razón individual pa-recen demandar modelos de racionalidade de carácterdialóxico sobre os que asenta–las relaciones intersub-xectivas. O fío conductor para o desenvolvemento des-te bloque deberá conducir, en consecuencia, a unhaanálise teórica —e a unha práctica real— deste tipo

de racionalidade na que o exercicio da propia autono-mía persoal sexa compatibilizado co exercicio da au-tonomía dos outros.


— Xénese e desenvolvemento da conciencia moral.

— Liberdade e racionalidade: a autonomía moral.

— Dimensión intersubxectiva da racionalidade moral.


— Descubrimento, caracterización e xerarquizaciónde distintos tipos e modalidades de conciencia mo-ral, a partir da análise de exemplos concretos.

— Recoñecemento e análise dos factores que dificultana converxencia racional intersubxectiva en conflic-tos morais, reais ou simulados.

— Utilización de procedementos de discusión e diálogoque propicien o desenvolvemento dunha racionali-dade dialóxica e non distorsionada.


— Valoración da racionalidade e da liberdade comofundamento da dignidade humana e como condi-ción necesaria para unha conducta moral autóno-ma.

— Valoración do debate e do diálogo non só como pro-cedementos axeitados para a solución dos conflictossenón tamén como expresións do recoñecementomoral dos demais.

3.4 O ben moral

A determinación do ben moral constitúe o obxecto bá-sico de toda reflexión ética sistemática. As diversasinterpretacións que do mesmo fan as diferentes teo-rías aportan elementos valiosos para o desenvolve-mento da autonomía moral do home contemporáneo.O tratamento dos contidos deste bloque deberá cen-trarse, polo tanto, non só na análise das principaisteorías éticas históricas e na aplicación de criteriospara unha ordenación e comparación das mesmas, se-nón tamén, e fundamentalmente, na avaliación dasúa diferente capacidade para orientar e enriquece–las diversas propostas e paradigmas de acción moralexistentes no seo da sociedade actual. Este enfoquedos contidos deberase dirixir finalmente a promoverunha actitude de esforzo por construír un modelo deracionalidade moral capaz de dar forma a ideais deemancipación, tanto individual coma colectiva.


— O ben moral como felicidade: contidos da felicidade(éticas materiais e teleolóxicas).

— O ben moral como deber: formalismo e procedemen-




A4 (210 x 297 mm) UNE

talismo (éticas formal–procedementais e deontoló-xicas).

— Felicidade individual, benestar colectivo e xustiza:o ideal da emancipación.


— Distinción, ó traveso de exemplificacións, do dobreplano, material e formal–procedemental, de nor-mas e valores morais.

— Identificación, caracterización e clasificación, a tra-vés de análises de textos, extraídos tanto das di-versas teorías éticas como da producción literaria,cinematográfica, etc., das diversas concepcións doben moral e da súa conexión con determinados pos-tulados filosóficos e circunstancias históricas.

— Aportación de propostas orientadas a contribuír áelaboración dun modelo de racionalidade colectivade carácter emancipatorio.


— Aprecio polos esforzos de reflexión ética elaboradosó longo da historia en canto aportacións valiosaspara orienta–lo desenvolvemento moral, tanto pro-pio persoal como da sociedade contemporánea.

— Asunción da primacía da función práctica ou moralda razón como guía última para a emancipación,tanto individual coma colectiva.

3.5 Moral e contrato social

O ordenamento legal das sociedades democráticas mo-dernas postula como elementos básicos, en primeirolugar, o recoñecemento explícito da soberanía e auto-nomía moral do individuo e, en segundo lugar, a acep-tación do pluralismo ideolóxico e cultural presente noseo da sociedade. A lexitimidade do Estado democrá-tico de dereito remite finalmente á noción de xustizacomo imparcialidade e ó seu trasfondo último moral.O desenvolvemento dos contidos deste bloque temáti-co deberá, pois, conduci–la noción de racionalidademoral dialóxica, desenvolta nos bloques anteriores,cara a unha proxección xurídica e política da mesma.Dende esta perspectiva o tema dos dereitos humanos—cunha relevancia obxectiva e cun interese xurídicocada vez maior— poderá ser abordado como un esfor-zo de extensión e de proxección mundial dos dereitosbásicos amparados constitucionalmente nos Estadosdemocráticos de dereito.


— Moral e dereito: o problema da lexitimidade e daobrigatoriedade moral das leis.

— «Ética mínima» e xustiza como imparcialidade: fun-damentos éticos do Estado democrático de dereito.

— Do Estado democrático de dereito á internacionali-zación dos dereitos humanos.


— Análise e delimitación dos ámbitos e relacións entremoral e dereito a partir de debates sobre casos con-cretos de conflicto entre conciencia moral e legali-dade.

— Elaboración e definición dun conxunto de posiblesprincipios éticos mínimos que expresen o ideal dexustiza como imparcialidade, no marco dunha so-ciedade pluralista moderna.

— Realización dun dossier informativo sobre a situa-ción actual dos dereitos humanos no mundo, reco-rrendo á utilización de diversas fontes informati-vas.


— Valoración das posturas de desobediencia civil le-xítima fronte a outros tipos de desobediencia ó de-reito non só como unha manifestación —e mesmoesixencia— de actitudes morais críticas senón ta-mén como un modo de contribuír ó desenvolvemen-to dunha orde legal máis xusta.

— Valoración do Estado democrático de dereito encanto marco formal para a realización dos ideaiséticos de liberdade, igualdade e solidariedade.

— Sensibilidade e actitudes solidarias e de compromi-so respecto ás situacións de violación dos dereitoshumanos.


— Manexar e analizar información, procedente funda-mentalmente da Etoloxía, de Antropoloxía e de Psi-coloxía, referida a conductas animais e humanas,establecendo analoxías e contrastes.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade dos alumnos e das alumnas para caracteri-za–la especificidade da conducta moral humana ea estructura psico–social da mesma.

— Manexar e analizar información, procedente funda-mentalmente da Socioloxía e da Antropoloxía cul-tural, referida ás produccións morais humanas(normas e valores), poñendo de relevo aqueles as-pectos que teñen relación cos contextos históricos eculturais nos que xorden e operan.

Preténdese, deste xeito, comproba–la capacidadedos alumnos e das alumnas para descubrir e reco-ñece–lo carácter histórico–cultural dos códigos mo-rais, para reconstruí–los procesos de reproduccióne transmisión dos mesmos así como para diferen-




A4 (210 x 297 mm) UNE

ciar e analiza–los seus diversos planos: graos deconsciencia respecto á súa funcionalidade, varian-tes de lexitimación e proxeccións etnocéntricas.

— Participar en debates e discusións especificamentemorais (preferentemente centrados en problemáticasdo mundo actual).

Verificaríase así a capacidade dos alumnos e dasalumnas para adoptar perspectivas empáticas, e derespecto e tolerancia fronte a outros puntos de vistaou ideoloxías diferentes, así como a capacidadepara argumentar racional e ordenadamente.

— Analizar textos filosóficos pertencentes ás principaisteorías éticas, así como calquera outros que presen-ten un claro contido moral (literarios, cinematográ-ficos, etc.) caracterizando as súas diferentes inter-pretacións do ben moral, así como os postulados fi-losóficos e as circunstancias históricas que subxacenós mesmos.

Trátase, mediante este criterio, de comproba–lacapacidade dos alumnos e das alumnas para iden-tificar, e expresar con precisión conceptual e termi-nolóxica, non só os trazos básicos das diferentesteorías éticas filosóficas e a súa dependencia dascircunstancias históricas nas que se elaboraron, se-nón tamén para descubrir e comprende–las diver-sas interpretacións que do ben moral existen no seoda sociedade actual, reflectidas na literatura, nocine, etc.

— Analizar casos reais e hipotéticos de dilemas e con-flictos entre moralidade e legalidade subliñando ecaracterizando os supostos teóricos a que remitenas diversas argumentacións.

Este criterio tráta de avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para comprender e carac-terizar con precisión a noción de dereito e a súaconexión cos principios básicos da moralidade asícomo o carácter específico da lexitimidade demo-crática fronte a outras modalidades de lexitima-ción. O criterio deberá verificar paralelamente oprogreso no desenvolvemento dunha conciencia mo-ral crítica e autónoma.

— Seleccionar e integrar información procedente de di-versas fontes en relación coa problemática dos de-reitos humanos.

A través deste criterio verificarase a capacidadedo alumnado para seleccionar e integrar fontes deinformación diferentes, así como para transferirconceptos desenvolvidos ó longo do proceso deaprendizaxe a situacións e acontecementos rele-vantes da actualidade (discriminación, tortura, te-rrorismo, ausencia de liberdades, etc.). O criteriodeberá verificar así mesmo o grao de sensibilidadedo alumnado en relación cos citados problemas.

— Analizar datos e problemáticas orixinadas polo usoen exclusiva dun modelo de racionalidade pura-mente tecnolóxica e instrumental (desastres ecolóxi-cos, derivación bélica da tecnoloxía, etc.).

Con este criterio preténdese verifica–la capaci-dade do alumno para valorar criticamente as diver-sas funcións e usos da razón así como a capacidadepara transferi–los conceptos e principios éticos de-senvoltos ó longo do proceso de aprendizaxe a si-tuacións concretas reais.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Filosofía da Ciencia e da Tecnoloxía

1. Introducción

O desenvolvemento científico e tecnolóxico é o factorque máis influíu e inflúe na configuración do mundocontemporáneo. A importancia crecente deste factorna nosa sociedade esixe que o sistema educativo, ade-mais de formar nas diversas disciplinas especializa-das, promova nos alumnos a adopción dunha actitudede permanente reflexión crítica tanto acerca dos con-tidos e procedementos do coñecemento científico comoacerca das implicacións ambientais, sociais, éticas epolíticas da ciencia e a tecnoloxía.

Desde estes presupostos, os contidos seleccionadospara esta materia pretenden contribuír á consecuciónde tódalas capacidades presentes nos obxectivos doBacharelato, aínda que inciden especialmente no de-senvolvemento de dúas capacidades: a capacidade decomprende–los elementos fundamentais da investiga-ción e o método científico, e a de analizar e valorarcriticamente as realidades do mundo contemporáneoe os antecedentes e factores que inflúen nel. A estedobre obxectivo responden esencialmente os contidosda materia de Filosofía da Ciencia e da Tecnoloxía.Con eles preténdese facilita–la comprensión do que éa ciencia, así como a análise e a valoración crítica dodesenvolvemento científico e tecnolóxico como factorconfigurador do mundo contemporáneo.

Os contidos preséntanse agrupados en catro blo-ques a través dos cales se aborda o feito da ciencia ea tecnoloxía desde dúas perspectivas filosóficas: aperspectiva epistemolóxica e a perspectiva ético–polí-tica. O senso da reflexión filosófica sobre a ciencia ea tecnoloxía, a caracterización das disciplinas cientí-ficas e a súa metodoloxía, a historicidade e o desen-volvemento do coñecemento científico, e a relación en-tre ciencia, tecnoloxía e sociedade constitúen os catroeixes en torno ós que se articulan os contidos dos blo-ques.

Esta materia supón, polo tanto, un tratamento sis-temático daqueles contidos curriculares que abordanaspectos epistemolóxicos —a aproximación á cons-trucción da ciencia— e ético–políticos —a educaciónambiental, a educación para a paz, a educación paraa saúde e a calidade de vida, etc.— da ciencia e atecnoloxía, e que están presentes como contidos trans-versais nas distintas áreas e materias do currículo. Esupón tamén unha reflexión interdisciplinar e inte-gradora acerca das características comúns e específi-cas desas diversas áreas e materias nas que o alum-

nado se vén formando. Este propósito de vertebraciónreflexiva e sistemática —iniciado xa no primeiro cursode Bacharelato con algúns contidos da materia de Fi-losofía— adquire agora a posibilidade dun desenvol-vemento máis amplo e rigoroso en correspondenciacoa madureza psicolóxica e intelectual dos alumnos edas alumnas de segundo curso.

Cabe sinalar, ademais, que a inclusión da Filosofíada Ciencia e da Tecnoloxía como materia optativa doBacharelato na modalidade de Ciencias da Naturezae da Saúde e na modalidade de Tecnoloxía ten, xuntocoa finalidade formativa, unha finalidade orientadorae unha finalidade propedéutica. Así, por unha parte,os contidos de análise e clasificación das disciplinascientíficas e tecnolóxicas orientarán ós alumnos sobreas futuras opcións que poden escoller e, pola outra,os contidos metodolóxicos e críticos ampliarán e re-forzarán a preparación dos alumnos para a realiza-ción de estudios posteriores —universitarios ou de for-mación profesional— de carácter científico ou tecno-lóxico.


O desenvolvemento do proceso de ensinanza–apren-dizaxe da materia de Filosofía da Ciencia e da Tecno-loxía debe contribuír a que os alumnos e as alumnasadquiran as seguintes capacidades:

— Analizar, contrastar e interpretar informacións di-versas sobre os problemas epistemolóxicos e ético–políticos que presentan a ciencia e a tecnoloxía, rea-lizando actividades de documentación e indagacióne incorporando á propia expresión, tanto oral comoescrita, o correspondente vocabulario específico.

— Comprende–lo significado e o valor da reflexión fi-losófica sobre a ciencia e a tecnoloxía, adoptandounha actitude crítica e reflexiva ante os problemasteóricos e prácticos presentados polas mesmas.

— Analizar, desde unha perspectiva integradora e in-terdisciplinar, que se entende por coñecementocientífico e que se entende por metodoloxía cientí-fica, caracterizando e clasificando os diferentes ti-pos de disciplinas científicas e distinguindo entreciencia e tecnoloxía.

— Comprende–la historicidade, tanto interna comoexterna, inherente ó discurso científico, analizandoa relación das teorías científicas co marco económi-co, social, político e cultural no que se formulan.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Coñecer e relacionar, fundamentalmente a travésda lectura e a análise de textos, as principais teo-rizacións da filosofía da ciencia actual sobre a fun-damentación, valor de verdade, estructura e diná-mica do coñecemento científico, distinguindo as se-mellanzas e as diferencias tanto no modo de for-mula–los problemas como nas solucións que se pro-poñen.

— Analizar, avaliar e debater criticamente os funda-mentos, posibilidades e límites do coñecementocientífico e tecnolóxico.

— Distinguir entre o discurso tecnocientífico e o dis-curso ético–político, analizando criticamente os in-tereses e supostos ideolóxicos habitualmente pre-sentes no discurso tecnocientífico e no uso que sefai dos coñecementos científicos e tecnolóxicos.

— Analizar e avalia–las repercusións do desenvolve-mento científico e tecnolóxico na natureza e na so-ciedade, así como os criterios que ó respecto cabeadoptar desde o punto de vista ético e político.

— Adoptar unha actitude crítica ante todo intento dexustificación das desigualdades sociais medianteinvestigacións e conclusións que se presentan comocientíficas.

— Valora–los intentos por construír unha sociedademundial baseada no respecto dos dereitos humanosindividuais e colectivos na que o uso da ciencia e atecnoloxía se oriente cara á convivencia pacífica eá defensa da natureza.


Os contidos seleccionados para esta materia presén-tanse agrupados en catro bloques temáticos.

O primeiro bloque xira en torno ó significado e áhistoria da reflexión filosófica sobre a ciencia e a tec-noloxía. Os bloques segundo e terceiro abordan os pro-blemas e tópicos fundamentais da epistemoloxía. Así,o segundo xira en torno á caracterización das disci-plinas científicas e á súa metodoloxía, e o terceiro tencomo eixe a comprensión do desenvolvemento do co-ñecemento científico. Por último, o cuarto bloque pre-senta os problemas medioambientais, sociais, éticos epolíticos relacionados co desenvolvemento científico etecnolóxico.

A ordenación didáctica dos contidos propostos nosdiferentes bloques non ten que seguir necesariamentea orde na que aquí se presentan, podendo abordarseo seu tratamento en unidades didácticas que agrupentransversalmente contidos temáticos de diferentesbloques. A programación das unidades didácticas fa-rase de acordo cos contidos propostos tendo en conta

que estes permiten enfoques e desenvolvementos di-versos.

3.1 A reflexión filosófica sobre a ciencia e atecnoloxía

A Filosofía da Ciencia como disciplina institucionali-zada é un producto do século XX. Non obstante, afilosofía da ciencia —entendida como lóxica, gnoseo-loxía ou epistemoloxía— acompañou á ciencia desdeo seu nacemento.

Ademais, no pensamento moderno, xunto á filosofíada ciencia entendida como epistemoloxía, foi cobrandocada vez maior importancia a reflexión filosófica, decarácter ético e político, sobre os usos e os fins daciencia e a tecnoloxía. Ámbalas liñas da reflexión fi-losófica sobre a ciencia e a tecnoloxía deberán ser tra-tadas no desenvolvemento deste bloque, aclarando oseu significado e facendo unha aproximación históricaás etapas e ideas principais da filosofía da ciencia.


— A epistemoloxía como metateoría da ciencia.

— Filosofía moral e política da ciencia e a tecnoloxía:os usos e os fins da ciencia e a tecnoloxía.

— Aproximación histórica á filosofía da ciencia.


— Identificación, caracterización e distinción, a partirde textos escritos, dos discursos científico–tecnoló-xico e filosófico, diferenciando, dentro deste último,entre a reflexión epistemolóxica e a reflexión éti-co–política.

— Construcción de cronoloxías e esquemas concep-tuais que permitan localizar e relaciona–las escolase os autores principais da historia da filosofía daciencia.

— Recoñecemento e reconstrucción, a partir de textosfilosóficos e científicos, das principais concepciónsda ciencia que se foron sucedendo ó longo da his-toria, relacionándoas co seu contexto social e cul-tural.


— Actitude reflexiva ante o feito científico e tecnoló-xico, apreciando o valor que as ideas filosóficas te-ñen para a comprensión da ciencia e a tecnoloxía.

— Curiosidade por coñece–las principais concepciónsque da ciencia e a tecnoloxía se foron elaborando ólongo da historia.

— Actitude de atención á influencia que os presupos-tos filosóficos exercen no desenvolvemento científi-co e tecnolóxico.




A4 (210 x 297 mm) UNE

3.2 O coñecemento científico e os seusmétodos

Adóitase describi–la actividade dos científicos, dentrodesas empresas humanas que son as ciencias, comodisciplinada e metódica. É un tópico dicir que o quedistingue a ciencia doutros saberes é o seu método.Polo tanto, o tratamento dos contidos do bloque cen-trarase na clarificación deste tópico: haberá que ana-lizar que se entendeu e que se entende por métodocientífico e, en función disto, delimita–lo significadoda palabra ciencia.

A tal fin, será necesario aborda–los seguintes as-pectos: 1) o concepto de teoría científica; 2) os princi-pais métodos que se propuxeron como propios da xe-ración e/ou avaliación do coñecemento científico; 3) aclasificación das diversas disciplinas científicas en co-rrespondencia cos seus diferentes métodos e obxectos;e 4) a función ou finalidade da ciencia e a súa relacióncoa metodoloxía científica.

No tratamento do aspecto 2) poñeranse de mani-festo as vantaxes e os problemas dos diferentes mé-todos. No tratamento dos aspectos 3) e 4) haberá quepresenta–la cuestión da debatida diferencia entre asciencias do home e as ciencias da natureza.

Tamén haberá que trata–lo concepto de tecnoloxía,sen o cal a ciencia moderna resulta inintelixible, exa-minando as relacións e diferencias existentes entreciencia e tecnoloxía.


— As teorías científicas. Estructura e características.

— Os métodos nas ciencias. Deductivo, inductivo e hi-potético–deductivo.

— Clasificación das ciencias. Formais e empíricas: na-turais e humanas.

— Explicación, comprensión e predicción.

— Ciencia e tecnoloxía. Relación e diferencia.


— Recoñecemento e análise da estructura básica dun-ha teoría científica, a partir de exemplos familiarestratados en textos doutras materias.

— Identificación e análise crítica dos métodos deduc-tivo, inductivo e hipotético–deductivo, a partir deexemplos concretos, contrastando e avaliando asvantaxes, inconvenientes e insuficiencias dos tresmétodos.

— Identificación, comparación e clasificación dos dife-rentes tipos de ciencias, a partir dunha serie dedisciplinas científicas —como pode se–la formadapolas materias do currículo—, aplicando os concep-tos de ciencia formal, ciencia empírica, ciencia na-

tural, ciencia humana, explicación, predicción ecomprensión.

— Establecemento de relacións e diferencias entreciencia e tecnoloxía, a partir de casos concretos.

— Análise dos diferentes elementos da metodoloxíacientífica que interveñen na formulación e realiza-ción dalgún experimento científico tomado da prác-tica doutras materias ou da historia da ciencia.


— Actitude de atención á diversidade das disciplinascientíficas e tecnolóxicas e interese pola compren-sión da mesma.

— Actitude crítica ante os métodos propostos como xe-rativos e/ou avaliativos do coñecemento científico.

— Aprecio polo carácter estructurado e estructurantedo coñecemento científico, valorando a importanciaque teñen a clarificación e o uso preciso e rigorosodos termos e conceptos no desenvolvemento cientí-fico.

— Actitude crítica fronte ás explicacións pseudocien-tíficas.

3.3 O desenvolvemento do coñecementocientífico

A ciencia é un feito histórico, non só polo carácter deacontecemento histórico que ten a súa orixe, senón,moi especialmente, pola historicidade que a caracte-riza dun modo esencial: historicidade dos seus pro-ductos —obxectivos, conceptos e teorías— e historici-dade da mesma idea de ciencia que posúe un selocambiante. Comprendela implica coñecer tanto a súahistoria interna —a evolución dialéctica dos seus con-ceptos, teorías e obxectivos— como a súa historia ex-terna —a relación entre o desenvolvemento científicoe o contexto social e histórico no que as comunidadescientíficas se desenvolven—. Nunca a filosofía da cien-cia foi tan consciente deste feito coma na actualidade.

Na análise da ciencia pasouse dunha perspectivapredominantemente sincrónica, propia da concepciónclásica, a unha perspectiva predominantemente dia-crónica —non en balde foi a corrente historicista aque a orixinou— da que se deriva o que se deu enchama–la nova imaxe da ciencia. Hoxe, en consecuen-cia, non se poden formula–los problemas relativos áestructura, fundamentación e valor de verdade dasteorías científicas sen relacionalos coa dinámica docoñecemento científico.

Sobre a aceptación dunha base común —rexeita-mento da concepción lineal e acumulativa do progresocientífico, negación da existencia de feitos observacio-nais puros, crítica das metodoloxías inductivista e fal-




A4 (210 x 297 mm) UNE

sacionista, constatación de que as teorías compitenentre si e non só coa experiencia, reivindicación dopapel xogado polos presupostos e procedementos dascomunidades científicas—, que os leva a reinterpre-ta–los problemas tradicionais da epistemoloxía, os fi-lósofos da ciencia actuais propoñen diversos modelosexplicativos da dinámica científica. Da confrontacióndestes diversos modelos xorden os debates entre ra-cionalistas e relativistas, internalistas e externalis-tas, realistas e instrumentalistas.

En definitiva, tódolos contidos deste bloque estánorientados cara á comprensión crítica do desenvolve-mento científico e o seu tratamento esixe aborda–lasideas principais da actual filosofía da ciencia ó res-pecto.


— Estructura, dinámica e fundamentación do coñece-mento científico: da concepción clásica á nova imaxeda ciencia.

— O problema da racionalidade na ciencia. Raciona-lismo versus relativismo.

— O debate sobre o valor de verdade da ciencia. Rea-lismo versus instrumentalismo.

— Dimensión sociohistórica do coñecemento científico.


— Elaboración de sínteses e comparacións escritas eorais sobre as diferentes posturas filosóficas acercada estructura da ciencia, o desenvolvemento do co-ñecemento científico e a súa fundamentación, e osproblemas da racionalidade e a verdade na ciencia.

— Establecemento de relacións entre feitos relevantesda historia da ciencia e as condicións económicas,sociais, políticas e culturais que os enmarcan, uti-lizando fontes bibliográficas e de consulta.

— Lectura dunha obra accesible de historia ou filoso-fía da ciencia relativa ós problemas tratados.

— Comentario de textos de historia e filosofía da cien-cia que fagan referencia ós problemas tratados.

— Elaboración e definición dun conxunto de posiblesprincipios éticos e epistemolóxicos que expresen oideal da investigación científica.


— Actitude reflexiva e crítica respecto ó problema dafundamentación, posibilidades e límites do coñece-mento científico, e respecto á idea de progreso cien-tífico.

— Interese pola perspectiva histórica como forma deacceso ós problemas da filosofía da ciencia.

— Interese polas diversas dimensións e interpreta-

cións que poden te–los conceptos de verdade e ra-cionalidade científica.

3.4 Ciencia, tecnoloxía e sociedade

A nosa era é a era tecnolóxica, xa que a ciencia e atecnoloxía modernas constitúen a base da nosa civili-zación. Cúmprese así o proxecto, alumado polo pen-samento moderno, da ciencia como instrumento de po-der.

Cabe sinalar, ademais, que desde a Ilustración aciencia foi concibida como o camiño seguro para o pro-greso material, pero tamén moral e político, da hu-manidade. Non obstante, importantes pensadores eescolas filosóficas do noso século preguntáronse e pre-gúntanse se a tecnociencia contribúe realmente á li-beración e felicidade do ser humano ou, pola contra,á súa alienación.

En efecto, unha boa parte da Filosofía do século XXcentrou as súas críticas na racionalidade instrumen-tal que caracteriza a nosa era tecnolóxica, cuestionan-do o ideal optimista e ilustrado do progreso científicoe denunciando os diversos mitos creados en torno áciencia.

Por outra parte, é innegable que a ciencia, comofeito social, implica moito máis ca unha simple acti-vidade teórica ou explicativa: equipos custosísimos decientíficos e laboratorios, patentes e negocios, desen-volvemento tecnolóxico e industrial, impacto social eambiental, etc. Esta dimensión socio–económica e eco-lóxica da tecnociencia presenta graves problemas deprioridades e de planificación, de asignación de pre-supostos, de control social e político da ciencia e datecnoloxía, de criterios e límites morais na experimen-tación e aplicación de posibilidades tecnocientíficas,etc. E tamén é innegable que todos estes problemasnon poden ser resoltos, nin tan sequera abordados,polo propio quefacer científico. A razón científica nonpode decidir, internamente, cales deben se–los usos eos fins da ciencia e da tecnoloxía. É por isto polo quecabe reivindicar neste eido un papel para a reflexiónfilosófica, de carácter ético e político.

O desenvolvemento deste bloque abordará os pro-blemas relativos ós aspectos sociais, ecolóxicos, éticose políticos da tecnociencia, analizando criticamente osmitos que en torno á ciencia se crearon na nosa época.


— Tecnociencia e sociedade: o impacto ambiental e so-cial do desenvolvemento tecnocientífico e a idea deprogreso.

— Crítica da racionalidade instrumental.

— Os mitos da ciencia.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Ética, política e tecnociencia: o control social e de-mocrático dos usos e fins da tecnociencia.


— Lectura, análise e discusión de textos de divulga-ción nos que se fale das implicacións sociais e me-dioambientais do desenvolvemento científico e tec-nolóxico, e dos criterios éticos e políticos que se llepoden ou deben aplicar.

— Planificación e execución, a partir de diferentes fon-tes de información, dun pequeno traballo de inves-tigación sobre temas tales como «tecnociencia e po-der», «tecnoloxía e traballo», «ecoloxía e desenvol-vemento tecnocientífico», «a ciencia como mito»,«problemas de bioética», etc.

— Debate acerca da relación entre progreso científicoe tecnolóxico e progreso moral e social.

— Análise de casos problemáticos concretos de inves-tigación científica ou de acción tecnolóxica que es-tean sendo obxecto de debate público, a través deinformacións de prensa.


— Valoración das aportacións que a ciencia e a tecno-loxía fan á humanidade e toma de conciencia anteo fenómeno de investigacións e actividades tecno-científicas que atentan contra o medio ambientee/ou a humanidade.

— Interese por coñecer e valora–los proxectos sociais,lexislativos e políticos dos autores e organizaciónsou institucións que denuncian as aplicacións noci-vas da ciencia e da tecnoloxía, e promoven a resi-tuación do home contemporáneo no seu contornonatural e sociocultural.

— Actitude crítica ante a mitificación do coñecementocientífico e tecnolóxico, e toma de conciencia da ne-cesidade de criterios éticos e políticos democráticosque regulen e orienten as aplicacións da ciencia ea tecnoloxía.

— Actitude crítica ante os presupostos ideolóxicos quesubxacen ós discursos científicos e tecnolóxicos.

— Sensibilización con respecto á protección do medioambiente e actitude crítica ante o uso bélico daciencia e da tecnoloxía.


— Obter información relevante sobre un tema concretoa partir de materiais adecuados, utilizando fontesdiversas, elaborala, contrastala e utilizala critica-mente na análise dos problemas filosóficos propiosdos bloques temáticos.

Este criterio trata de comproba–la capacidade doalumno para seleccionar información, recorrendo amúltiples fontes e de diversa índole (desde os co-ñecementos que lle proporcionan outras disciplinasou os medios de comunicación, á consulta de ma-nuais, diccionarios ou textos especificamente filo-sóficos), así como o seu dominio de destrezas decarácter xeral, como a análise e a síntese, a clasi-ficación e a sistematización, a comparación e a va-loración, etc., necesarias para a utilización críticade dita información.

— Comentar un texto filosófico atendendo á identifi-cación dos seus elementos fundamentais (proble-mas, conceptos e termos específicos) e da súa estruc-tura expositiva (teses, argumentos e conclusións), ediferenciando as propostas que contén doutras po-sicións posibles sobre o mesmo tema.

Este criterio trata de avalia–la capacidade decomprender textos de filosofía da ciencia e da tec-noloxía, mediante a identificación dos problemasque neles se presentan, a explicación dos conceptose termos específicos, o recoñecemento das proposi-cións e argumentos que apoien as teses mantidase as conclusións derivadas das mesmas, e o con-traste con outras posicións sobre os mesmos pro-blemas.

— Compoñer textos —orais ou escritos— que expresende forma clara e coherente o resultado do traballode comprensión e reflexión, realizado individual oucolectivamente, sobre os problemas filosóficos que seestean tratando.

Este criterio trata de comproba–lo progreso nacompetencia lóxica e argumentativa dos alumnosaplicada ó ámbito da reflexión filosófica sobre aciencia e a tecnoloxía, é dicir, a capacidade paraexpresa–lo seu pensamento con claridade, utilizan-do os termos específicos con propiedade e expresán-dose con rigor e coherencia.

— Realizar, de forma individual ou en grupo, un tra-ballo monográfico acerca dalgún problema filosófi-co de interese para o alumno, ligado ós contidos damateria.

Este criterio trata de avalia–la capacidade dosalumnos para realizar, coas orientacións pertinen-tes, pequenos traballos de investigación sobre al-gún problema que suscite o seu interese, abordandotanto tarefas de planificación (metodoloxía de tra-ballo que se vai utilizar, fontes de consulta, ...),como de execución propiamente dita (presentacióndo tema, aportación de información e de argumen-tos contrastados, valoración das conclusións alcan-zadas). Ámbolos aspectos permiten comproba–lograo de autonomía adquirido no modo de formular




A4 (210 x 297 mm) UNE

problemas filosóficos, de trata–la información obti-da e de formular conclusións.

— Analizar e describi–las características da reflexiónfilosófica sobre a ciencia e a tecnoloxía, distinguindoe comparando as grandes etapas históricas polasque esta foi pasando.

Con este criterio trátase de avalia–la capacidadedo alumno para identificar e comprende–los proble-mas epistemolóxicos e ético–políticos que presentana ciencia e a tecnoloxía, así como as principais con-cepcións que se formularon da ciencia e a tecnoloxíaó longo da historia.

— Recoñecer e explica–las características máis impor-tantes do coñecemento científico e tecnolóxico.

Este criterio pretende avalia–la capacidade doalumno para distinguir, caracterizar e relaciona–las diversas disciplinas científicas e tecnolóxicas eos métodos que se propoñen como propios das mes-mas .

— Analizar e explicar, relacionándoas e contrastán-doas, as ideas principais da actual filosofía da cien-cia sobre o desenvolvemento do coñecemento cientí-fico.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de do alumno para comprender e compara–las prin-

cipais teorizacións da filosofía da ciencia actual so-bre a dinámica das teorías científicas.

— Analizar e comparar datos e perspectivas teóricasdiversas sobre os problemas éticos e políticos quepresenta o desenvolvemento científico e tecnolóxico.

Este criterio fai referencia á capacidade desen-volvida polo alumno para reflexionar sobre as con-secuencias sociais e medioambientais do desenvol-vemento científico e tecnolóxico, contrastando dife-rentes perspectivas éticas e políticas e adoptandoun xuízo crítico ó respecto.

— Participar en debates acerca de temas de actuali-dade relacionados cos contidos da materia, confron-tando posicións filosóficas e valorando as súas apor-tacións para a comprensión dos mesmos.

Este criterio trata de avalia–la capacidade doalumnado para abordar temas ou feitos de actua-lidade, adoptando un punto de vista filosófico e con-frontando as propias posicións coas mantidas poroutros, valorando a aportación que realiza a análisefilosófica ós debates do noso tempo sobre a cienciae a tecnoloxía, así como a riqueza da diverxenciaintelectual ben argumentada. Por outra parte, aaplicación deste criterio permite comproba–la ca-pacidade dos alumnos para expresar e contrasta–las súas propias ideas, e o respecto polas alleas.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Grego II

1. Introducción

O valor formativo do Grego no Bacharelato deriva dasúa dobre condición de modelo lingüístico e cultural.O coñecemento do grego antigo é a base fundamentalpara o dominio do léxico de orixe grega; ademais con-tribúe a mellora–la formación lingüística e literariados alumnos e das alumnas, completando a aprendi-zaxe da lingua propia.

No primeiro curso de Grego do Bacharelato, osalumnos e as alumnas familiarizáronse cos elementosda lingua grega que axudan á comprensión das lin-guas modernas; interpretaron textos literarios, histó-ricos e filosóficos traducidos e orixinais, desenvolve-ron técnicas de traballo intelectual mediante o comen-tario e uso crítico de documentos, bibliografía, mate-rial audiovisual, inscricións, elementos arqueolóxicos,etc. e apreciaron os valores máis característicos esta-blecidos pola sociedade grega e a vinculación que ámesma teñen as formas de pensar actuais.

É importante que este elenco de coñecementos queo alumno posúe poida ser perfeccionado e completadonun segundo curso. Neste débese profundar e amplia–los coñecementos morfosintácticos e léxicos elemen-tais adquiridos no primeiro curso e, tomándoos comopunto de partida, incorporar máis detalladamente amorfoloxía verbal e as estructuras sintácticas máiscomplexas. Os alumnos e as alumnas perfeccionaráno nivel da súa competencia lingüística de modo quepoidan traducir textos de moderada complexidade edesenvolve–la capacidade de análise dos aspectos li-terarios e conceptuais da cultura grega, especialmen-te da épica, do teatro e da filosofía; ó final do segundocurso os valores permanentes do humanismo grego ea proxección universal do seu pensamento quedaránde manifesto.

Metodoloxicamente é conveniente partir de textosbreves anotados, de gradual complexidade, e adecua-dos ó nivel de competencia dos alumnos e das alum-nas. Continuarase a traducción de textos en prosasubstituíndo gradualmente a traducción de textos his-tórico–culturais por outros de tipo filosófico e comple-tarase con algún texto de poesía preferentemente dra-mática. Así mesmo combinarase a traducción directacoa lectura dalgunha traducción de calidade, co quese conseguirá unha perspectiva maior da complexida-de da literatura e do pensamento grego.


A ensinanza–aprendizaxe desta materia contribuiráa que os alumnos e as alumnas desenvolvan as se-guintes capacidades:

— Coñecer e utiliza–la morfosintaxe e o léxico da lin-gua grega necesarios para a traducción e a inter-pretación de textos de moderada complexidade, coaaxuda do diccionario.

— Identificar e interpreta–las etimoloxías gregas novocabulario galego e castelán así como no vocabu-lario doutras linguas estudiadas.

— Interpretar textos literarios e filosóficos, orixinaise traducidos, de gradual complexidade, captando asúa estructura e o seu contido conceptual.

— Aprecia–los valores éticos, estéticos e políticos domundo grego a través dos seus textos.

— Desenvolver técnicas de traballo intelectual me-diante o comentario e o uso crítico de documentos,bibliografía, material audiovisual, inscricións, ele-mentos arqueolóxicos, etc.


Os contidos de Grego II preséntanse agrupados encatro bloques que afondan no coñecemento da linguagrega adquirido en Grego I, así como no desenvolve-mento de destrezas e de técnicas que facilitarán o ac-ceso ós textos auténticos de autores e ó legado da cul-tura grega. A súa orde de presentación non supón nin-gún tipo de prioridade duns contidos sobre outros naprogramación anual. O desenvolvemento dos contidosno proceso de ensinanza–aprendizaxe pode abarcartemas procedentes de diferentes bloques que deberánser tratados na súa secuencia e organización segundoa súa natureza, destacando aquelas relacións que seconsideren importantes.

A explicitación dos contidos seguindo a tipoloxía deconceptuais, procedementais e actitudinais chama aatención sobre a conveniencia de acceder ó coñece-mento a través de distintas habilidades, técnicas, des-trezas ou estratexias que, contextualizadas en valoresde interese, sensibilidade e curiosidade intelectual, ofarán significativo.




A4 (210 x 297 mm) UNE

3.1 A lingua grega

É esencial que os alumnos e as alumnas adquiran uncoñecemento máis amplo da lingua grega nos seusaspectos morfolóxico e sintáctico e que aprendan adiferencia–las particularidades da flexión nominal everbal.


— O Indoeuropeo, o Grego e as linguas galega e cas-telá.

— Os fonemas gregos e as linguas modernas. As re-gras fonéticas do Grego. A súa aplicación á lingüís-tica xeral.

— Transcrición e transliteración no paso de palabrasgregas ás linguas galega e castelá.

— A flexión nominal e verbal. As súas particularida-des.

— Función das palabras dentro da frase.

— Valores dos tempos e dos modos verbais.

— A subordinación.


— Recoñecemento de formas nominais e verbais quese aparten dos modelos vistos no nivel elemental eidentificación das peculiaridades que nelas apare-cen.

— Recoñecemento de calquera particularidade me-diante a comparación deste tipo de fenómenos cosque se dan noutras linguas.

— Deducción dos elementos lingüísticos novos a partirdos xa coñecidos.

— Análise morfosintáctica de textos, identificando aconexión das oracións e establecendo relacións conoutras linguas.


— Valoración da influencia do Grego nas linguas mo-dernas.

— Valoración das aportacións da lingua grega á mellorcomprensión da lingua propia.

— Superación das dificultades de comprensión a tódo-los niveis que poidan presenta–los textos que ma-nexan.


Os contidos deste bloque permitirán ós alumnos e ásalumnas coñecer directamente o pensamento dos au-tores gregos e descubri–la orixe dalgúns aspectos dacultura actual. Por outra parte, a práctica da traduc-ción promoverá o hábito da reflexión sobre a lingua e

contribuirá a aumentar tanto o caudal léxico como oscoñecementos morfosintácticos.



— Elementos esenciais do pensamento e da literaturagregos.

— Estructuras máis frecuentes da prosa histórica, dafilosófica e da poesía dramática.


— Traducción e interpretación de textos de gradualcomplexidade e relativa extensión, correspondentesá prosa histórica, á prosa filosófica e á poesía dra-mática e recoñecemento das estructuras que as ca-racterizan.

— Comentario formal e conceptual de textos literariose filosóficos orixinais.

— Análise morfosintáctica de textos traducidos.

— Comparación das estructuras morfosintácticas dalingua grega coas estructuras das outras linguasdo currículo, en especial coas das linguas galega ecastelá.


— Interese por coñece–lo sistema de valores da civi-lización grega formándose unha opinión sobre eles,especialmente sobre a súa vixencia no mundo ac-tual.

3.3 O léxico grego e a súa evolución

A ampliación do vocabulario básico resulta indispen-sable para acada–los obxectivos desta materia, razónpola que os termos filosóficos, técnicos e científicos asícomo as conexións etimolóxicas adquiren especial re-levancia.


— Vocabulario básico e de nova adquisición.

— Derivación e composición da lingua grega.

— As conexións etimolóxicas co léxico actual da téc-nica, da ciencia e da cultura nas linguas do currí-culo.


— Identificación, nos termos gregos, dos elementosque forman unha palabra.

— Recoñecemento de termos das linguas galega e cas-telá que proceden do Grego e xustificación da evo-lución fonética ou semántica que experimentaron.

— Identificación de diferentes termos gregos dunhamesma familia e dos derivados da mesma nas lin-




A4 (210 x 297 mm) UNE

guas coñecidas, observando nelas a permanencia ea evolución dos termos gregos.


— Valoración da importancia da adquisición de novostermos gregos para amplia–la competencia lingüís-tica propia e para mellora–la interpretación de tex-tos gregos.

3.4 Grecia e o seu legado

Os contidos deste bloque abordan o achegamento sis-temático ós principais xéneros literarios e ós seus au-tores así como a súa influencia na cultura occidentale pretenden contribuír ó desenvolvemento do interesepor establecer relacións entre os coñecementos adqui-ridos e os pertencentes a outras materias, especial-mente os relacionados coas Ciencias Humanas e So-ciais.


— Os principais xéneros literarios gregos. Autoresmáis representativos.

— Os modelos literarios gregos e a súa influencia nasliteraturas europeas.

— A mitoloxía grega. A configuración das instituciónspolíticas. Traspaso ó mundo latino e influencia enculturas posteriores.

— O pensamento grego. A súa pervivencia a través dotempo e a súa significación actual.


— Identificación dalgúns aspectos relevantes da épocagrega clásica que perviven no mundo actual.

— Manexo de fontes de diversa índole, restos arqueo-lóxicos, inscricións, índices, léxicos, artigos especí-ficos, etc. para realizar traballos de investigaciónsinxelos.

— Identificación e delimitación dos aspectos culturaisdo mundo grego en temas de carácter literario efilosófico.


— Toma de conciencia da importancia do legado dacultura de Grecia no mundo occidental.


— Identificar prefixos e sufixos de orixe grega e reco-ñece–las regras de composición e de derivación.

Este criterio pretende comprobar se o alumnadoé capaz non só de distingui–los elementos que for-man unha palabra e a función que cada un cumpre,

senón tamén de recoñece–los que proceden da lin-gua grega e explicar, no seu caso, a evolución foné-tica ou semántica que houbo. Os alumnos e asalumnas compararán tanto os diferentes termosgregos dunha mesma familia coma os derivados damesma nas linguas que coñecen, para observa–lassemellanzas e as diferencias e para extrae–las co-rrespondentes conclusións respecto á relación entreelas e á súa evolución.

— Recoñecer formas nominais e verbais que se apartendos modelos vistos no nivel elemental e identifica–las peculiaridades que nelas aparecen.

Con este criterio inténtase comprobar que, coasnocións morfosintácticas básicas adquiridas no pri-meiro nivel da lingua, o alumnado é capaz de re-coñecer calquera particularidade. Mediante a com-paración deste tipo de fenómenos cos que se dannoutras linguas, os alumnos e as alumnas podendeducir elementos novos a partir dos xa coñecidose relacionar fenómenos similares en distintas lin-guas.

— Analiza–las relacións entre os elementos morfosin-tácticos do Grego e establecer comparacións entre aestructura morfosintáctica desta lingua e a das ou-tras linguas do currículo.

Con este criterio preténdese comprobar que osalumnos e as alumnas son quen de identifica–laestructura morfosintáctica do Grego e de establecercomparacións entre esta estructura e a das outraslinguas do currículo, coa finalidade de recoñecer ne-las a herdanza grega así como as peculiaridades decada lingua.

— Transcribir á lingua galega ou castelá textos gregoselementais, filosóficos e dramáticos, coa axuda dodiccionario.

Inténtase comproba–la capacidade do alumnadopara comprender un texto grego de mínima dificul-tade e traducilo á lingua galega ou á lingua castelá,respectando ó máximo tanto a forma coma o contidodo texto orixinal, recorrendo, se é preciso, ó diccio-nario.

— Identifica–lo significado léxico básico que aparecenos textos gregos orixinais e deducilo a través dou-tros termos próximos polo contexto en que aparecen,elixindo, cando sexa necesario, o termo preciso nodiccionario.

Este criterio pretende verificar se os alumnos eas alumnas son capaces de domina–lo vocabulariobásico, así como de deducir significados polo con-texto ou, se é preciso, elixir no diccionario o termomáis apropiado.

— Comentar formal e conceptualmente textos literariose filosóficos orixinais que informen sobre o sistema




A4 (210 x 297 mm) UNE

de valores da civilización grega e dar unha opinióncrítica sobre eles, especialmente sobre a súa vixenciano mundo actual.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de dos alumnos e das alumnas para comprender ecomentar textos traducidos por eles ou que se llespresenten en traduccións fiables, distinguindo aidea principal das secundarias e relacionando estestextos cos coñecementos teóricos adquiridos. Tráta-se de comprobar se os alumnos e as alumnas captanos valores literarios e o contido conceptual dos tex-tos, partindo da distinción dos trazos diferenciaisdos distintos xéneros literarios.

— Integrar en temas interdisciplinares os coñecemen-tos adquiridos, comparando a época grega clásicacon outras, sobre todo coa actual.

Con este criterio trátase de comproba–la capaci-

dade do alumno para definir e delimita–los aportesculturais do mundo grego en temas relacionadosdirectamente cos contidos doutras materias do cu-rrículo.

— Planificar e realizar sinxelas investigacións sobretemas monográficos, manexando fontes de diversaíndole: restos arqueolóxicos, inscricións, índices, lé-xicos, artigos específicos, etc.

Este criterio trata de comproba–la capacidadecreativa do alumnado na planificación, busca, re-compilación e sistematización da información, asícomo o grao de corrección na expresión oral e es-crita. O alumnado planificará a actividade, organi-zará e contrastará a información, para emitir hipó-teses que lle permitan chegar a conclusións razoa-das.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Historia e Xeografía de Galicia

1. Introducción

A necesidade que sente toda comunidade humana deidentificarse como tal sempre se satisfixo empregandodistintos mecanismos de transmisión da imaxe do seupasado, tanto máis complexos canto máis diversifica-da é a sociedade na que se insiren. Desta maneiraconfórmase a memoria colectiva dos pobos, imprescin-dible para a súa identidade e para os individuos queos integran.

A Comunidade Autónoma galega é unha das tresnacionalidades históricas contempladas na Constitu-ción española de 1978, como consecuencia non só dosevidentes aspectos específicos (xeográficos, históricos,culturais e máis unha lingua de seu) que a diferenciandoutras comunidades, senón tamén da vontade auto-nomista manifestada plebiscitariamente nos anos 30e plasmada no Estatuto do 36.

A pesar disto a Historia, a Xeografía, a Arte e aAntropoloxía de Galicia nunca tiveron un tratamentoindividualizado nos deseños dos distintos planos edu-cativos. É lóxico, pois, que no actual Estado das Au-tonomías exista, no currículo educativo desta Comu-nidade, unha materia destinada a que os estudiantesgalegos coñezan o pasado e o presente do seu propiopaís.

A incorporación de Galicia ás pautas evolutivas dochamado mundo occidental leva a un proceso de es-quecemento dos elementos propios. A necesaria incor-poración ós saberes actuais dende as raíces culturaisorixinais é a única vía posible para neutraliza–losefectos das presións culturais dende nós mesmos, enfecunda interrelación coas outras culturas.

O modelo curricular que se propón resalta, en pri-meiro lugar, a incorporación das aportacións máis ri-gorosas da historiografía actual, rexeitando toda ma-nipulación dos datos históricos en función de calquerainterese de orde política ou ideolóxica. Non se trata,pois, de reivindicar unha historia mítica, ó gusto ro-mántico, historia que o desenvolvemento científico xanon admite. Pero si, en cambio, de recupera–lo coñe-cemento do noso propio pasado, das especificidadesdas transformacións ocorridas no marco territorial danosa nacionalidade. Todo isto débese plasmar no de-seño curricular mediante uns criterios que teñan fle-xibilidade e que favorezan o coñecemento da realidadepróxima e a apertura dos cidadáns galegos ó coñece-mento doutros contornos, desde os da Europa na que

estamos integrados ata outros máis distantes, coa fi-nalidade de que a comprensión e aprecio do contornopropio se integre no recoñecemento e respecto das di-ferencias dos contornos alleos.

A selección de contidos do presente documento res-ponde a unha serie de consideracións de carácter cu-rricular: por unha parte, trátase de reducir temporal-mente algunhas dimensións que pola súa analoxía coaevolución do resto do Estado español non presentaespecificidade propia; por outra, preténdese que estesaspectos, obxecto de estudio, permitan exercita–lo tra-ballo propio das ciencias sociais, tal como a análisede fontes, a clasificación de documentos, a relativida-de das interpretacións, etc.

Situada esta proposta nun deseño curricular aber-to, a programación concreta do profesor ou profesorapoderá articular convenientemente contidos relativosó presente que teñen as súas claves explicativas nunpasado próximo ou non tan próximo. Os coñecementospoderán organizarse partindo do presente para volvera el, nunha dinámica na que se encadea a presenta-ción do problema coa busca das súas raíces.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiadebe contribuír a que as alumnas e os alumnos de-senvolvan as seguintes capacidades:

— Recoñece–la existencia de aspectos específicos quedefinen a Galicia como nacionalidade histórica eque se refiren ó medio natural e ó xeito de ser estedominado polo home, á peculiaridade da súa evo-lución histórica e ó peso da formación en comúndunha tradición cultural.

— Analiza–los mecanismos que rexen o funcionamen-to do medio físico, valora–las repercusións que so-bre el teñen as actividades humanas e contribuíractivamente á súa defensa, conservación e melloracomo elemento determinante da calidade de vida.

— Explicar que a evolución histórica de Galicia, aíndanos aspectos específicos, está relacionada coa his-toria española e europea.

— Analiza–las características da cultura galega ac-tual nos seus trazos máis sinalados: o peso da tra-dición, a capacidade de supervivencia e a necesida-de de acadar unha dimensión universalista.

— Distinguir e analiza–los elementos básicos mane-




A4 (210 x 297 mm) UNE

xados na explicación da sociedade galega, nas súasmanifestacións tanto temporais como espaciais, esaber apreciar e relaciona–la importancia e a xe-rarquía dos diversos factores que inflúen nela.

— Identifica–los procesos e mecanismos básicos querexen o funcionamento dos feitos sociais no contex-to galego, tendo en conta os factores externos e in-ternos que o condicionan, para comprende–la situa-ción actual de Galicia desde unha posición persoalrazoada.

— Valora–la pertenza a unha comunidade nacional(Galicia), a un Estado histórico (España) e a unhacultura universal, desde posicións solidarias e res-pectuosas con outras comunidades, Estados e cul-turas.

— Comprender que o patrimonio natural, cultural,histórico e artístico galego é diferente ó doutras na-cionalidades e autonomías que compoñen o Estadoespañol, participando activamente na súa defensae valorando a diversidade como o dereito dos pobose individuos á súa identidade.


De acordo cos obxectivos expostos, os contidos destamateria estructúranse en seis bloques concibidoscomo resposta a unha serie de consideracións:

— En primeiro lugar, esta materia é unha materiaoptativa que se estudia no segundo ano do bacha-relato de Humanidades e Ciencias Sociais. Nestemesmo curso, como materia común impártese His-toria de España na que a presencia de Galicia tenun papel relevante. Polo tanto, débese evita–lo tra-tamento de contidos xa contemplados naquela ma-teria.

— En segundo lugar, as distintas materias que com-poñen a área (Xeografía, Antropoloxía, Historia eArte) están consideradas globalmente na explica-ción da realidade social que nos ocupa. Así, tantona estructura dos bloques como nos contidos decada un deles, con excepción do primeiro, evitouseque o peso fora específico dunha materia.

— Por último, a orientación deste Deseño CurricularBase está dirixida cara ó estudio de tódolos aspec-tos que fan que Galicia sexa unha nacionalidadehistórica e que se refiren á interrelación medio fí-sico e sociedade, ás peculiaridades da súa evoluciónhistórica e ó peso dunha tradición cultural propia.

En cada bloque coexisten contidos referentes a fei-tos, conceptos, procedementos e actitudes. Dada a in-terdependencia existente entre os diversos bloques,toda compartimentación é sempre relativamente ar-

tificial e non definitiva. Desta forma, o Deseño Curri-cular Base de Historia e Xeografía de Galicia, aíndaque con carácter prescritivo nos seus contidos, é aber-to e flexible, polo que os profesores e profesoras po-derán organizar ditos contidos cunha estructura dis-tinta á aquí proposta.

3.1 Homoxeneidade e heteroxeneidade nomedio físico galego

A realidade xeográfica de Galicia é moi diversa. Estadiversidade interna pode analizarse a través de dife-rentes factores: o relevo, os dominios climáticos, asaugas e a vexetación e a composición dos solos. Estesfactores, á súa vez, están influídos polo home. En ra-zón desta interrelación os alumnos e as alumnas de-berán descubrir e extraer conclusións sobre a granvariedade na paisaxe galega e as distintas formas deaborda–la realidade xeográfica de Galicia.


— As diferentes variables que interaccionan no mediofísico.

— As unidades xeomorfolóxicas.

— Os contrastes climáticos e a súa influencia na con-figuración do medio.

— As augas e o seu papel no territorio.

— Os solos e as formacións vexetais.

— Os axentes erosivos.


— Interpretación de mapas de distinto tipo que per-mitan analiza–la diversidade paisaxística galega.

— Elaboración de información cartográfica, gráfica eestatística sobre a realidade física de Galicia.

— Interpretación de imaxes que reflictan medios di-ferenciados.

— Resolución de problemas sobre as diferentes varia-bles que interaccionan no territorio, a partir de dis-tintas fontes de documentación.

— Análise e interpretación de problemas de degrada-ción espacial: contaminación das augas, do aire, dosespacios litorais, etc.


— Interese por perfeccionarse nas técnicas de análiseespacial e valoración delas por constituíren instru-mentos de axuda para desenvolverse na vida cotiá.

— Valoración dos bens naturais que deben ser respec-tados, tanto polo propio valor natural como polo seuuso social.

— Respecto polo medio ambiente e actitude solidariana defensa do mesmo.




A4 (210 x 297 mm) UNE

3.2 A evolución socioeconómica

Neste bloque débese estudiar como vai evolucionandoa apropiación do medio físico por parte da poboacióne o modo de organizarse esta socialmente para a pro-ducción e distribución dos bens resultantes.

Os tipos de sociedade e economía que se sucedendependen, en gran medida, dos que son predominan-tes en cada época no contorno europeo, ó que semprepertenceu Galicia, pero nesta Comunidade dansesempre unhas variantes específicas desas formas xe-rais, e son precisamente esas particularidades as queinteresa resaltar.


— Aspectos económicos e sociais da Galicia castrexa,romana e altomedieval.

— O binomio réxime señorial e sociedade feudal. For-mas particulares de cesión da terra e das relaciónsvasaláticas.

— A incidencia das peregrinacións nas colonizaciónsmonásticas.

— A sociedade urbana e os conflictos entre burguesese señores.

— Cambio e continuidade na sociedade e na economíado Antigo Réxime.

— As transformacións da época contemporánea: per-vivencia e disolución do sistema foral. Desindus-trialización e emigración. O camiño da moder-nización de Galicia.


— Construcción de eixes cronolóxicos para ordenar esecuenciar feitos históricos.

— Identificación e clasificación, en casos concretos,dos factores causais que explican procesos de cam-bio.

— Análise de gráficos, datos estatísticos e comentariode textos históricos e historiográficos para observarque, con frecuencia, os cambios socioeconómicosnon se producen ó mesmo tempo cos políticos ou osideolóxicos.

— Establecemento de relacións entre a industrializa-ción e a evolución demográfica e social, os move-mentos migratorios, os medios de transporte, as re-percusións no ámbito familiar, os cambios na ali-mentación, a hixiene, a organización do espacio ur-bano, etc., a partir de textos ou casos concretos.

— Identificación e análise, en casos concretos, dos fac-tores causantes dos desequilibrios territoriais nodesenvolvemento económico do territorio español.


— Valoración de épocas e culturas distintas á actualcomo elementos enriquecedores da existencia colec-tiva da nosa sociedade.

— Respecto e preocupación polo rigor e obxectividadena busca e interpretación da información histórica.

— Interese por coñece–las raíces da comunidade his-tórica galega e compromiso na defensa do seu pa-trimonio.

— Sensibilidade ante os problemas sociais derivadosdas situacións de desigualdade.

3.3 A etnicidade galega

Resulta indubidable que o pobo galego presenta ó lon-go de polo menos os últimos dez séculos un conxuntode caracteres específicos, que constitúen o que os ac-tuais sociólogos, antropólogos e historiadores denomi-nan etnicidade: cultura material da sociedade rural,institucións consuetudinarias, modos de organizaciónsocial das pequenas comunidades, sistema de valores,tipo de relixiosidade, arte popular, folclore e lingua.

A existencia dunha etnicidade diferenciada é sem-pre un factor que inflúe na evolución histórica dunpobo. Por iso, a súa análise e descrición non podenestar ausentes dunha materia coma esta, e deben axu-dar ó establecemento de nexos de interrelación quepermitan a comprensión dos caracteres específicosque configuran a etnicidade do pobo galego.


— A cultura material da sociedade rural tradicional.

— A organización social na parroquia e nos lugaresgalegos.

— A lingua galega. Nacemento e esplendor medieval.A súa desaparición das cidades na Idade Moderna.O rexurdimento nos séculos XIX e XX.

— A cultura espiritual galega: a vida e a morte naconciencia do pobo.


— Utilización de diversas fontes orais e escritas quepermitan identifica–la evolución no tempo de as-pectos relacionados coa vida cotiá (cambios tecno-lóxicos, confort doméstico, pautas culturais).

— Realización de pequenos traballos sobre as tradi-cións máis relevantes da zona próxima, investigan-do en distintas fontes as súas orixes e transforma-cións ó longo do tempo.

— Confección de mapas nos que se reflicta as formasde ocupación do territorio.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Análise e utilización crítica de fontes e materialbibliográfico diverso.

— Busca de analoxías e diferencias entre os elementosda cultura material nun tempo pasado e na actua-lidade.


— Tolerancia, respecto e valoración crítica de épocase sociedades distintas á propia.

— Respecto ó dereito dos pobos para exerce–la súacultura, sen prexuízo dos dereitos e liberdades dosdemais.

— Valoración da pervivencia de tradicións culturaiscomo elementos enriquecedores da existencia colec-tiva do pobo galego.

3.4 A articulación política e institucionalde Galicia no proceso de constitucióndo Estado español

A pesar de que no terreo cultural e socioeconómicoGalicia tivo unha personalidade propia, esta non semanifestou no ámbito político institucional. Agás epi-sodios moi efémeros, non contou cun grao de autogo-berno nin cunhas estructuras administrativas e rep-resentativas como as que tiveron, en cambio, outrasnacionalidades históricas.

Sen embargo, esa falta de concordancia, sen chegara producir tensións políticas de importancia ata épo-cas moi recentes, non deixou de producir algunhasmanifestacións (peculiaridades da II guerra irmandi-ña, a existencia da Xunta do Reino, o problema dovoto en Cortes, etc.) que incrementan de vaga–la súaimportancia a medida que avanza a Idade Contempo-ránea e que constitúen aspectos de interese da His-toria de Galicia que deben ser obxecto de interpreta-ción por parte dos alumnos e das alumnas.


— As institucións de Gallaecia.

— Igrexa e nobreza galegas na monarquía astur–leo-nesa.

— Repercusións da afirmación gradual da autoridadedos monarcas casteláns: conflictos internobiliares,corrixidores, xustizas e irmandades.

— Os conflictos sociopolíticos internos: a II guerra ir-mandiña.

— As institucións do Antigo Réxime en Galicia. Uncaso peculiar: a Xunta do Reino.

— Ideoloxías e tendencias políticas na Galicia contem-poránea: tradicionalistas, moderados, demócratas,etc.

— As peculiaridades do proceso de democratizaciónpolítica. Nacemento e evolución do galeguismo.

— Galicia e a Constitución de 1931. O Estatuto deAutonomía.


— Establecemento de semellanzas e diferencias entreos distintos sistemas políticos, a partir de textos oucasos concretos.

— Preparación e realización de debates, coa axuda dematerial diverso, nos que se poñan de manifesto asactuacións e as motivacións que subxacen nas re-lacións coas institucións centrais.

— Comentario crítico de textos que traten do funcio-namento, nalgún momento determinado da Histo-ria, dalgunhas institucións de Galicia.


— Interese por coñece–las ideoloxías que subxacennos distintos réximes políticos.

— Valoración crítica dos diversos modelos de organi-zación do poder político.

— Respecto ós pobos, nacións e Estados para exerce–la súa soberanía e desenvolve–la súa cultura, senprexuízo dos dereitos e liberdades dos demais.

— Tolerancia e respecto por opinións políticas e ideo-lóxicas diferentes á propia.

3.5 Arte e Cultura na Historia de Galicia

Evidentemente, as grandes manifestacións artísticasque a sociedade galega foi deixando ó longo da historiason moi dependentes dos movementos que se dan enEuropa. Non obstante, iso non impide que aquí esasmanifestacións teñan caracteres propios.


— O legado da Galicia prerromana e romana.

— O esplendor da Idade Media. A arte do camiño.

— Renacemento e Barroco.

— Do Neoclasicismo á arte contemporánea.

— Os movementos vangardistas.


— Localización cronolóxica dalgunha obra de arte rep-resentativa dun momento histórico, identificandoos trazos máis destacados que permitan a súa cla-sificación dentro dun estilo determinado.

— Análise comparativa entre obras de arte que mos-tren a variabilidade e complexidade das súas rela-cións co contexto histórico dunha fase ou estilo.

— Diferenciación, clasificación e comparación de




A4 (210 x 297 mm) UNE

obras pertencentes a correntes tradicionais e inno-vadoras, establecendo as permanencias e os cam-bios presentes nelas.

— Contraste de información extraída de textos coa ob-servación directa da obra de arte.


— Valoración da influencia dos factores históricos nasobras de arte.

— Sensibilización pola conservación e respecto do pa-trimonio artístico e cultural de Galicia.

— Preocupación diante dos problemas que afectan ópatrimonio artístico–cultural galego.

— Interese polo coñecemento das manifestacións ar-tísticas contemporáneas da arte galega.

3.6 A Galicia actual

Unha vez analizada a evolución histórica dos aspectosmáis importantes da vida dun pobo, convén facerunha síntese da situación actual no período máis re-cente, de maneira que se poidan percibi–las interre-lacións entre o económico, o político, o social e o cul-tural nunha perspectiva interdisciplinar.


— A estructura económica: os sectores productivos ea súa importancia relativa. As relacións económicasde Galicia co seu contorno. Economía e medio am-biente. Problemas e retos da integración en Europa.

— A sociedade galega: a evolución demográfica recen-te e a súa distribución territorial. A estructura so-cial.

— Tradición e modernidade. A transformación da cul-tura tradicional rural. Novos valores e modos devida na cidade e no campo.

— A Galicia Autonómica: as súas institucións. Parti-dos e sindicatos. A dinámica sociopolítica.


— Establecemento de relacións entre a industrializa-ción e a evolución demográfica e social, os move-mentos migratorios dentro e fóra da Comunidade,as repercusións no ámbito familiar, na organizacióndo espacio urbano e rural, etc., a partir de fontesde documentación diversas.

— Análise crítica de problemas sociais de noso tempo:violencia social, consumismo, discriminacións,paro.

— Realización dun organigrama sobre as funcións dal-gunha institución autonómica.

— Identificación dos trazos máis característicos daeconomía galega, comparándoa co resto do Estado

e explicando o significado das diferencias estable-cidas.

— Identificación de actuacións económicas agresivasco contorno natural, sinalando posibles alternati-vas para os problemas detectados.


— Sensibilidade ante os problemas sociais derivadosdas situacións de desigualdade.

— Actitude crítica ante as necesidades de consumoque suscita a sociedade actual.

— Toma de conciencia de que a explotación desorde-nada dos recursos naturais e a degradación do me-dio ambiente non só son prexudiciais para nós, se-nón tamén para a sociedade do futuro.


— Identificar e localiza–las características físicasmáis destacadas que configuran os grandes espa-cios naturais galegos, analizando algúns exemplosrepresentativos das paisaxes xeográficas resultantesda actividade humana nestes medios.

Este criterio pretende verificar que os alumnose as alumnas coñecen a gran variedade que cons-titúe a realidade física galega tanto desde o puntode vista do relevo, como climático, de poboamento,... e, en consecuencia, que superan a visión decimo-nónica de presentar a Galicia como un espacio uni-forme.

— Describir, a partir da observación da realidade, defotografías, mapas e textos, as principais caracte-rísticas do medio galego.

Trátase de que os alumnos e as alumnas recoñe-zan na comunidade distintos tipos de unidades pai-saxísticas, establecendo relacións causais entre oselementos que as compoñen.

— Analizar algúns dos riscos e problemas medioam-bientais máis graves da comunidade (explotacióndesordenada dos recursos, lixos urbanos e indus-triais, incendios forestais, ...) e avalia–los perigosque supoñen.

Preténdese comproba–la capacidade dos alum-nos e das alumnas para identificar e analiza–losefectos a curto, a medio e a longo prazo da acciónhumana sobre o medio físico, fomentando o com-portamento respectuoso co medio ambiente.

— Recoñecer e apreciar, na historia de Galicia e encuestión de actualidade, os vestixios dun pasadomáis afastado.

Trátase de verificar que cando se aborda o estu-dio dos feitos e procesos relevantes da historia ga-




A4 (210 x 297 mm) UNE

lega (por exemplo, a estructura agraria, a articula-ción territorial co Estado español, as ideoloxías ementalidades sociais, etc.) o alumnado recoñece nopresente os vestixios do pasado, explicando a coe-xistencia da continuidade e do cambio e a súa pro-xección cara ó presente.

— Situar cronoloxicamente acontecementos e procesosrelevantes da historia de Galicia e analiza–la súavinculación co contexto español e internacional.

Preténdese comprobar que o alumnado apreciaa continuidade temática e a proximidade cronoló-xica entre acontecementos ocorridos en Galicia eoutros acontecidos fóra dela. Trátase tamén de ve-rificar se son quen de poñer exemplos das seme-llanzas existentes entre institucións políticas, há-bitos sociais, situacións económicas, etc. de Galiciae outros territorios, e de percibi–las peculiaridadesde determinadas situacións galegas.

— Analizar aspectos definitorios de distintas épocas,suficientemente diferenciadas, de Galicia, estable-cendo unha comparanza entre elas que permitaaprecia–las permanencias e os cambios.

Trátase de verificar que os alumnos e as alumnasson quen de recoñecer e valora–lo proceso de cam-bio histórico, a partir do estudio das diferencias eanaloxías entre distintos momentos da historia deGalicia, considerando non só os factores de caráctermáis xeral, senón incorporando referencias ás for-mas de vida cotiá.

— Identifica–las diversas causas dun feito histórico,analiza–las súas interrelacións e valora–la impor-tancia relativa dalgunha delas, desde ópticas tantocoetáneas como historiográficas.

Preténdese comprobar que os alumnos e asalumnas detectan a complexidade causal dos acon-tecementos históricos, que sopesan a significacióndas distintas circunstancias que concorren nos fei-tos, valorando o papel que pode desempeña–la res-ponsabilidade individual, e que aprecian as dife-

rencias entre o punto de vista da época e o queproporciona a perspectiva temporal.

— Recoñecer, situar no tempo e describir manifesta-cións relevantes da cultura galega, analizando assúas repercusións co contexto histórico e ponderan-do a súa aportación á cultura humana universal.

Segundo este criterio, os alumnos e as alumnasdeberán saber citar e glosar, con precisión cronoló-xica, manifestacións culturais de diverso tipo (lite-rarias, artísticas, científicas), explicando a súa re-lación coa situación histórica na que foron creadase valorando os elementos de diversidade e peculia-ridade da cultura galega.

— Exemplificar, desde presupostos non endocéntricos,os costumes, as tradicións, as crenzas, a arte e ahistoria de Galicia distinguindo os aspectos cultu-rais que definen unha identidade colectiva e queconfiguran unha forma de ser diferente doutras co-munidades.

Este criterio trata de verificar que os alumnos eas alumnas son quen de identifica–los trazos decultura, sen que iso signifique creación de frontei-ras, nun amplo abano que vai desde as festas po-pulares ata as leis e institucións, aplicando elemen-tos de análise historiográfica a aspectos da vida co-tiá.

— Clasificar empresas, a partir de datos concretos, se-gundo os seus trazos diferenciais e identificando assúas diferentes aportacións sociais e económicas ásociedade galega.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas son quen de recoñece–las relacións positivas enegativas, tanto económicas como sociais, que asdistintas empresas que conforman a economía ga-lega teñen no seu contorno, e que son capaces deescoller exemplos ilustrativos do desenvolvementoeconómico de Galicia e das repercusións en tódolosaspectos deste.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Introducción ás Ciencias Políticas e Socioloxía

1. Introducción

A complexa configuración social e política do mundocontemporáneo esixe de cada individuo un esforzo decomprensión e de interpretación desde o que podervalora–los seus diversos planos e adoptar decisiónspersoais, libres e responsables.

Desde esta perspectiva, a relación de contidos se-leccionados para esta «Introducción ás Ciencias Polí-ticas e Socioloxía» pretende unha explicitación refle-xiva e crítica dos diferentes procesos de interacciónsocial, tanto grupais como intergrupais, e das diversasestructuras de poder que conforman a vida social epolítica da sociedade actual. Unha explicitación naque o esforzo analítico haberá de conducir a miúdoata a xénese mesma e antecedentes históricos de talesprocesos e estructuras. Deste xeito, a análise deberádota–los alumnos e as alumnas de instrumentos só-lidos para unha conceptualización, interpretación evaloración da realidade circundante e contribuír ó de-senvolvemento nos mesmos dunha autonomía e ma-durez persoal desde as que poder tomar opcións res-ponsables e participar, dun xeito creativo e solidario,na construcción do propio contorno social e político.Cómpre ter presente, neste sentido, que a idade dosalumnos e das alumnas, ós que está destinada estadisciplina, está próxima —ou mesmo coincide— co re-coñecemento legal da súa maioría de idade política.

A selección de contidos propostos vertébrase —dunxeito xenérico e flexible— en torno á noción de podercomo realidade omnipresente da vida social e que ad-quire a súa última configuración política nas diversasformas do Estado. Este fío conductor está orientadocara a permitir non só unha estructuración articuladae sistemática dos diversos contidos da materia, senóntamén cara a propiciar unha exploración das proxec-cións e das derivacións últimas, no plano social e po-lítico, de nocións de Ética e Filosofía do Dereito de-senvoltas en cursos anteriores, así como cara a posi-bilitar unha integración significativa e globalizadorade diversos coñecementos adquiridos en disciplinascomo a Historia da Filosofía, a Historia do MundoContemporáneo e a Historia de España.

Desde outra perspectiva, o dobre plano —descritivoe teórico— que define os contidos desta materia, per-mite un transvasamento fluído entre as análises em-píricas concretas e un tratamento formal e abstractodos mesmos, en concordancia coa madurez psicolóxica

e intelectual dos alumnos e das alumnas de segundocurso de Bacharelato ós que está destinada.

Finalmente, a inclusión desta «Introducción ásCiencias Políticas e Socioloxía» dentro das materiasoptativas do último curso do Bacharelato responde,asemade, a unha finalidade propedéutica e de inicia-ción, non só —como é evidente— no estudio das Cien-cias Políticas e Sociolóxicas, senón tamén no das Cien-cias Económicas, Xurídicas, Históricas e Humanas enxeral.


O proceso de ensinanza–aprendizaxe desta materiadebe contribuír a que os alumnos e as alumnas de-senvolvan as seguintes capacidades:

— Analizar, contrastar e interpretar informacións di-versas sobre interaccións sociais, estructuras e or-ganización política do poder en diferentes contex-tos, incorporando á propia expresión, tanto oralcomo escrita, o correspondente vocabulario especí-fico.

— Coñecer e valorar criticamente as engrenaxes bá-sicas de interacción sobre as que se asenta a ordesocial: grupos sociais e axencias e procesos de so-cialización.

— Analizar e coñece–las diferentes estructuras de po-der, tanto no plano intra como inter–grupal e osdiversos mecanismos de exercicio e de manifesta-ción do mesmo.

— Coñecer e analiza–las características fundamentaisda organización política do poder e a súa relacióncon factores económicos e territoriais.

— Comprende–lo carácter específico do Estado moder-no e analiza–la súa xénese, evolución e configura-cións, así como as diversas teorizacións contractua-listas do mesmo e os presupostos filosóficos nos quese fundamentan.

— Comprender e valora–lo concepto moderno de cons-titución e analiza–la súa xénese e tipoloxías máisimportantes.

— Analizar e coñece–los mecanismos fundamentaisdo comportamento político democrático: formas departicipación, sistemas electorais e de repre-sentación, sistemas de partidos, formación da opi-nión pública e función política da mesma.

— Comprende–lo concepto de Estado social de benes-




A4 (210 x 297 mm) UNE

tar e analiza–la súa xénese, logros, limitacións eperspectivas de futuro.

— Coñecer e valora–lo propio sistema político españole as súas posibilidades e carencias.


Os contidos seleccionados para esta materia presén-tase estructurados en cinco bloques temáticos. Os ca-tro primeiros desenvolven unha secuencia lóxica e sis-temática progresiva, baixo o fío conductor da análisedo poder, desde a súa xénese nos procesos de interac-ción social grupal e intergrupal ata a súa organizaciónpolítica no Estado democrático moderno. O quinto blo-que aborda exclusivamente a análise do actual siste-ma político español. É obvio que a súa presentaciónnun bloque á parte non responde a ningún feito dife-rencial do mesmo, senón máis ben á súa especial re-levancia en canto contexto vivencial no que se desen-volve o alumnado.

A ordenación didáctica dos contidos propostos nosdiferentes bloques admite diversas secuencias de en-sinanza–aprendizaxe, podendo abordarse o seu trata-mento, en consecuencia, en unidades didácticas queagrupen transversalmente contidos temáticos de di-ferentes bloques, non só no caso evidente do quintobloque, senón tamén no dos outros catro restantes.

3.1 O home como animal social

As interaccións do individuo dentro dos grupos sociaisaparecen, desde o primeiro momento, fortemente mo-deladas cara ó mantemento e á reproducción da ordesocial vixente. Só unha toma de conciencia reflexivae crítica permitiralle ó individuo adquirir un grao deautonomía suficiente para participar na construccióndunha orde social máis racional e xusta. O tratamentodeste bloque deberá abordar, en consecuencia, os di-ferentes tipos de interacción social, así como as diver-sas configuracións e grupos sociais nos que teñen lu-gar e que funcionan como axencias de socialización,conformando e reproducindo a orde social establecida.Este enfoque dos contidos deberá dirixirse finalmentecara á análise dos fenómenos de desviación e cara áavaliación das diferentes respostas da sociedade anteos mesmos.


— Individuo e interacción social.

— Configuracións e grupos sociais.

— Cultura e socialización: axencias de socialización.

— Orde social: conformidade e desviación.


— A partir da observación de contextos reais, identi-ficación e análise dos diversos tipos de interacciónsocial nas diferentes configuracións e grupos so-ciais.

— Reconstrucción reflexiva de procesos de socializa-ción en grupos primarios e secundarios e identifi-cación dos mecanismos operantes nas principaisaxencias de socialización.

— Identificación e análise comparativa de diversos ca-sos de desviación social e das diferentes respostasde cohesión social ante os mesmos (represión–san-ción, reeducación–reinserción, reestructuración dapropia orde social vixente).


— Valoración da función enculturadora dos grupos so-ciais.

— Actitude crítica respecto á acción das diferentesaxencias de socialización.

— Actitude cautelosa e reflexiva ante os diferentes ti-pos de desviación social.

3.2 Estructuras de poder

As estructuras de poder, nacidas da asimetría nas re-lacións de interacción social e reproducidas medianteas axencias de socialización, atravesan e conformana totalidade da vida social ata culminar na organiza-ción política da sociedade. O desenvolvemento doscontidos propostos para este bloque deberá abordar,polo tanto, a análise da relación existente entre podere desigualdade e a súa distribución sistemática nosprocesos de estratificación social, para encarar final-mente a organización política das sociedades.


— Desigualdade e poder dentro do grupo.

— Estratificación social e estructuración xerárquicado poder entre grupos.

— Organización política do poder: formas pre–estataisde dominación, e organización estatal.

— Organización política e estructura territorial. Or-ganización política e estructura económica.

— Dimensión internacional dos procesos políticos con-temporáneos.


— Identificación de indicadores de poder e de meca-nismos do exercicio deste, en diferentes grupos fa-cilmente observables polo alumnado (familia, grupode pares, etc.).

— Elaboración dalgún pequeno traballo de investiga-




A4 (210 x 297 mm) UNE

ción, a partir de diferentes fontes de información,sobre a estratificación social e a estructura e me-canismos de poder nunha sociedade dada, históricaou actual.

— Identificación, caracterización e comparación dasdiversas modalidades de organización política dopoder, tanto estatais como pre–estatais, tomandocomo referencia formacións históricas concretas.


— Toma de conciencia e sensibilidade crítica ante me-canismos larvados de poder, tanto no plano inter-grupal como no intragrupal.

— Valoración das organizacións supraestatais e de ca-rácter internacional orientadas a promover unhaorde mundial máis xusta.

3.3 Estado moderno e constitucionalidade

O sistema político democrático aparece como o únicocapaz de garanti–los dereitos individuais e a plurali-dade ideolóxica da sociedade actual. A súa articula-ción, orientada polo postulado básico de limitación dopoder fronte a toda posible arbitrariedade, adquireforma e consistencia na proclamación dunha consti-tución. Desde esta perspectiva, os contidos propostosneste bloque están orientados a clarifica–la noción deconstitucionalidade en toda a súa extensión á luz dasúa xénese histórica, tanto no plano da teorizaciónfilosófica como no do devir político, tendo que abor-darse, en consecuencia, o proceso histórico que vaidesde o Estado liberal clásico ata a situación de en-crucillada actual creada polo derrubamento dos siste-mas socialistas e pola crise do Estado social de benes-tar. Unha análise das distintas tipoloxías constitucio-nais deberá contribuír finalmente á comprensión dosdiferentes tipos e variantes de organización políticado Estado.


— Xénese do Estado moderno: orixe e evolución dosdereitos individuais.

— Do rol de súbdito ó de cidadán: teorizacións con-tractualistas do Estado.

— Evolución e configuracións do Estado moderno econtemporáneo.

— Constitución como distribución e limitación do po-der: diferentes tipoloxías constitucionais e réximespolíticos.


— Identificación de factores que interveñen na confi-guración e na definición do Estado moderno, a par-tir da análise de documentación histórica e dos pro-

pios coñecementos adquiridos noutras disciplinasdo currículo.

— Análise de textos de diferentes teorizacións con-tractualistas do Estado moderno e contemporáneoe identificación dos seus presupostos filosóficos.

— Análise comparativa de diversas constitucións,identificando os seus diferentes sistemas de controle de distribución do poder e clasificándoas conse-cuentemente.

— Debate sobre as conquistas e limitacións do Estadosocial de benestar e sobre as perspectivas de futuro.


— Valoración da concepción do individuo como cida-dán suxeito de dereitos.

— Valoración da constitución como instrumento decontrol do poder político fronte ás posibles arbitra-riedades do mesmo.

3.4 Comportamento e representaciónpolítica

A ordenación distributiva do poder no sistema demo-crático descansa e adquire contido nos comportamen-tos de participación e de representación política doscidadáns. Desde esta perspectiva, os contidos destebloque están orientados, tanto a unha análise e com-paración valorativa dos diferentes sistemas de parti-cipación, de elección e de representación como a unhaexploración da función instrumental, que desempe-ñan os partidos e outros grupos de interese na verte-bración da vida política. Por outra parte, a tendenciaá burocratización da vida política nas democracias ac-tuais, xunto cos perigos de manipulación da opiniónpública por parte de grupos de presión de grande in-fluencia parecen demandar unha actitude de reflexióndesde a que espertar unha nova sensibilidade críticae renovadora da participación política.


— Sistemas e instrumentos de participación políticainstitucionalizados: partidos políticos e grupos deinterese.

— Sistemas electorais e de representación.

— Burocratización da vida política e novas formas departicipación non institucionalizadas.

— A formación da opinión pública e a súa función po-lítica.


— Análise comparativa de distintos sistemas de par-ticipación, de elección e de representación existen-




A4 (210 x 297 mm) UNE

tes nas democracias actuais, avaliando as súas van-taxes e inconvenientes.

— Establecemento de hipóteses explicativas dos ni-veis de participación política nas democracias ac-tuais, a partir da análise de diversos indicadores(abstención, afiliación, relevancia de movementoscidadáns, etc.).

— Debate sobre a burocratización da vida política nasdemocracias actuais.

— Análise, a partir de situacións concretas, do papeldesempeñado polos medios de comunicación de ma-sas na configuración da opinión pública.


— Actitude favorable á participación política democrá-tica, non só a través dos procesos electorais, senóntamén mediante outras canles.

— Tolerancia e valoración da pluralidade política eideolóxica.

— Valoración dos partidos políticos como elementosbásicos do xogo democrático.

3.5 O réxime político español

Un coñecemento profundo do propio réxime político,das súas posibilidades e carencias, deberá permitirunha participación máis crítica e consciente no mes-mo. Os contidos seleccionados para este bloque estánorientados, en consecuencia, cara a desenvolver unhaanálise do réxime político español actual e dos seusdiversos compoñentes, en contraste con outros siste-mas políticos do contorno cultural e político máis pró-ximo. Pero tal análise e avaliación non deberán es-quecer en ningún momento as peculiaridades especí-ficas, tanto históricas como territoriais, culturais, lin-güísticas, etc. do contexto español.


— Antecedentes históricos do réxime actual.

— Constitución de 1978 e institucións fundamentaisdo Estado.

— Participación e representación política: réxime elec-toral, sistema de partidos e grupos de interese.

— Estructura territorial do Estado e réxime de auto-nomías: o Estatuto de autonomía de Galicia.


— Análise comparativa da Constitución española de1978, en relación con outras do contorno cultural epolítico máis próximo, respecto á forma de distri-bución e de relación entre os poderes do Estado.

— Análise e discusión sobre os avances e sobre os pro-blemas do actual réxime de autonomías.

— Elaboración de propostas de diverso tipo orientadasa mellorar e a corrixir problemas existentes no sis-tema de participación e de representación políticada democracia española.


— Valoración da Constitución española de 1978 comogarantía dos dereitos individuais e como instancialimitadora do poder político.

— Valoración da democracia española como conquistairrenunciable e actitude crítica de esixencia perma-nente dun maior afondamento e afianzamento damesma.

— Valoración do réxime de autonomías como un avan-ce na articulación territorial descentralizada do Es-tado susceptible de perfeccionamentos.


— Manexar e analizar información procedente da So-cioloxía referida ós procesos de interacción social:socialización–desviación, grupos sociais e estratifi-cación social.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade dos alumnos e das alumnas para compren-der e para caracterizar, con precisión conceptual eterminolóxica, os procesos sociais básicos, tanto noplano teórico como no da análise práctica da reali-dade circundante.

— Analizar información referida ás diferentes estruc-turas de poder, así como á organización política domesmo tanto en sociedades pre–estatais como esta-tais, precisando as súas características diferenciaise a interdependencia das mesmas respecto a factoreseconómicos e territoriais.

Preténdese, así, avalia–la capacidade do alum-nado para analizar e para comprende–las diferen-tes formas de estructuración do poder e para esta-blecer relacións con factores conformadores do mes-mo.

— Utilizar e analizar información histórica diversa re-ferida a procesos de organización e de transforma-ción política: a xénese e a evolución do Estado mo-derno e as súas diferentes configuracións históricas,así como o desenvolvemento dos sistemas políticosda España contemporánea.

Trataríase, deste xeito, de verifica–la capacidadedo alumnado para comprende–las característicasdefinitorias do Estado moderno e os factores queinterveñen na súa xénese e conformación, así comopara entender e para valora–lo sistema político es-pañol actual desde unha perspectiva histórica.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Analizar e comparar diversas informacións e textosconstitucionais referidos á distribución do poderdentro do Estado e caracterizar, a partir deles, osdiferentes tipos de réximes políticos, con especial ref-erencia ó réxime español actual.

Trátase de avaliar, a través deste criterio, a ca-pacidade do alumnado para comprende–la nociónde constitucionalidade, así como para distinguir,identificar e caracterizar con precisión os diversosréximes políticos, e encadrar e valora–lo réxime es-pañol actual.

— Comentar textos de filosofía política referidos ás di-versas teorizacións e fundamentacións contractua-listas do Estado moderno.

Este criterio está orientado a comproba–la capa-cidade dos alumnos e alumnas para comprende–losfundamentos teóricos do Estado moderno e estable-cer relacións con outros coñecementos filosóficosacadados noutras disciplinas.

— Seleccionar, integrar e interpretar datos e informa-ción diversos, referidos a diferentes aspectos do com-portamento político: modalidades de participación,sistemas de elección e de representación, sistemasde partidos, formación da opinión pública e gruposde interese.

Trataríase, deste xeito, de comproba–la capaci-dade do alumnado para comprender e avalia–losdiferentes sistemas de participación política, asícomo para interpretar datos indicativos de partici-pación política da sociedade española actual e es-tablecer hipóteses explicativas e propostas conse-cuentes.

— Participar en debates sobre temas políticos próxi-mos e de actualidade.

A través deles, poderíase avalia–la capacidadedo alumnado para participar, con talante democrá-tico e tolerante, na confrontación de opinións e naelaboración de propostas creativas e abertas.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Literatura Galega do Século XX

1. Introducción

A literatura constitúe un feito cultural e social quedebe impregnar tódolos ámbitos da vida dos alumnose das alumnas, e facilita–la súa inserción na tradicióncultural.

Tendo en conta isto e como complemento á LinguaGalega e Literatura, materia común nas catro moda-lidades de Bacharelato, ofértase, como materia opta-tiva, na modalidade do Bacharelato de Humanidadese Ciencias Sociais, a Literatura Galega, que lles axu-dará, ós alumnos e ás alumnas, a sentirse membrosactivos da comunidade cultural da que forman parte,a aumenta–lo seu coñecemento do mundo e a analizarde forma crítica a realidade, así como a amplia–lassúas posibilidades comunicativas e estéticas.

Baixo o epígrafe de Literatura Galega preséntansecontidos referentes á Literatura do S. XX por estarenpróximos á sensibilidade da xuventude, proximidadeque facilitará a relación coa obra literaria a nivel con-textual, textual e estético.

Cómpre non esquecer que tódolos alumnos e alum-nas cursan Lingua Galega e Literatura e que, polotanto, con esta materia adquirirán unha visión xeralda creación literaria. Entón, para o desenvolvementodesta materia débese partir da materia común, de for-ma que non se produza unha redundancia de contidose se favoreza o afondamento na formación literariados alumnos e das alumnas. Así mesmo, a relacióncon outras materias do currículo, a interdisciplinarie-dade, pode favorecer grandemente a funcionalidadedos contidos, polo que resulta imprescindible unhaboa planificación de centro.

Esta materia permitiralles ós xoves, ademais da am-pliación de determinados contidos conceptuais, a me-llora na utilización de procedementos, técnicas, habi-lidades e estratexias que lles axudarán na análise, nainvestigación, no desenvolvemento do xuízo crítico, nareutilización da información, etc., aplicables non sóno campo do literario, senón tamén noutros camposdo saber e en situacións da súa vida cotiá.

Un procedemento fundamental en literatura é alectura, entendida como actividade complexa que im-plica comprender, explicar, analizar, interpretar e va-lora–la obra literaria, de forma que se perciba comoalgo vivo, creativo e lúdico, e conforme lectores sen-sibles, curiosos, reflexivos e respectuosos cara a tóda-las manifestacións literarias, artísticas e de pensa-

mento. Así mesmo, a lectura permite achegarse á re-alidade cunha actitude aberta e desde múltiples pun-tos de vista, e comparar textos coa posibilidade deestablecer relacións entre novas lecturas e marcosconceptuais previamente incorporados ós coñecemen-tos dos alumnos e das alumnas.

No desenvolvemento da materia, enfocada desdecalquera punto de vista (monográfico, temático, his-toricista, literatura comparada, ...) débense articularactividades nas que se estimule a receptividade lec-tora, comprensión de textos, e a creatividade escrito-ra, aspectos ámbolos dous claves nesta materia. Asímesmo, a proposta de actividades ha de permiti–laposibilidade do traballo individual, en parella e enpequeno ou gran grupo. É fundamental, tamén, quese cree un clima na aula no que se estimulen as in-quedanzas literarias dos alumnos e das alumnas e noque se fomente o espírito crítico, a escoita e o respectoás distintas ideas e opinións sobre unha obra, un au-tor ou un tema. O desenvolvemento destas actitudesconseguirá non só que os alumnos e as alumnas afon-den nos seus coñecementos literarios, senón taménque completen a súa personalidade, como individuosresponsables, críticos e tolerantes, e que sexan quende expoñe–las súas opinións de forma argumentadae de captar e acepta–las opinións dos demais.


A través desta materia, como resultado do proceso deensinanza–aprendizaxe, os alumnos e as alumnas de-senvolverán as seguintes capacidades:

— Coñece–la creación literaria do século XX e utilizarde forma crítica as fontes bibliográficas e documen-tais adecuadas para o seu estudio, apreciando aobra literaria como fonte de enriquecemento cultu-ral e de pracer persoal.

— Ler obras literarias, identificar nelas os aspectosformais e temáticos que as individualizan e valo-ralas como expresión da sensibilidade do ser hu-mano e da identidade cultural de Galicia.

— Comprende–la relación entre a obra literaria e ocontexto sociocultural no que foi creada e recoñecernela as influencias literarias e non literarias.

— Valora–la riqueza temática da creación literaria doS. XX a través da análise do seu tratamento pordiversos autores e mostrar interese pola actividadecultural desenvolvida polos mesmos.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Establecer relacións entre textos da Literatura Ga-lega do século XX e textos doutras literaturas, ex-plicando as conexións formais e temáticas existen-tes entre eles.

— Elaborar sinxelos traballos de investigación sobrealgunha obra ou aspecto salientable da mesma, uti-lizando as fontes de documentación necesarias, eemitir unha opinión persoal argumentada.


Os contidos desta materia aparecen distribuídos ó lon-go de tres bloques referentes á literatura galega doS. XX cos que se pretende que os alumnos e as alum-nas afonden no coñecemento e na análise da creaciónliteraria.

Esta distribución en bloques non implica que naplanificación do traballo de aula se desenvolvan comounidades autónomas, senón que o seu tratamentopode ofrecer unha maior riqueza se se realiza de for-ma que os contidos dos distintos bloques estean rela-cionados.

Baixo o título de cada bloque preséntanse os trestipos de contidos, de tipo conceptual, procedementale actitudinal, cos que se pretende analiza–la comple-xidade temática, técnica e contextual da creación li-teraria, na que se contemple a relación intertextualentre distintos autores, entre formas literarias diver-sas e entre literatura e ciencia e outras artes. Estaactividade esixe unha complicidade entre escritor elector, complicidade que supón compartir un referentesituado tanto no ámbito literario como no extralitera-rio.

3.1 A prosa

Neste bloque preséntanse contidos referentes á rique-za que ofrece a narrativa ó longo do S. XX a niveltemático e técnico. A orixinalidade, as innovaciónsprocedentes da literatura universal, oral e escrita, eas influencias non literarias tanto do contexto histó-rico como doutras artes son aspectos a tratar a partirde exemplos significativos.

Así mesmo, os contidos do bloque poñen ós alumnose ás alumnas en contacto con aquelas manifestaciónsen prosa, de carácter literario, referentes á reflexión,á opinión e á investigación científica.

A lectura de textos representativos será o procede-mento adecuado para analizar estes distintos aspec-tos e para que, a partir desta análise, os alumnos eas alumnas poidan emitir unha opinión persoal críti-ca.


— A prosa de ficción.– Relato curto e novela. A súa presencia ó longo do

S. XX.– Estructura e técnica narrativa.– Temática.

— A prosa de non ficción.– O compromiso cultural.– A crítica literaria.– O artigo de opinión.


— Lectura de obras representativas da prosa do S.XX.

— Reflexión sobre o significado e a importancia de de-terminadas formas literarias na actividade culturaldo S. XX.

— Análise, en textos diversos, da temática e das es-tructuras formais máis representativas, salientan-do os aspectos máis innovadores e establecendo re-lacións entre o tratamento dado por autores dife-rentes.

— Utilización de textos de crítica literaria coa finali-dade de observa–las diferentes interpretacións quepode ofrecer un mesmo texto.

— Observación das relacións intertextuais e extratex-tuais en diferentes obras literarias.

— Análise crítica dalgún artigo de opinión tendo enconta a canle de transmisión.

— Elaboración dunha exposición oral ou escrita sobrealgunha obra ou aspecto significativo da mesma,emitindo unha opinión persoal argumentada e do-cumentada.


— Valoración da lectura como medio para o coñece-mento da realidade e como fonte de pracer e deenriquecemento persoal.

— Respecto pola obra literaria como transmisora dostrazos característicos da cultura galega.

— Interese por comparti–las opinións persoais sobreas lecturas e respecto e valoración das opinións dosdemais.

3.2 O mundo poético

Os contidos deste bloque fan referencia ás transfor-macións que sofre a creación poética no S. XX, queabranguen desde un novo enfoque dos temas ata aincorporación de novos obxectos poéticos, así como óscambios que afectan á linguaxe e á estructura poéti-cas.




A4 (210 x 297 mm) UNE

Todas estas transformacións deben ser analizadasdentro da pluralidade estética e cultural que caracte-riza o S. XX.

A través dos contidos procedementais aténdese ápreparación de lectores atentos, críticos e cómplices,capaces de comparti–los referentes da creación poéti-ca deste século.


— A creación poética. A súa importancia ó longo do S.XX.

— Temática.

– O paisaxismo.

– A poesía existencial.

– A poesía social.

– A poesía amorosa.

— Forma e linguaxe poética.

— Relacións intertextuais.


— Lectura de textos representativos da poesía do sé-culo XX.

— Análise da temática e do seu tratamento en autoresdiferentes.

— Observación das características formais e temáti-cas comúns a distintos autores que permiten con-sideralos membros dun mesmo grupo, así comoaqueloutras que os individualizan.

— Análise da estructura e da linguaxe poética en tex-tos significativos.

— Busca de información sobre as influencias literariasna creación poética.


— Sensibilidade para comprende–lo contido da obraliteraria e para aprecia–las innovacións formais damesma.

— Valoración da lectura como medio para o coñece-mento da realidade e como fonte de pracer e deenriquecemento cultural.

— Respecto polos sentimentos transmitidos na crea-ción poética.

3.3 A literatura e as outras artes

Os contidos deste bloque refírense á interrelación en-tre o texto literario e outras manifestacións culturais,entre a arte literaria e as outras artes, de xeito talque a comunicación non se establece unicamente através do texto escrito senón que a imaxe, o debuxo,a música, a expresión corporal, é dicir, os referentes

contextuais son elementos imprescindibles para a súacomprensión.

Máis ca unha visión diacrónica destas manifesta-cións literarias do S. XX interesa que os alumnos eas alumnas sexan quen de percibir esas interrelaciónse procurarlle un senso ó texto.


— Texto literario e espectáculo teatral. A súa presen-cia no S. XX.

— Temática e técnica teatral.

— Literatura e cine. Influencias.

— Debuxo e simbolismo. O texto, a imaxe e o contexto.


— Interpretación de obras nas que se integre texto eimaxe dentro dun determinado contexto.

— Análise, en exemplos concretos, dos elementos queconverten o texto literario en espectáculo teatral.

— Identificación, a través da comparación de textos,da diversa temática e da técnica teatral ó longo dacreación do S. XX.

— Creación de textos nos que se conxugue o texto li-terario con outros elementos non literarios.

— Observación das influencias da técnica cinemato-gráfica na obra literaria.

— Análise do texto e do contexto para comprende–lacrítica social presente en textos icónico–verbais.


— Respecto e valoración das opinión dos demais.

— Interese por coñece–la actividade literaria e cultu-ral.

— Sensibilidade para comprende–lo contido da obraliteraria e para aprecia–las innovacións da mesma.


— Ler textos representativos da creación literaria doS. XX e interpretalos dentro do contexto histórico esociocultural.

Con este criterio trátase de comprobar se osalumnos e as alumnas son quen de comprender einterpretar un texto literario como un feito culturalsituado nun determinado marco histórico, social eideolóxico.

— Analizar textos, reflexionando sobre a súa técnica,sobre os recursos estilísticos e técnicos, e sobre a in-terrelación do contido coa forma.

Trátase de avalia–la capacidade dos alumnos edas alumnas para facer un comentario comprensivo




A4 (210 x 297 mm) UNE

dun texto no que capten as características da téc-nica empregada, resaltando aqueles aspectos máisinnovadores, os recursos estilísticos utilizados eaqueloutros elementos que fan do texto unha obrade creación, de xeito que perciban a pertinenciadunha determinada forma para transmitir un con-tido, e analiza–los distintos elementos da mensaxeliteraria.

— Recoñecer en textos de diferentes autores a presenciadunha mesma temática e relacionalos con formula-cións anteriores poñendo de relevo as diferenciasque os singularizan.

Trátase de comprobar se o alumno recoñece apresencia dunha mesma temática na creación lite-raria de distintos autores e se é quen de realizarunha análise da mesma a través dunha visión re-trospectiva.

— Elaborar traballos sinxelos sobre obras de creación,explicando as características principais, aportandounha opinión persoal e utilizando de forma críticaas fontes bibliográficas e documentais adecuadas.

Este criterio pretende avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para elaborar sinxelos tra-ballos nos que amosen a súa competencia para autilización, con criterios persoais, das fontes bibli-ográficas; para planificar, con certo rigor científico,

os seus traballos; e para expresar, a través dunhaestructura correcta e dunha linguaxe adecuada erica, as súas ideas, opinións e xuízos. Tamén é im-portante ter en conta o interese do alumnado porpresentar un traballo ben feito.

— Relacionar textos da nosa literatura con outros deliteraturas distintas, observando as posibles in-fluencias e distinguindo as notas peculiares da nosacultura literaria.

Con este criterio preténdese comprobar se osalumnos son quen de percibir, a través da compa-ración de textos, as influencias doutras literaturase os trazos propios da nosa cultura.

— Valora–la creación literaria en lingua galega comoexpresión dos sentimentos, ideas e ideoloxía, indi-viduais e colectivos, e como medio para enriquece–lapropia personalidade.

Este criterio terá en conta o desenvolvemento,nos alumnos e nas alumnas, dunha actitude crítica,de interese e respectuosa cara á creación literaria.Esta actitude pódese observar a través de determi-nados indicadores: o seu hábito lector, o interesepola creación literaria, as súas opinións e xuízossobre textos literarios, a súa actitude ante as novaspublicacións, o respecto polas opinións alleas, etc.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Literatura Universal Contemporánea

1. Introducción

O ser humano crea a Literatura e ó mesmo tempo aLiteratura conforma o ser humano, producíndoseunha continua interacción comunicativa entre litera-tura e sociedade da que se pretende que participen osalumnos e as alumnas. Será a través da lectura deobras que recrean o pensamento e os sentimentos hu-manos como os xoves participarán da sabedoría lega-da por autores, homes e mulleres, doutras épocas.

Como complemento á Lingua Castelá e Literaturae á Lingua Galega e Literatura, materias comúns nascatro modalidades do Bacharelato, inclúese como ma-teria optativa, no Bacharelato de Humanidades eCiencias Sociais, a Literatura Universal Contempo-ránea co fin de facilitar ós alumnos e ás alumnas aampliación dos seus coñecementos literarios e a refle-xión sobre aqueles sentimentos, ideas, inquedanzas eintereses que configuraron a historia máis recente dahumanidade e que se converteron, en culturas afas-tadas entre si, en temas literarios que presentan ca-racterísticas comúns como se fose un mesmo ser hu-mano o que os sentiu e os expresou.

Céntrase este currículo na época contemporáneaporque a lingua estándar deste período é a base dacompetencia lingüística dos alumnos e das alumnasde hoxe en día, o que lles facilitará tanto a compren-sión das obras, ben sexan traduccións ou ben ediciónsno seu idioma orixinal, como a asimilación das pecu-liaridades que constitúen a lingua literaria, inclusoas rupturas do sistema lingüístico que caracterizanos movementos máis innovadores. Así mesmo, o estu-dio deste período posibilitaralles as claves de obrasrepresentativas do ámbito cultural no que están in-mersos.

A comprensión das distintas ideoloxías, así comodos peculiares trazos da lingua literaria necesitan ocoñecemento duns antecedentes que poden aportaroutras materias do currículo, (Linguas Castelá e Ga-lega e as súas literaturas, Historia, Filosofía, ...), ouque se poden inxerir na programación no momentoen que sexa necesario. Esta mirada retrospectiva podeestar motivada pola temática, pola utilización outransformación das distintas formas literarias ou porunha nova visión do obxecto estético, polo que os an-tecedentes seleccionados non teñen que gardar unhaorde cronolóxica e será nas programacións de aulaonde o profesorado que imparta a Literatura Univer-

sal faga as conexións necesarias para un mellor coñe-cemento e comprensión dos contidos desta materia.

Así mesmo, debido á extensión literaria, cómpreque se realice unha selección de determinados move-mentos, temas, obras, autores tendo en conta as pe-gadas que deixaron na creación literaria castelá e ga-lega e os intereses dos alumnos e das alumnas deforma que se sintan atraídos pola riqueza pluricultu-ral transmitida na Literatura.

O desenvolvemento desta materia permitirá, ta-mén, a utilización de procedementos, técnicas, habi-lidades e estratexias que lles axudará na análise, nainvestigación, no desenvolvemento do xuízo crítico ena reutilización da información, aplicables non só nocampo do literario, senón tamén noutros campos dosaber e en situacións da súa vida cotiá.

Un procedemento fundamental en Literatura é alectura, entendida como actividade complexa que im-plica comprender, explicar, analizar, relacionar, inter-pretar e valora–la obra literaria, de forma que osalumnos e as alumnas a perciban como algo vivo,creativo e lúdico e os conforme como lectores sensi-bles, curiosos, reflexivos e respectuosos cara a tódalasmanifestacións literarias, artísticas e de pensamentofroito de culturas diferentes. Así mesmo, a lecturapode permitirlles achegarse á realidade cunha actitu-de aberta e desde múltiples puntos de vista, e com-parar textos para transferi–los seus coñecementos epara establecer relacións entre novas lecturas e es-quemas conceptuais previamente incorporados ósseus coñecementos.

Os estudios de literatura, ademais de axudar á for-mación intelectual dos xoves, contribúen ó seu desen-volvemento humano afianzando actitudes de aprecio,de respecto e de tolerancia cara a outras ideas e opi-nións, e permiten acrecenta–la súa sensibilidade con-figurando neles un espírito aberto e crítico, de formaque cheguen a ser individuos responsables en harmo-nía coa sociedade da que forman parte.


— Coñece–los períodos máis representativos, os gran-des movementos estéticos e as obras máis signifi-cativas da Literatura Universal Contemporáneaque foron conformando a nosa realidade cultural.

— Ler textos significativos da literatura universal, re-lacionalos co contexto histórico no que foron crea-




A4 (210 x 297 mm) UNE

dos, atendendo especialmente ós aspectos sociocul-turais máis relevantes, e gozar da lectura como ac-tividade pracenteira.

— Recoñecer, a través da lectura e da análise de tex-tos, a presencia duns mesmos temas en distintosmomentos da creación literaria universal e as in-fluencias, temáticas e formais, entre textos litera-rios de diferentes culturas, épocas e autores, asícomo as influencias non literarias.

— Establecer relacións entre textos da literatura uni-versal e textos das literaturas castelá e galega, ex-plicando as conexións formais e temáticas existen-tes entre eles.

— Elaborar traballos sobre movementos estéticos, so-bre autores ou autoras, sobre temas ou sobre obrasda literatura universal, utiliza–las fontes de docu-mentación necesarias e mostrar interese por pre-sentar un traballo ben feito.

— Valora–la creación literaria como expresión de in-quedanzas, de sentimentos e de crenzas, indivi-duais e colectivas, como instrumento de coñecemen-to doutras culturas e como fonte de enriquecementopersoal.

— Interesarse por coñece–la creación literaria univer-sal contemporánea e respecta–los sentimentos e asactitudes reflectidas nos textos das distintas cultu-ras.


Os contidos desta materia aparecen distribuídos ó lon-go de tres bloques que, a partir das distintas formasliterarias, recollen os coñecementos esenciais paraque os alumnos e as alumnas adquiran unha visiónglobal da Literatura Universal Contemporánea.

Para que a aprendizaxe dos contidos sexa signifi-cativa, cómpre que os alumnos e as alumnas se exer-citen en procedementos tales como a lectura de obrasdentro do contexto histórico e sociocultural no que fo-ron creadas, a análise da evolución das distintas for-mas literarias e da súa linguaxe, a identificación doselementos non literarios ou a relación entre diversostextos, de forma que poidan facer unha interpretaciónglobal da creación literaria universal, ó mesmo tempoque afianzan actitudes de interese, de respecto e deaprecio por este patrimonio cultural universal. Asímesmo, cómpre que engarcen todos estes contidos coscoñecementos literarios que xa posúen, de xeito queos poidan utilizar e ampliar na vida futura de formaautónoma.

Esta distribución en bloques diferentes non supónque cada un deles sexa unha unidade autónoma, se-

nón que, no momento do seu desenvolvemento, debeexistir entre eles unha forte conexión, de xeito que osalumnos e as alumnas poidan establecer relacións en-tre os contidos dos distintos bloques.

3.1 Poesía

Os contidos deste bloque tratan as transformaciónsque a poesía experimentou durante a época contem-poránea, partindo da subxectividade que o poeta ro-mántico impón á súa obra. A liberdade propugnadadesde entón non só transformará as estructuras e alinguaxe poéticas, e influirá sobre a temática, senónque dará unha nova visión do obxecto poético. A lec-tura de textos poéticos contemporáneos de literaturasdiversas débese apoiar nunha mirada retrospectivacara a outros textos, subliñando os elementos de in-tertextualidade que explicarán a débeda de moitos dosmovementos estéticos contemporáneos cos grandes fi-tos literarios da cultura occidental.


— A estética romántica.

— Evolución cara á poesía do século XX: parnasianis-mo, simbolismo e modernismo.

— As vangardas.

— Últimas tendencias da poesía.


— Lectura de textos representativos desta forma lite-raria.

— Establecemento de relacións entre o texto poéticoe o marco sociocultural no que se produciu.

— Identificación, a través da comparación de textos,dos elementos de intertextualidade, así como dadistinta temática e das transformacións desta for-ma literaria en momentos diversos e en literaturasdistintas.

— Elaboración de traballos, orais e escritos, utilizandodiversas fontes de documentación.


— Valoración da creación literaria como patrimoniocultural da humanidade.

— Interese polo achegamento á cultura universal através da lectura de textos poéticos.

— Respecto polos sentimentos e inquedanzas expre-sadas en textos poéticos de diversas literaturas.

3.2 Narrativa

Cos contidos que se desenvolven baixo o epígrafedeste bloque preténdese que os alumnos e as alumnas




A4 (210 x 297 mm) UNE

adquiran unha visión global dos cambios sufridos poresta forma literaria a partir do Romanticismo ata osnosos días. A complexidade do momento histórico, cosseus acontecementos políticos, sociais e culturais, vaipropiciar unha narrativa de temática e de técnicacomplexas tanto naquelas obras que fan referencia aunha realidade máis ou menos aparente como naque-loutras nas que as influencias non literarias compor-tan innovacións espectaculares (enfoque, personaxes,espacio, tempo, ...). A lectura de textos de diferentesliteraturas permitirá, ó alumnado, coñece–las influen-cias e as relacións intertextuais, así como as aporta-cións orixinais dun determinado movemento, obra ouautor.


— A prosa romántica: o conto, o relato curto, a novela.

— A relación entre novela e sociedade: realismo, na-turalismo, realismo socialista.

— Innovacións técnicas e temáticas.

— A narrativa latinoamericana.

— A narrativa no último tercio do século XX.


— Lectura de textos representativos desta forma lite-raria.

— Análise, en textos concretos, da relación entre for-ma literaria e contido.

— Establecemento de relacións entre o contido e a es-tructura de textos narrativos de distintas literatu-ras e de textos das literaturas castelá e galega.

— Análise, en diferentes textos, da subxectividade eda obxectividade que impregnan a obra literaria,así como da estructura e técnica que as sustentan.

— Emisión de xuízos sobre os textos lidos, a través deexposicións orais ou escritas.


— Respecto pola tradición literaria narrativa.

— Interese por comparti–las opinións persoais sobreos textos.

— Valoración da lectura como medio para o coñece-mento da realidade e como fonte de pracer e deenriquecemento cultural.

3.3 Teatro

Os contidos deste bloque tratan de presenta–lo tex-to dramático ós alumnos a ás alumnas non unicamen-te como texto literario senón como un conxunto deelementos que lle permiten converterse en espectácu-lo teatral: texto, técnicas, modos de representación,etc.

Os xoves deben adquirir unha visión da evolucióndo teatro na literatura contemporánea occidental,pero dentro do seu contexto histórico, pois a escenareflectiu sempre a historia, tanto na súa vertente es-tética como social.


— O drama romántico: Goethe e Víctor Hugo.

— Realismo–naturalismo e grandes innovacións dra-máticas.

— O espectáculo teatral a finais do século XX.


— Lectura de textos significativos desta forma litera-ria.

— Observación da transcendencia que determinadasobras e autores tiveron para a creación dramáticauniversal.

— Identificación, en exemplos concretos, dos elemen-tos non literarios que converten o texto dramáticoen espectáculo teatral.

— Análise, a través da comparación de textos de lite-raturas diferentes, da evolución temática e da téc-nica teatral.


— Valoración do teatro como fonte de pracer e de ri-queza cultural.

— Interese por coñece–la complexidade desta formaliteraria.

— Respecto polas peculiaridades dunha determinadacultura reflectidas na obra de teatro.


— Ler textos representativos de distintas literaturas,de diversas épocas e de autoras e autores distintose situalos no seu contexto histórico e sociocultural.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas son quen de comprender e interpretar un textoliterario como un feito cultural situado nun marcohistórico, social, ideolóxico e estético determinado,para o que deberán aplica–los coñecementos xeraissobre os períodos máis representativos da Litera-tura Universal Contemporánea no seu contexto his-tórico e social, sobre os grandes movementos esté-ticos e sobre autoras e autores determinados, asícomo saber utilizar e aplica–las fontes bibliog-ráficas adecuadas.

— Analizar textos literarios, reflexionando sobre asdistintas formas literarias, sobre os recursos estilís-




A4 (210 x 297 mm) UNE

ticos e técnicos, e sobre a relación do contido coaforma.

Trátase de avalia–la capacidade dos alumnos edas alumnas para facer un comentario sobre untexto representativo de calquera das formas litera-rias, no que se poña de relevo as característicasestructurais, técnicas e de significado, así como aidoneidade dunha forma literaria para expresar undeterminado contido.

— Recoñecer en textos contemporáneos dunha determi-nada literatura a presencia dunha mesma temáticae relacionala coa súa formulación noutras épocas enoutras literaturas, indicando as diferencias exis-tentes.

Este criterio trata de comprobar se o alumnadoé consciente da recorrencia de determinados temasó longo da creación literaria universal e se é quende explica–las aportacións dunha determinada épo-ca a temas e a tópicos literarios. Trátase, ademais,de observar se as alumnas e os alumnos compren-den a Literatura como resultado da conexión e dasinfluencias entre a tradición e a creación persoalde diferentes autores e autoras.

— Relacionar textos das Literaturas Castelá e Galegacon outros da Literatura Universal, observando asrelacións que existen entre eles e poñendo de mani-festo os trazos característicos das culturas castelá egalega.

Este criterio quere comprobar, a través da aná-lise de textos, a capacidade dos alumnos e das

alumnas para observa–las influencias mutuas en-tre as distintas Literaturas e os puntos comúns quereflecten as mesmas preocupacións. Comprobarase,así mesmo, a súa capacidade para capta–la especi-ficidade das culturas castelá e galega.

— Valora–la creación literaria como expresión dos sen-timentos e das ideas, individuais e colectivas, ecomo medio para enriquece–la propia personalida-de.

Este criterio ten en conta o desenvolvemento, nosalumnos e nas alumnas, dunha actitude crítica, deinterese e respectuosa cara á creación literaria.Esta actitude maniféstase na súa conducta, peropódese, tamén, observar a través de determinadosindicadores concretos: o seu hábito lector, o seu in-terese pola creación literaria, as súas opinións exuízos sobre textos literarios, etc.

— Elaborar monografías, reseñas, exposicións orais eoutros traballos sinxelos, sobre épocas, movementosestéticos, autoras e autores ou textos de creación.

Este criterio pretende avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para elaborar sinxelos tra-ballos nos que amosen a súa competencia para autilización, con criterios persoais, das fontes bibli-ográficas; para planificar, con certo rigor científico,os seus traballos; e para expresar, a través dunhaestructura textual correcta e dunha linguaxe ade-cuada e rica, as súas ideas, opinións e xuízos. Ta-mén é importante ter en conta o interese do alum-nado por presentar un traballo ben feito.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Literaturas Hispánicas

1. Introducción

A literatura, como creación estética, traduce unha ex-periencia humana e di algo acerca dos seres humanose o mundo. En tanto que expresión de valores e cos-movisións diferentes, a literatura afírmase como unmedio privilexiado de exploración e coñecemento dun-ha realidade humana íntima, ás veces enmascaradapor convencións e hábitos sociais. Por todo isto, a en-sinanza da literatura incide no desenvolvemento dasensibilidade artística e na adquisición da capacidadede analizar e valorar criticamente a realidade.

O currículo das Literaturas Hispánicas —materiaoptativa de 2º curso de Bacharelato na modalidade deHumanidades e Ciencias Sociais— concíbese como uncomplemento de Lingua Castelá e Literatura e de Lin-gua Galega e Literatura, materias comúns en tódalasmodalidades do Bacharelato. O seu estudio debe per-mitir, ás alumnas e ós alumnos que a elixan, profun-dar no coñecemento dos trazos específicos da produc-ción literaria desenvolvida no noso ámbito cultural eamplia–los procedementos propios da literatura entanto que disciplina, tales como a lectura crítica deobras literarias, a análise e interpretación de textose a busca de información utilizando as fontes adecua-das. Así mesmo permite a sistematización e o afon-damento en contidos compartidos coas dúas materiascomúns.

Cronoloxicamente, a materia enmárcase entre acrise finisecular do século XIX e as últimas tendenciasdo século XX. E isto por dúas razóns. A primeira, por-que se considera que o alumnado, tras cursa–la Se-cundaria Obrigatoria e o primeiro curso de Bachare-lato, ten o suficiente coñecemento do noso patrimonioliterario como para acceder á rica diversidade de ten-dencias literarias, á evolución dos xéneros tradicio-nais e ós profundos cambios na sensibilidade estéticaque se dan na nosa literatura ó longo da época aquíenmarcada. A segunda, porque a madureza intelec-tual e afectiva das alumnas e alumnos permite orien-ta–los seus intereses culturais cara ó coñecemento dacreación literaria do pasado máis recente e do seupropio presente.

O concepto do hispánico, no seu senso máis amploe aplicado ó literario, permite delimita–lo ámbito plu-ricultural da disciplina. Aínda que o obxecto de estu-dio fundamental sexa a producción literaria en caste-lán tanto do Estado español como de Hispanoamérica,prestarase tamén atención ó coñecemento da produc-

ción literaria noutras linguas peninsulares (debe ter-se en conta que a literatura galega está contempladacomo materia común no bacharelato e como optativaen 2º curso da modalidade de Humanidades) máis sig-nificativa pola súa contribución ó ámbito cultural co-mún, especialmente na segunda metade do século XX.

O estudio da literatura, en tanto que materia in-dependente, permite abordar, como obxectivo básico,a ampliación da competencia literaria do alumnadoatendendo ós trazos específicos do feito literario comofenómeno comunicativo: a distancia espacio/temporale histórico/cultural entre o emisor e os seus receptorespotenciais inflúe na recepción e a interpretación dotexto literario; interpretación suxeita, por outra parte,ó grao de coñecemento das convencións literarias (ten-dencia artística, xénero, ...) nas que se insire unhadeterminada obra; a interrelación con outros textosliterarios e non literarios, etc. Dende esta considera-ción da literatura como actividade comunicativa e ins-trumento privilexiado para expresa–las complexas re-lacións dos seres humanos co mundo que os rodea, éposible analizar e recoñece–los factores ideolóxicos,sociais, culturais ou sociolingüísticos que condicionana producción e recepción dos textos literarios.

A lectura e interpretación de obras literarias, aten-dendo ó contexto cultural no que se produciron, debeconsiderarse como eixe da programación. Isto permi-tirá acceder a outros coñecementos propios da espe-cialización dunha materia optativa: característicasxerais da literatura no período histórico enmarcado,relacións coa literatura occidental, xeracións e move-mentos literarios, evolución dos xéneros narrativos,poéticos e teatrais, cambios na concepción do papelsocial do escritor e da función da literatura, etc.

Como criterios para selecciona–las obras de lecturapropóñense os seguintes: valor literario específico dostextos seleccionados, representatividade en relacióncoas grandes liñas literarias do século XX, inserciónnunha tendencia artística relevante e aportación á re-novación literaria, valor representativo do xénero, etc.Como último criterio, pero non o menos importante,terase en conta o interese da obra para o lector actual.En relación con este interese e tendo en conta a idadedas alumnas e alumnos, a lectura crítica non debeesquece–las posibilidades dunha lectura creadora, dexeito que o alumnado poida aportar tódalas suxes-tións intelectuais e afectivas que o texto lle provocase,ben mediante o taller de textos literarios, ben median-te a elaboración de breves traballos de investigación




A4 (210 x 297 mm) UNE

que corroboren ou contrasten a súa propia interpre-tación.

En canto ó número de lecturas durante o curso, éaconsellable que se lean polo menos tres obras da pri-meira metade do século e tres da segunda metade,tendo en conta ademais a variedade de formas (na-rrativa, teatro, lírica). Por outra parte, dada a granriqueza e variedade da producción literaria no períodoacoutado, pode ser conveniente substituí–la lecturacompleta de obras significativas pola lectura de anto-loxías poéticas, teatrais ou de relatos breves que fa-ciliten un coñecemento e unha valoración máis globaisdas diversas tendencias e xeracións de autores, asícomo o contacto cunha panorámica da evolución dostres grandes xéneros mencionados.


Como resultado do proceso de ensinanza–aprendizaxeos estudiantes desenvolverán as capacidades ás quealuden os seguintes obxectivos xerais:

— Coñece–las tendencias e movementos estéticosmáis representativos e os autores e autoras máissignificativos das Literaturas Hispánicas que con-formaron a nosa realidade pluricultural actual.

— Ler, analizar e interpretar textos significativos dasLiteraturas Hispánicas relacionándoos co momentohistórico no que foron creados e atendendo ós as-pectos socioculturais e literarios máis relevantes.

— Elaborar traballos sobre movementos estéticos, so-bre autores ou autoras, sobre obras ou temas rele-vantes, utilizando as fontes de documentación ne-cesarias e mostrando un interese suficiente pola re-alización e presentación dun traballo ben feito.

— Comunicar ideas, sentimentos e sensacións propiosmediante a elaboración de textos escritos con in-tención estética ou ben coa finalidade de expresaropinión (reseñas, breves artigos de crítica literaria,...).

— Valora–la creación literaria como expresión de sen-timentos, crenzas e inquietudes, individuais e co-lectivos, como instrumento de coñecemento das no-sas culturas e como fonte de enriquecemento per-soal.

— Interesarse por coñece–la creación literaria hispá-nica e respecta–las diferencias culturais reflectidasnos diversos textos lidos.


Os contidos desta materia distribúense en tres blo-ques que, de acordo coas tres formas literarias (na-

rrativa, poesía e teatro), recollen os coñecementosesenciais para que o alumnado adquira unha visiónglobal das Literaturas Hispánicas ó longo do séculoXX.

Para que a aprendizaxe dos contidos poida reali-zarse de forma máis significativa para o alumnado,mediante a secuencia de lecturas e interpretación detextos, atenderase ás relacións de producción e recep-ción que se establecen entre autor, obra e receptores.Así, en relación co autor teranse en conta os trazosque o caracterizan (personalidade, formación estética)e o mundo social ó que pertence; en relación coa obra,establecerase a súa organización interna e as finali-dades literarias e extraliterarias no momento da súaproducción; por último, en canto ás condicións de re-cepción, teranse en conta as canles de difusión e co-mentaranse as interpretacións sucesivas ás que deulugar a obra, destacando a importancia do lector comoco–partícipe na construcción do significado do texto.

3.1 Narrativa

Cos contidos que se recollen neste bloque preténdeseque o alumnado acade unha visión panorámica daevolución da narrativa hispánica desde a superacióndo realismo decimonónico ata os nosos días. Interesamostrar como este panorama narrativo é especial-mente complexo debido non só á abundancia de tex-tos, senón tamén á permeabilidade da ficción narra-tiva para acoller e reflectir técnica e tematicamenteos profundos cambios políticos, sociais e culturais quese producen durante este século.

A lectura e o traballo con textos deben facilita–lacomprensión de que a pluralidade de tendencias na-rrativas responde ó intento de reflectir e interpretarunha realidade moi diversa nun tempo histórico es-pecialmente suxeito a cambios.


— Tendencias narrativas dende a fin de século ata1940: permanencia e renovación do realismo tradi-cional. A narración formalista e intelectual.

— Tendencias narrativas dende 1940 ata os nososdías. Diversificación das propostas narrativas: re-alismo social, realismo obxectivo, realismo máxicoe realismo experimental. Últimas tendencias: asi-milación da renovación formal e eclecticismo.

— Innovacións técnicas e temáticas.

— Renovación dos xéneros narrativos: novela, novelacurta e conto.

— Narrativa e medios de difusión. Adaptacións cine-matográficas e televisivas.




A4 (210 x 297 mm) UNE


— Lectura e interpretación de textos significativosdesta forma literaria.

— Identificación, en textos concretos, dos elementosque conforman o relato: modalización narrativa,personaxes, tempo, espacio, ...

— Análise, en textos concretos, da relación entre es-tructuras e recursos literarios e contido.

— Análise, en diferentes textos, da obxectividade ousubxectividade que impregnan a obra literaria, asícomo da estructura e técnica que a sustentan.

— Utilización, a partir da observación de textos mo-delo e da súa manipulación, dos elementos que con-forman o relato.

— Elaboración de traballos, orais ou escritos, utilizan-do diversas fontes de documentación.


— Respecto pola diversidade da nosa creación narra-tiva contemporánea.

— Interese por comparti–las opinións persoais sobreos textos lidos e analizados.

— Valoración da lectura como medio para o coñece-mento da nosa realidade cultural e como fonte depracer e enriquecemento persoal.

3.2 Poesía

Os contidos integrados neste bloque teñen por obxectoque o alumnado adquira unha visión global da reno-vación da poesía hispánica durante o século XX. Éimportante que se valore a profunda innovación leva-da a cabo tanto nos recursos poéticos como nos temas,tratados sempre desde a orixinalidade e individuali-dade do poeta.

Mediante a lectura e o traballo con textos as alum-nas e alumnos deben coñece–las tendencias poéticasmáis relevantes e valorar que, como ningunha outraforma literaria, a poesía ofrece diversas interpreta-cións da realidade desde a experiencia intransferiblede cada poeta.


— Tendencias poéticas dende fin de século ata 1940:simbolismo, impresionismo e modernismo. As van-gardas: o surrealismo. A rehumanización da poesía.

— Tendencias poéticas dende 1940 ata os nosos días:do existencialismo e o testemuño social ó cultura-lismo e experimentación dos últimos trinta anos.

— Innovacións métricas, estilísticas e temáticas fun-damentais na renovación poética do século XX.

— As distintas canles de divulgación da poesía. Rela-cións entre poesía e canción.


— Lectura e interpretación de textos representativosda poesía hispánica do século XX.

— Identificación, en textos concretos, dos recursospoéticos máis relevantes, ben para a tendencia naque se insiren, ben en relación co autor ou autoraó que pertencen.

— Imitación, con finalidade lúdica e estética, daquelesrecursos que poidan resultar máis relevantes paraa renovación poética do século XX.

— Emisión de xuízos sobre textos lidos, a través deexposicións orais e escritas.


— Valoración da poesía como expresión estética dossentimentos, ideas e inquietudes do poeta sobre omundo que o rodea.

— Interese polo coñecemento da poesía hispánica con-temporánea na súa rica variedade cultural e esté-tica.

3.3 Teatro

Os contidos presentados neste bloque permitirán queo alumnado acceda a unha visión de conxunto da evo-lución do teatro hispánico ó longo do século XX. Nestaevolución adquire especial relevancia a innovacióndos elementos que permiten a conversión do texto li-terario en espectáculo teatral mediante a repre-sentación.

Interesa que os xoves comprendan como a dimen-sión espectacular do teatro dramático, que esixe o con-tacto directo co espectador, tivo que afrontar duranteo século dificultades sociais, económicas e ideolóxicaspara a súa posta en escena cando se pretendeu reno-va–las liñas habituais do teatro convencionalmenteestablecido.


— Tendencias teatrais dende fin de século ata 1940:a consolidación da comedia burguesa e as fórmulasrenovadoras do teatro.

— Tendencias teatrais dende 1940 ata os nosos días:o teatro convencional e as propostas de renovaciónteatral.

— O texto dramático: texto espectacular e texto lite-rario.

— Trazos específicos da situación comunicativa noteatro.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Canles de difusión: grupos e festivais de teatro. Ou-tros medios.


— Lectura e interpretación de textos significativosdesta forma literaria.

— Identificación, en textos concretos, dos elementosnon literarios que converten o texto dramático enespectáculo teatral.

— Análise, a través da comparación de textos dramá-ticos, da evolución temática e da técnica teatral.

— Dramatización e/ou adaptación, con finalidade lú-dica e estética, de breves textos teatrais.

— Elaboración de traballos, orais ou escritos, sobretextos lidos e analizados.


— Valoración da especificidade do teatro como mediode comunicación colectiva e como enriquecementocultural da sociedade.

— Interese por coñece–la complexidade desta formaliteraria.

— Respecto polas peculiaridades culturais reflectidasen diversos textos dramáticos.


— Recoñecer en textos contemporáneos das LiteraturasHispánicas os trazos máis característicos da tenden-cia e movemento estético ó que pertencen, así comodo xénero literario no que se insiren.

Este criterio trata de valorar se as alumnas ealumnos comprenden os cambios producidos naconcepción e función da creación literaria duranteo período estudiado e a súa relación cos cambiosproducidos na renovación dos xéneros ó longo doséculo XX. Así mesmo, este criterio permite com-probar se o alumnado establece a interrelación des-tes cambios coas condicións de producción e recep-ción da obra literaria.

— Identificar e situar no seu contexto sociocultural osautores e autoras máis relevantes das LiteraturasHispánicas no século XX.

Este criterio trata de avaliar se as alumnas ealumnos son quen de situar no tempo as figuras

literarias máis significativas, relacionando os tra-zos xerais do contexto sociocultural no que se pro-duciu a súa obra cos trazos individuais que carac-terizan estes autores e autoras e valorando a súaaportación ó enriquecemento do patrimonio cultu-ral común.

— Ler e analizar obras literarias significativas, refle-xionando sobre os recursos técnicos e temáticos fun-damentais para a súa valoración e utilizando unmétodo que permita interpreta–las diversas dimen-sións da obra literaria.

Este criterio trata de avaliar en que medida oalumnado aprendeu a achegarse criticamente ásobras literarias cun método e unhas técnicas deanálise coherentes e razoadas, e se é quen de inte-rrelacionar contido e forma. Ó mesmo tempo, per-mite valorar se as alumnas e alumnos, partindo dasúa experiencia lectora, da bibliografía adecuada eda análise da obra, son capaces de expresa–las súaspropias hipóteses e de argumentalas mediante aelaboración de sínteses interpretativas.

— Redactar textos breves con intención lúdica e esté-tica, a partir de modelos, utilizando conscientemen-te elementos e estructuras propios dos textos litera-rios e manifestando as propias ideas ou sentimen-tos.

Este criterio pretende valora–la capacidade dasalumnas e alumnos para imitar, presentar e desen-volve–lo proceso de elaboración dun texto con fina-lidade estética, a partir dos sentimentos ou sensa-cións suxeridos pola lectura e optando polos recur-sos retóricos e modelos xenéricos máis adecuados.

— Elaborar traballos breves, reseñas, exposicións oraisou escritas, sobre épocas, movementos literarios, au-toras e autores ou textos de creación.

Este criterio permite avalia–la capacidade dealumnas e alumnos para elaborar traballos adecua-dos ó seu nivel académico nos que mostren a súacompetencia para utilizar fontes bibliográficas,para planificar con certo rigor disciplinar os seuspropios textos e para expresar, mediante unha es-tructura textual correcta e unha linguaxe académi-ca adecuada, as súas ideas, opinións e valoracións.É importante tamén ter en conta o interese en pre-sentar un traballo correcto e ben feito.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Métodos Estatísticos e Numéricos

1. Introducción

A realización de experimentos é unha das actividadesque levan a cabo os investigadores para estudiar al-gún aspecto particular dos fenómenos, construíndo apartir dos datos obtidos un modelo do mesmo. O es-tudio do modelo creado servirá para facer predicciónssobre o fenómeno e para deseñar novos experimentoscon que verificalo, falsalo, simplificalo ou facelo máiscomplexo. As Matemáticas proporcionan ferramentaspara a creación de modelos.

Ás veces é posible definir relacións funcionais entreas magnitudes implicadas, obténdose modelos deter-minísticos. Pero moitos fenómenos son tan complexosno seu comportamento e interveñen neles tantas mag-nitudes que é difícil estudialos baixo este punto devista, sendo máis axeitado o uso de modelos non cau-sais.

A educación científica non pode reducirse a unhainterpretación determinista dos sucesos, pois algúnsdeles parecen ter causas tan afastadas que precisandos modelos estocásticos para o seu mellor estudio.Pero a estatística descansa sobre a probabilidade, poloque na formulación e no estudio dos modelos estocás-ticos están presentes os conceptos e teoremas da prob-abilidade. Polo tanto, unha educación no pensamentoestatístico e probabilístico vén a complementa–la for-mación científica xeral que os alumnos e as alumnasdo Bacharelato de Ciencias da Natureza e da Saúdee do Bacharelato de Tecnoloxía acaden a partir dou-tras materias.

Ó longo da Educación Obrigatoria foise introducindoós alumnos e ás alumnas nesta linguaxe para podercuantificar e interpreta–los elementos de incerteza danosa linguaxe natural, para adoptar criterios prob-abilísticos ante a complexidade das situacións cotiáse para interpretar e producir informacións sobre fe-nómenos utilizando as técnicas da estatística descri-tiva. Nas Matemáticas dos Bacharelatos de Cienciasda Natureza e da Saúde e de Tecnoloxía, os contidosreferidos á estatística e á probabilidade correspondenó estudio da relación entre dúas variables, ás distri-bucións binomial e normal e ás probabilidades. Oscontidos de estatística e probabilidade seleccionadospara esta materia non se solapan cos devanditos, aín-da que se apoian neles, ampliándoos nalgúns casos.Así sucede coas series temporais, coa mostraxe e aestatística inferencial e coa probabilidade condiciona-

da, que ademais proporcionan bases para modelar eresolver unha máis ampla gamma de problemas nondeterministas.

A complexidade e o nivel de abstracción dos con-ceptos de probabilidade fan difícil orienta–la ensinan-za cara á formalización, polo que é precisa unha me-todoloxía experimental coa finalidade de construír in-tuicións, partindo do estudio de situacións variadas.

Os contidos de cálculo numérico veñen a cubrirunha das parcelas desasistidas na Educación Secun-daria. Os métodos numéricos proporcionan modos deresolución de diversos problemas, que non poderíanabordarse de maneira simbólica e precisan da calcu-ladora ou do ordenador para a súa realización. A cre-cente importancia destes métodos vén determinadapola accesibilidade á estas ferramentas por parte dun-ha gran maioría de profesionais. Hoxe é difícil concibirun científico facendo os seus estudios de carácter nu-mérico sen eses útiles, porque ó descarga–las tarefastediosas sobre eles, permiten unha maior atención ósaspectos relativos á formulación dos problemas e áinterpretación dos resultados. Ademais estes méto-dos, ó reducir complexos procedementos a operaciónsaritméticas básicas, constitúen un medio para mello-ra–la comprensión das matemáticas.

A actividade de resolución de problemas, tan propiadas Matemáticas, é imprescindible para lograr unhaapropiada capacitación no uso dos recursos referidosá habilidade na comprensión e no emprego de dife-rentes linguaxes matemáticas; das estratexias xeraisou heurísticas como a formulación, comprobación erechazo de hipóteses, toma de decisións sobre o pro-xecto a realizar, etc., e na aplicación de algoritmosparticulares que teñan un propósito concreto. Por isto,non deben faltar no desenvolvemento desta materia,aínda que non se expliciten como contidos concretosde aprendizaxe. Ademais, resolvendo problemas quetraten situacións reais, os conceptos e métodos esta-tísticos e numéricos empregados mostran tanto a súapotencia como a súa relevancia.

O valor formativo dos contidos desta materia con-crétase na súa aportación para acada–los obxectivose finalidades da etapa. O coñecemento dos contidosque se propoñen e dalgunhas das múltiples aplica-cións que a estatística ten no mundo biolóxico, físico,social ou político proporciónalles ós estudiantes as ba-ses para abordar algúns estudios posteriores. Así mes-mo, cos coñecementos adquiridos a través desta ma-teria pódense analizar diversas situacións cotiás ou




A4 (210 x 297 mm) UNE

as informacións que, revestidas dun formalismo esta-tístico, aparecen nos diferentes medios, contribuíndoá formación dos alumnos e das alumnas como cida-dáns autónomos e con criterio propio, e acercándoosás técnicas necesarias para acadar un coñecementomáis profundo da complexidade do mundo que nosrodea.


Como resultado do proceso de ensinanza–aprendizaxeos estudiantes desenvolverán as capacidades ás quealuden os seguintes obxectivos xerais:

— Comprende–los conceptos, procedementos e méto-dos estatísticos e numéricos que permitan a análisee o modelado de situacións, para adquirir unha for-mación científica xeral.

— Relaciona–la estatística e a probabilidade coas ou-tras áreas do saber, especialmente cos mundos bio-lóxico, físico e tecnolóxico, apreciando que o seu ca-rácter interdisciplinar é unha fonte necesaria parao seu desenvolvemento.

— Utiliza–la estatística na toma de decisións, confron-tando os puntos de vista deterministas cos estocás-ticos cunha base racional e obxectiva.

— Levar a cabo investigacións que requiran a elabo-ración de series de datos e a transcrición a táboas,diagramas e gráficas como un modo de organizalose de interpretalos, identificando posibles modelosós que se axusten e formulando novas cuestións.

— Emprega–los coñecementos estatísticos adquiridospara analiza–los datos e informacións que aparecennos medios de comunicación e noutros ámbitos,sendo sensibles ante a súa utilización incorrecta.

— Utiliza–la linguaxe estatística para interpretar ecomunica–la información que poida ser tratada po-los seus métodos, valorando a estatística comaunha tecnoloxía de transformación de datos en in-formación significativa.

— Aprecia–la importancia dos métodos estatísticos nointento do home de coñece–lo mundo, valorando asactitudes asociadas a eles como a análise críticadas afirmacións, o cuestionamento das ideas intui-tivas, a necesidade de verificación ou a busca dunhamedida da incerteza.

— Utiliza–los métodos numéricos na resolución deproblemas contextualizados, tendo en conta a pre-cisión requirida de acordo coa situación formuladae valorando a necesidade de verificación e de inter-pretación dos resultados.


Os métodos estatísticos e numéricos abórdanse, den-tro do Bacharelato, ligados ás aplicacións prácticas,que servirán como un paso necesario para a compren-sión dos conceptos propios desta materia.

Os contidos preséntanse agrupados en seis bloques:«Mostraxe», «Estatística inferencial», «Probabilidadecondicionada», «Series temporais», «Programación li-neal» e «Métodos numéricos».

A mostraxe e a estatística inferencial constitúentécnicas imprescindibles para obter coñecementoacerca da natureza por medio de experimentos. Asdistribucións mostrais, que se basearán na binomialou na normal, servirán ó propósito de responde–laspreguntas sobre a mellor maneira de obter mostras,sobre as conclusións que poden inferise do seu estudioe sobre a garantía que ofrecen. O estudio da prob-abilidade condicionada compleméntase coas aplica-cións das cadeas de Markov. A análise elemental deseries de tempo complementa os coñecementos da co-rrelación entre dúas variables.

A inclusión dos contidos de programación linealobedece á necesidade de inicia–los estudiantes do Ba-charelato nunha técnica de optimización de cantida-des suxeitas a certas restriccións, moi utilizada naresolución de problemas de diversas áreas científicas.

Algúns modelos dos fenómenos naturales, pola súacomplexidade, ou non admiten unha solución analíti-ca exacta, ou precisan para a súa resolución de téc-nicas matemáticas avanzadas respecto ó nivel do Ba-charelato. Unha alternativa a esta situación propor-ciónana os métodos numéricos cos que obter soluciónsnuméricas aproximadas.

Os bloques de contidos non teñen que correspondersenecesariamente con unidades didácticas. Os profeso-res concretarán o desenvolvemento dos contidos a tra-vés da programación que se fará de acordo co equipodocente do centro, co nivel formativo do alumnado ecos medios educativos á súa disposición, relacionandoos contidos dos diferentes bloques e evitando tratalosde forma illada.

3.1 Mostraxe

O emprego do cálculo de probabilidades por si só nonabonda para deducir conclusións sobre feitos concre-tos dunha poboación. Para obter coñecementos sobreunha poboación dada debemos estudiar mostras damesma. Neste bloque abórdanse contidos necesariospara poder tomar mostras de maneira que describanaxustadamente o carácter da poboación, para descri-bilas de forma útil e clara e para xustifica–las con-




A4 (210 x 297 mm) UNE

clusións sobre a poboación a partir do carácter damostra.

Non é necesario dar xustificacións teóricas xeraisós teoremas sobre os que se basea a mostraxe. É máisimportante obte–lo seu significado partindo de exem-plos concretos e dar interpretacións dos seus contidosen contextos variados.


— Fundamentos probabilísticos. Distribucións deprobabilidade.

— Poboación e mostra. Parámetros poboacionais e es-tatísticos mostrais.

— Mostraxe. Tipos.

— Distribucións mostrais.


— Obtención de mostras por diversos métodos en pro-blemas contextualizados, representación gráfica ecálculo de estatísticos mostrais.

— Asignación de probabilidades a sucesos usando astáboas das distribucións teóricas ou os datos dasdistribucións de frecuencias.

— Axuste de distribucións teóricas a distribuciónsmostrais utilizando diversos medios.


— Valoración da importancia da mostraxe como mediopara a obtención de conclusións fiables sobre as po-boacións.

3.2 Estatística inferencial

En moitas das actividades humanas deben tomarsedecisións ante evidencias incompletas, sobre bases deincerteza. A estatística inferencial ofrece un métodopara inferir conclusións a partir de mostras, asignán-dolles unha confianza medible. Neste bloque trátansecontidos relacionados coa estimación de parámetros apartir de mostras e coa teoría da decisión, dándolleresposta ó problema de que é o que se pode coñecere con que grao de confianza acerca dunha poboaciónestudiando unha mostra.

Os conceptos nos que se basea a estimación e ainferencia estatística poden presentarse e ilustrarseestudiando só grandes mostras ou poboacións nor-mais.


— Estimación puntual e por intervalos.

— Decisións estatísticas. Hipóteses estatísticas. Con-traste de hipóteses.

— Errores de tipo I e II. Nivel de significación. Poten-

cia dun contraste. Relacións entre α, β e o tamañoda mostra.


— Obtención de estimadores puntuais de diversos ti-pos de parámetros poboacionais.

— Obtención dos límites de confianza de parámetrospoboacionais en problemas contextualizados, par-tindo de diversas distribucións mostrais.

— Formulación das hipóteses nula e alternativa encontrastes de hipóteses.

— Cálculo das rexións de aceptación e rexeitamentoe formulación da regra de decisión.

— Realización de experimentos para a toma de deci-sións estatísticas.

— Análise de informes estatísticos dados en forma detáboa ou gráfica.


— Valoración crítica do uso da probabilidade e da es-tatística nos medios de comunicación.

3.3 Probabilidade condicionada

Os contidos deste bloque proporcionan a base paraaplica–la teoría da probabilidade a sucesións de en-saios dependentes, como os que aparecen moitas vecesen medicina, xenética, etc. nos que os acontecementospasados condicionan as probabilidades presentes. Ascadeas de Markov constitúen un modelo para a apli-cación de probabilidades condicionadas en campos deestudio moi dispares. O seu estudio deberá facerse anivel elemental.


— Probabilidade condicionada.

— Cadeas de Markov. Distribucións estacionarias. Ca-deas absorbentes.


— Clasificación e identificación dos estados en cadeasde Markov.

— Cálculo das probabilidades dos estados.


— Valoración da probabilidade como instrumento quepermite interpretar, describir e predicir situaciónsincertas.

3.4 Series temporais

O coñecemento que os alumnos e as alumnas teñenda correlación entre dúas variables compleméntase co




A4 (210 x 297 mm) UNE

estudio das series de tempo. As situacións que se pre-senten deben tratarse tanto cualitativa como cuanti-tativamente, aínda que neste último caso só se pre-tende que os alumnos e as alumnas coñezan algúnmétodo de cálculo de tendencias e índices. Deberánser capaces de interpreta–los datos no contexto dassituacións formuladas e de facer prediccións.


— Series de tempo. Compoñentes.

— Curva de tendencia. Índice estacional. Índices cí-clicos. Variación irregular.


— Recollida, organización e representación de datoscronolóxicos a partir de diversas fontes, identifican-do cualitativamente as compoñentes.

— Determinación das curvas de tendencia por diver-sos métodos como o axuste por mínimos cadrados.

— Determinación do índice estacional e de índices cí-clicos.

— Análise de series de tempo.


— Valoración das técnicas de análise de series crono-lóxicas como instrumentos que permiten interpre-tar, describir e predicir situacións incertas.

— Valoración da incidencia dos medios tecnolóxicos notratamento e representación gráfica de datos esta-tísticos que proveñen de diversas fontes.

— Precaución ante a fiabilidade dos datos.

3.5 Programación lineal

A programación lineal inclúese debido á variedade deproblemas de optimización relacionados coas cienciase coa economía, que poden resolverse empregando osseus métodos. O seu estudio pode circunscribirse ócaso de dúas variables no que é axeitada a interpre-tación gráfica da resolución. Poderán formularse pro-blemas de tres variables e resolverse por medio doestudio do comportamento da función obxectivo nassolucións factibles.

Prestarase especial atención ó caso no que o pro-blema formulado esixa solucións enteiras.


— Desigualdades. Inecuacións lineais.

— Problema estándar de programación lineal. Fun-ción obxectivo. Solución factible.

— Problema dual.


— Resolución gráfica de inecuacións lineais.

— Formulación e resolución de problemas de progra-mación lineal bidimensional por métodos gráficose interpretación das solucións obtidas.


— Disposición favorable a incorpora–la programaciónlineal na resolución de problemas das ciencias.

— Sensibilidade e gusto polo rigor e pola precisión narealización dos cálculos e pola presentación orde-nada e clara do proceso seguido e dos resultadosobtidos na resolución de problemas.

3.6 Métodos numéricos

A difusión do uso da calculadora e do ordenador nocampo científico e a dispoñibilidade de métodos nu-méricos ad hoc para a resolución de gran número deproblemas fan posible a realización de moitos cálculoscon rapidez e exactitude. A utilización da calculadorae do ordenador, se é o caso, será necesaria para aresolución de problemas por medio dalgúns métodosnuméricos. As condicións de converxencia e de esta-bilidade trataranse cando sexa posible.

Entre os procesos de modelado de situacións dasciencias, son importantes aqueles nos que, a partir dedatos concretos, se desexa chegar a un modelo funcio-nal. As técnicas elementais de interpolación polinómi-ca serven ben ó propósito de ilustrar este proceso, po-ñendo de manifesto a súa potencia á hora de inter-preta–los fenómenos e extraer conclusións dos mes-mos.


— Díxitos significativos. Truncamento e redondeo.Error acumulado. Errores absoluto e relativo.

— Converxencia.

— Métodos de resolución de ecuacións cunha incógni-ta.

— Métodos de resolución de sistemas lineais.

— Métodos de cálculo de integrais definidas.

— Interpolación polinómica.


— Resolución de problemas que orixinen ecuacións esistemas de ecuacións, empregando os métodos nu-méricos axeitados a cada caso, e interpretación dassolucións obtidas.

— Cálculo de superficies mediante métodos numéri-cos.

— Axuste dos datos extraídos de situacións empíricas




A4 (210 x 297 mm) UNE

a unha función, e obtención de valores non coñeci-dos utilizando técnicas de interpolación e extrapo-lación.


— Valoración da incidencia dos medios tecnolóxicos naresolución de problemas.

— Valoración da importancia de buscar un plan deresolución de problemas, no que se investigue a po-sibilidade de utilizar diferentes métodos antes deproceder a aplicar indiscriminadamente as ferra-mentas matemáticas.

— Sensibilidade e gusto polo rigor e pola precisión narealización dos cálculos e pola presentación orde-nada e clara do proceso seguido e dos resultadosobtidos na resolución de problemas.


— Modelar situacións contextualizadas dos mundoscientífico, tecnolóxico, económico e social, utilizandoas cadeas de Markov para estudia–la súa evolución,asignándolles probabilidades ós diferentes estados.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas identifican certos fenómenos coas cadeas deMarkov, se saben distingui–los seus estados e re-presentalos, e se calculan as probabilidades corres-pondentes utilizando as operacións con matrices ououtros métodos.

— Tomar decisións ante situacións que se axusten aunha distribución binomial ou normal, por medioda asignación de probabilidades ós sucesos corres-pondentes.

Preténdese valora–la capacidade dos alumnos edas alumnas para distinguir se diversos fenómenosaleatorios, discretos ou continuos, seguen a distri-bución binomial ou normal; igualmente, valorarasea soltura no manexo das correspondentes táboaspara asignarlles probabilidades ós sucesos, anali-zándoos e decidindo a opción máis conveniente.

— Planificar e realizar estudios concretos partindo daelaboración de enquisas, selección da mostra e es-tudio estatístico dos datos obtidos acerca de deter-minadas características da poboación estudiadapara inferir conclusións, asignándolles unha con-fianza medible.

Por medio deste criterio inténtase poñer de ma-nifesto a capacidade de aplica–los conceptos rela-cionados coa mostraxe para obter datos estatísticosdunha poboación, e comprobar se os alumnos e asalumnas son capaces de extraer conclusións sobreaspectos determinantes da poboación de partida.

— Analizar de forma crítica informes estatísticos pre-sentes nos medios de comunicación e noutros ámbi-tos, detectando posibles erros e manipulacións napresentación de determinados datos.

O alumnado ha de mostrar, a través deste crite-rio, unha actitude crítica ante as informacións que,revestidas dun formalismo estatístico, intentan de-forma–la realidade, axustándoa a intereses deter-minados. Os informes poderán incluír datos en for-ma de táboa ou gráfica, parámetros obtidos a partirdela, así como posibles interpretacións.

— Analizar e interpretar cuantitativa e cualitativa-mente series cronolóxicas mediante o estudio dascompoñentes que aparecen nelas.

Trátase de valora–la capacidade de descrición ede interpretación global, cualitativa e cuantitativa-mente, das compoñentes das series de tempo querepresentan distintos fenómenos científicos ou so-ciais, cando veñen dadas por unha táboa ou porunha gráfica. Valorarase a competencia para cal-cular e utiliza–la curva de tendencia e os índicescíclicos e estacionais como modelos matemáticosque permiten realizar prediccións.

— Resolver problemas de optimización extraídos de si-tuacións reais de carácter científico, tecnolóxico, eco-nómico e social enunciados na linguaxe natural,traducíndoos á linguaxe alxebraica, utilizando astécnicas de programación lineal e interpretando assolucións obtidas no contexto do que se trate.

Inténtase comprobar con este criterio se os alum-nos e as alumnas son capaces de resolver proble-mas provenientes de diversos campos, utilizando alinguaxe alxebraica con soltura e a programaciónlineal bidimensional para obte–la solución. Taméndebe valorarse a capacidade de interpreta–los re-sultados obtidos no contexto do problema formula-do.

— Utilizar táboas e gráficas como instrumento para oestudio de situacións empíricas, axustándoas aunha función, e obte–los seus parámetros para ad-quirir información suplementaria, empregando osmétodos de interpolación e extrapolación adecua-dos.

Con este criterio preténdese comproba–la capa-cidade dos alumnos e das alumnas para axusta–losdatos extraídos dun experimento concreto a unhafunción, e para obter información suplementariamediante técnicas numéricas. Comprobarase ta-mén se o alumnado é capaz de analizar relaciónsentre variables que non se axusten a ningunha fór-mula alxebraica, demostrando competencia no ma-nexo de datos numéricos.

— Utiliza–las técnicas de cálculo numérico na resolu-




A4 (210 x 297 mm) UNE

ción de problemas contextualizados dos camposcientífico, tecnolóxico ou económico, traducíndoos álinguaxe alxebraica adecuada e estudiando as rela-cións funcionais que interveñen neles.

Preténdese verificar con este criterio se os estu-diantes son capaces de analiza–los problemas e de

determina–lo método de cálculo da solución apro-piado a cada caso, empregando números aproxima-dos e acoutando o erro que se comete co seu uso.Valorarase a actitude que leva a non toma–lo re-sultado do cálculo por bo sen contrastalo coa situa-ción de partida.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Música

1. Introducción

A música forma parte da nosa vida desde o momentoen que está presente en moitas das nosas actividadesmáis cotiás. As diferentes formas en que a músicaaparece, a influencia que exerce sobre os individuosou sobre determinados grupos sociais e a importanciacrecente de sectores como a industria musical ou ocomercio, propiciaron que se desenvolva un progresivointerese polo seu estudio. Se, por outra parte, tenseen conta as capacidades que o Bacharelato debe de-senvolver nos alumnos e nas alumnas, concluiraseque procede formularlles ós estudiantes deBacharelato unha aproximación á esencia e ó signifi-cado da música no mundo actual.

A continua difusión de mensaxes musicais na so-ciedade dos nosos días esixe dos cidadáns unha capa-cidade de crítica que só se adquire mediante unhasólida formación musical, non necesariamente profe-sional. Esta formación ha de contempla–la músicadesde distintas perspectivas relacionadas entre si,tanto aquelas que fan referencia ás múltiples e varia-das funcións tradicionais que desempeñou a música—moitas das cales aínda se manteñen—, como outrasque xurdiron nos nosos días. Ademais, a música, nasúa dimensión máis lúdica, constitúe nos centroseducativos un importante medio de difusión cultural,que fomenta as relacións interpersoais e a comunica-ción entre os distintos individuos que forman parteda comunidade educativa.

En consecuencia, esta materia terá como finalidadeprincipal a análise, a comprensión, o goce e a valora-ción das manifestacións musicais que se producen nosnosos días: desde as que se desenvolven nos núcleosque son máis próximos, como a familia, o centro deestudio ou a comunidade na que vivimos, ata as queson propias de países ou de culturas moi afastadasda nosa.

O enfoque xeral da Música no Bacharelato non di-fire en esencia do enfoque propio de etapas preceden-tes: a música como percepción, como coñecemento vi-tal no que se asocian as experiencias musicais ante-riores coa nova información, a actitude de escoita ede memorización xunto coa predisposición á expresióne á audición, ...; en definitiva, a participación na ex-periencia da música que o mundo de hoxe en día nosofrece. O que si marcará unha diferencia coa Educa-ción Secundaria Obrigatoria será o grao de madurezalcanzado polos alumnos e polas alumnas e tamén o

feito de tratarse dunha etapa non obrigatoria. Na edu-cación obrigatoria os alumnos e as alumnas adquiri-ron os coñecementos básicos para comprende–la mú-sica (audición, expresión e linguaxe musicais), parapoder contextualiza–las creacións musicais na histo-ria e para ser capaces de relacionala con outras lin-guaxes e manifestacións artísticas. No Bacharelatoamplíase a capacidade de percepción e de autonomíado alumnado, o que permitirá abordar con maior pro-fundidade o coñecemento da música.

Partindo do feito musical que acontece no contornono que nos movemos. Esta materia recolle aspectoshistóricos, sociolóxicos e estéticos, da linguaxe, da ex-presión e da audición, tanto de obras do pasado comodo presente, establecendo relacións con outras disci-plinas. Deste xeito, cantos traballos ou reflexións sefagan sobre manifestacións musicais, obras, autores,etc., partirán de experiencias reais, próximas e inme-diatas. Os alumnos e as alumnas deben aprender avalora–la importancia das creacións do seu país e dosestilos máis relevantes, analizando as posibles in-fluencias de músicas foráneas así como a proxecciónda música galega no exterior, ata chegar ó afonda-mento no coñecemento da música nas súas distintasvertentes (artística, científica, técnica, etc.), o queenriquecerá ó alumnado en campos específicos afínsou complementarios ás disciplinas que estea cursan-do.

O estudio e a análise de obras musicais desde dis-tintos puntos de vista será imprescindible xa que esteé un traballo primordial para desenvolve–la sensibi-lidade do estudiante. Por outra parte, o tratamentoque se outorgou á programación debe estar encamiña-do a propicia–lo coñecemento a través do pracer es-tético. Para unir todas estas ideas, debe tenderse aunha programación na que os contidos conceptuais ea práctica musical estean debidamente equilibrados.

Esta materia pretende atende–las necesidades dosalumnos e das alumnas que, procedentes das distin-tas modalidades do Bacharelato, queren ter un últimocontacto sistemático coa música e as daqueles outrosque desexan continuar estudios superiores, polo quea súa formulación global non debe afecta–la atencióná diversidade de intereses dos alumnos. Por iso asactividades que realicen os estudiantes durante o seudesenvolvemento servirán tanto para consolida–loshábitos, as técnicas e as destrezas relativas ós ámbi-tos vocal, instrumental e da danza, como para deri-va–las demandas que deles se realicen nos distintos




A4 (210 x 297 mm) UNE

momentos da vida escolar. O afianzamento da prác-tica musical dos alumnos e das alumnas, xa sexa comooíntes e intérpretes afeccionados ou como estudiosose futuros profesionais da música, favorecerá a súaparticipación máis completa na sociedade e a valora-ción da música como unha faceta esencial na vida dospobos e como medio de comunicación e integracióncrítica no mundo actual.


O desenvolvemento desta materia contribuirá a queas alumnas e os alumnos adquiran as seguintes ca-pacidades:

— Valora–las múltiples manifestacións musicais quese producen na nosa sociedade desde distintos pun-tos de vista.

— Utilizar un método de análise musical baseado naaudición e na investigación, tendo en conta a em-patía, a imaxinación e a sensibilidade persoais paracoñecer aspectos estilísticos e formais da obra.

— Comprende–lo proceso de creación e de difusión dasobras musicais, considerando o papel do composi-tor, dos intérpretes e dos medios utilizados en cadamomento histórico.

— Coñecer e valora–la utilización que se fai da músicanos medios audiovisuais, deseñando e levando acabo experiencias que permitan afondar nas posi-bilidades expresivas que a música ten nestes me-dios.

— Percibi–la música como unha manifestación artís-tica inmersa na súa propia historia e, á vez, abertaá innovación, considerando a influencia doutros fac-tores de tipo cultural, económico e político no pro-ceso creativo.

— Contribuír coas súas ideas e experiencias na orga-nización e no desenvolvemento das actividades mu-sicais que se realicen no centro, participando conautonomía e responsabilidade.

— Expresarse por medio da voz, dos instrumentos eda danza, tanto en obras de repertorio como nasimprovisacións, poñendo de manifesto a sensibili-dade e o gusto persoal.

— Coñecer e utilizar con actitude crítica os principaisrecursos musicais que ofrece a comunidade (concer-tos, bibliotecas, bailes, ...) como medios para o lecerdurante o tempo de ocio e tamén para o estudio.


Os fundamentos epistemolóxicos e pedagóxicos nos

que se basea esta materia, así como o seu carácterrecorrente fan que teña unha continuidade respectoda programación de música na ESO. Así, poden apre-ciarse os mesmos contidos agrupados de forma dife-rente e coa profundidade e o enfoque que require oBacharelato.

Os bloques que figuran a continuación agrupan demaneira coherente os contidos ós que se fai referenciana introducción e, polo tanto, desde a perspectiva des-ta materia son complementarios entre si.

Do mesmo xeito que ocorre cos contidos de calqueraoutra materia, a orde na que aquí se presentan nonsupón que uns sexan máis importantes ca outros, ninque as unidades didácticas deban facer referencia ósbloques respectando esta orde, senón que, ben ó con-trario, unha programación será máis rica e suxestivacantos máis elementos integre dos distintos bloques.De igual maneira, os tres tipos de contidos son igual-mente importantes, aínda que en ningún caso debe-mos esquecer que, debido ás características da músi-ca, unha vía adecuada de aborda–los contidos é a pro-cedemental, e que os contidos conceptuais e actitudi-nais pódense traballar seguindo a pauta que suxiraa organización dos procedementos.

Para satisface–las demandas desde cada modalida-de de Bacharelato e responder ós intereses dos alum-nos e das alumnas, poden orientarse determinadosaspectos da programación cara a ámbitos próximos ámodalidade que en cada caso se estea cursando: litera-tura, arte, historia, tecnoloxía, ..., mantendo, en todocaso, a esencia dos núcleos temáticos no seu conxunto.

3.1 A música cotiá

A música está presente en moitísimos momentos danosa vida cotiá, desempeñando as máis variadas fun-cións. Basta que repasemos con atención a nosa acti-vidade diaria para darnos conta de isto (a radioesper-tador; a música ambiental que está en case todas par-tes: supermercados, grandes almacéns, bancos, ..., aque soa no teléfono cando chamamos a determinadossitios, no ascensor dalgúns edificios, nos bares produ-cida polas máquinas tragaperras; a dos anuncios, do-cumentais, películas e a maior parte dos programasque se emiten por televisión, ou que se proxectan nocine e noutros espectáculos; a que soa no autocar, otren, etc.). O amplísimo campo de sensacións, que asúa escoita —moitas veces en contra da nosa vonta-de— nos proporciona, esténdese desde o molesto ruídoque a cidade incorpora á súa alta contaminación so-nora, ata a fonte dos sentimentos e praceres máis de-purados que podemos sentir.

Ademais, todo este mundo sonoro que nos rodeanon é claramente homoxéneo nas súas características,




A4 (210 x 297 mm) UNE

polo que unha reflexión, que se debe formular na aula,xiraría en torno á pluralidade da música que escoita-mos e, incluso, á validez da utilización do termo «mú-sicas» para designar de maneira máis axustada a ideaque aquí tratamos.

Os contidos que se agrupan neste núcleo debenpropiciar, polo tanto, un traballo que se enfocará caraá consecución dun mellor entendemento do papel quea música desempeña na nosa sociedade, tratando deafondar no senso que ten a utilización da música endeterminados momentos e circunstancias.


— A música na vida cotiá. Diversidade de lugares esituacións.

— Música de fondo. Fío musical e músicas ambientais.

— A música nos espectáculos e cerimonias. Definición.Clasificación. Funcións.

— A música nos medios audiovisuais. Característicasde cada medio. Funcións. Interacción entre a imaxee o son.

— Manifestacións e referencias visuais da música.Partituras. Instrumentos musicais. Imaxes e sím-bolos nas artes plásticas. Portadas e material grá-fico que acompañan os discos e outros tipos de gra-vacións.


— Análise dos espectáculos e cerimonias públicas nosque está presente a música, atendendo á finalidadedo espectáculo, ó lugar, ó estilo de música e áparticipación dos espectadores.

— Reflexión acerca da expresión musical na nosa vida:actividade privada, persoal, familiar, de relacióncon amigos, no instituto, etc., e o estilo de músicapara cada situación.

— Planificación e realización dun traballo de investi-gación relativo ós estilos de música de fondo utili-zados en distintas situacións: traballo mecánico,ocio, estudio, comercio, etc.

— Análise dos distintos medios audiovisuais (radio,televisión, vídeo, ordenador, etc.) para coñecer eanaliza–lo uso que se fai da música neles.

— Producción dun pequeno traballo audiovisual engrupo, no que algún dos elementos que o compónsexa orixinal do grupo.

— Busca de imaxes que aparecen en determinadosproductos comerciais e que están relacionadas coamúsica. Comparación dunhas coas outras e elabo-ración de comentarios.

— Indagación en torno ós recursos musicais que ofrecea nosa comunidade.


— Interese por coñecer e respecta–las normas que re-xen o comportamento dos espectadores nos distin-tos espectáculos musicais.

— Valoración da vida musical do contorno. Variedade,calidade, participación dos cidadáns.

— Interese polo coñecemento analítico dos mediosaudiovisuais máis alá do simple uso.

— Actitude creativa na manipulación e na elaboracióndo traballo audiovisual.

— Interese por reflexionar acerca da participaciónmusical dos individuos na sociedade: familia, ins-tituto e outros lugares.

3.2 Creación e difusión da música

Para que o feito da creación musical se realice na súatotalidade precisa o concurso dunha serie de elemen-tos, alleos ó propio compositor, que lle confiren unhagran complexidade e que deben ser tidos en contapara unha mellor comprensión de nosa materia. Omáis evidente é o intérprete, designando así tanto osolista como a agrupación máis o menos numerosaque fai que soe a música, mais non debemos esquecertodo o que o rodea: a edición, distribución e venda dapartitura, a sala ou local do concerto no que se vaiface–la música (lémbrese que se pode encontrar desdeunha pequena sala de cámara ou un discreto café, ataun estadio de fútbol ou un gran terreo ó aire libre), apublicidade, a crítica e un largo etcétera de condi-cionantes que existen nos nosos días e que, mal quepese nalgúns casos, son os que, dunha ou doutra ma-neira, fan que o son da música chegue ata nós.

Evidentemente, a asistencia a concertos de diversotipo, xunto co desenvolvemento de tódolos traballosque rodean unha actividade deste carácter, seráimprescindible para chegar a consegue–los obxectivospropostos.

Neste bloque, polo tanto, incluiranse todos aquelescontidos que permitan unha aproximación ó complexomundo da música que esbozamos anteriormente, ten-do en conta que será interesante tanto a reflexión so-bre o que ocorre nos nosos días nos distintos camposda música, como a indagación sobre o que ocorreunoutros momentos da historia.


— A profesión de músico: compositores, arreglistas,intérpretes (cantantes, instrumentistas e directo-res), profesores.

— A fabricación de instrumentos. A construcción deinstrumentos de tradición local. Os talleres artesa-nais e a industria. A electrónica e a informática.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— A edición de partituras. A gravación de música. Acomercialización de productos musicais.

— O lugar do concerto. Escenarios musicais: edificiose locais tradicionais. Espacios ó aire libre destina-dos ocasionalmente á celebración de concertos. Vi-sibilidade e acústica.

— A programación e a organización de concertos. Ins-titucións públicas e privadas. A programación demúsica en emisoras de radio e televisión locais.

— A crítica como medio de información, análise e va-loración do feito musical.


— Reflexión documentada acerca das distintas activi-dades profesionais que require a creación e a difu-sión da música.

— Realización dun traballo de investigación sobre aconstrucción ou a restauración dalgún instrumentode tradición local.

— Manexo de diversos textos musicais (manuscritose impresos) para coñece––la súa importancia na di-fusión da música no pasado e no presente.

— Observación da arquitectura das salas e dos luga-res do concerto, en canto ás súas calidades acústi-cas, de visibilidade e tamén á súa estética.

— Análise comparativa das programacións de músicaen distintas emisoras de radio e de televisión, iden-tificando a súa idoneidade.

— Elaboración de críticas de actividades musicais ásque se ten asistido. Utilización dun vocabulario mu-sical apropiado e comparación posterior coas queaparezan nos medios de comunicación.


— Valoración das distintas profesións de músico,independentemente da fama e da súa consideraciónsocial.

— Curiosidade por coñece–lo proceso de construcciónartesanal dos instrumentos.

— Interese por coñece–las posibilidades musicais dasnovas tecnoloxías.

— Aprecio pola partitura como recurso para a difusiónda música.

— Actitude crítica ante a programación de música nosmedios de comunicación e a aceptación do público.

— Interese pola observación das calidades acústicas eda visibilidade dos locais e salas de concerto, e res-pecto polas normas de intensidade sonora para nonperturbar con mensaxes non desexadas.

3.3 A obra musical

Neste bloque aparecen os contidos relacionados coafondamento no coñecemento da obra musical: aspec-tos que se derivan da utilización dunha determinadalinguaxe e que están relacionados cos trazos que ca-racterizan un estilo, unha época ou un autor.

Deberase establecer unha conexión entre dúas re-alidades separadas no tempo o no espacio: por unhaparte, a obra, o seu autor e o contexto xeográfico ehistórico no que se produciu, e por outra o oínte ac-tual. Este traballo levarase a cabo con creacións dis-pares entre si para conseguir que o alumnado se acer-que a feitos e a situacións musicais que en principiolle sexan alleas, xa se trate de obras do presente oudo pasado.

Un procedemento apropiado de traballo é a análisee esta realizarase principalmente a través da audi-ción. Estudiaranse os textos musicais desde unhaperspectiva que lle permita ó alumnado unha mellorcomprensión da obra e que o capacite para unhavaloración adecuada. Teranse en conta, tanto os as-pectos formais da obra como aqueles que se refiren ómundo das sensacións e dos sentimentos, de formaque se consiga unha percepción da obra que sexa omáis global posible. Non se debe esquece–lo feito deque canto mellor coñezamos unha obra máis podere-mos gozar dela.


— O compositor e o seu tempo. Época, lugar e contornoxeográfico. Relación coas correntes artísticas, filo-sóficas, etc. da súa época.

— O compositor e a súa obra. Estructura organizativa:textura, motivos, temas, etc. Texto.

— A obra musical como proposta de comunicación en-tre o compositor e o público. O papel do intérprete.


— Audición global de obras representativas.

— Análise dalgunha obra mediante a audición. Reco-ñecemento dos elementos constitutivos e da súa es-tructura. Identificación dos trazos característicosdo estilo e do autor.

— Utilización de partituras e doutros recursos musi-cais que faciliten a comprensión da forma, o estiloda obra, etc.

— Lectura e comentario de textos significativos refe-rentes a obras e a autores estudiados ou traballa-dos.

— Utilización de diversas fontes de documentaciónpara a elaboración de traballos, nos que se estable-za unha relación entre determinadas obras musi-




A4 (210 x 297 mm) UNE

cais (o seu autor, o marco no que se produciu, etc.)e a súa presencia na vida musical actual.

— Interpretación de pezas, fragmentos ou versiónsadaptadas de obras que fomenten a creatividade efaciliten a súa comprensión.


— Interese por afondar no coñecemento das composi-cións musicais de distintos estilos.

— Interese pola participación activa nos comentariose traballos relativos á análise da música.

— Sensibilidade ante as obras e autores que consti-túen o noso patrimonio musical.

— Valoración dos distintos sentimentos e ideas quesuscitan na nosa sociedade as obras do pasado e dopresente.

3.4 Práctica musical

En ningún momento se pode esquecer que os alumnose as alumnas de Bacharelato están nunha idade naque a música, ou mellor dito «algún tipo de música»,está presente de maneira importantísima na súa vidae que para eles o concepto «música» encerra un sig-nificado intimamente relacionado co lúdico. Ademais,debido á aprendizaxe realizada na ensinanza obriga-toria, os nosos alumnos e alumnas deben saber tocar,en maior ou menor grao, determinados instrumentosmusicais, están familiarizados co canto e co movemen-to e os rapaces xa cambiaron a voz; é dicir, por unlado hai motivación e polo outro posibilidade real defacer música na aula. Por iso, a práctica musical seráun contido necesario.

Debemos ter en conta tamén que non soamente ainterpretación de determinadas obras musicais debeser unha materia de traballo na clase, senón que oalumnado pode colaborar, sendo un protagonista im-portante, noutras actividades que se organicen, nasque a música teña un papel destacado. A promocióne a organización de concertos no propio centro, de for-ma que o estudiante participe de maneira activa entodo o que unha montaxe deste tipo conleva (prepa-ración e confección do programa, elaboración de car-teis publicitarios, preparación do local, etc.), cola-borará de maneira decisiva na súa formación.

Por outra parte, neste núcleo inclúense non só oscontidos relacionados coa expresión musical, senón ta-mén aqueles de carácter reflexivo e analítico que se-rán unha consecuencia do traballo co material sonoroe da propia práctica musical.


— A expresión musical e a comunicación.

— Posibilidades expresivas da voz. O repertorio vocal.Cancións a unha e a varias voces con e sen acompa-ñamento instrumental. O solista e os coros. O textoe a música.

— Recursos para a instrumentación de pezas.Acompañamentos. Variedade tímbrica dos instru-mentos e posibilidades expresivas.

— O corpo como emisor de mensaxes. A danza comomedio de comunicación.

— A improvisación vocal, instrumental e de movemen-to como recurso creativo.


— Utilización de recursos como relaxación, respira-ción natural e emisión da voz para a expresión vo-cal.

— Práctica dun repertorio vocal a unha e a varias vo-ces, clásico e moderno.

— Aplicación de destrezas instrumentais (guitarra, lá-minas, teclados e outros instrumentos) para inter-pretar determinadas pezas e para realizar acompa-ñamentos.

— Adquisición dun repertorio de danzas mediante aaprendizaxe de novos pasos e coreografías.

— Utilización de distintos recursos para a improvisa-ción musical. Invención de música para un texto eviceversa, sonorizacións seguindo pautas extramu-sicais e invención de coreografías para unha músicadeterminada.

— Participación na montaxe de concertos e doutrasactividades que requiran música.


— Actitude positiva na aprendizaxe das distintas ac-tividades de expresión.

— Aceptación das normas que rexen o traballo expre-sivo en grupo.

— Valoración da improvisación como un medio rico deexpresión musical.

— Interese pola adquisición dun repertorio como me-dio de enriquecemento da cultura musical.

— Interese pola autonomía e responsabilidade nasmontaxes de concertos e doutras actividades.

— Interese pola aprendizaxe e pola mellora dos recur-sos expresivos.


— Distinguir algunhas das finalidades para as que anosa sociedade utiliza a música, tendo en conta di-




A4 (210 x 297 mm) UNE

versos factores que interveñen: artísticos, culturais,económicos, políticos, etc.

Preténdese comprobar se os alumnos e as alum-nas son capaces de observa–las múltiples manifes-tacións musicais que se producen na nosa socieda-de, e analiza–la relación que existe entre o fin quecada unha delas persegue, os medios empregadospara a súa realización, os resultados obtidos e aimplicación de diversos factores extramusicais(consumo, propaganda, saúde, etc.).

— Comentar e avalia–los efectos que pode produci–lamúsica no individuo, considerando aspectos psico-lóxicos, sociais e a súa propia experiencia musical.

Trátase de saber valora–las consecuencias dapresencia masiva da música na nosa vida, dife-renciar como ante unha mesma situación a músicaproduce efectos diferentes en cada persoa (agrado,rechazo, distracción, concentración, irritabilidade,relaxación, etc.). Para isto considerarase a si-tuación psicolóxica do oínte, os seus coñecementosmusicais previos, o ambiente no que se produce (-traballo, ocio, comercio, sala de concertos, etc.) eespecialmente a súa actitude de desexo, rechazo ouindiferencia cara ó feito de escoitar unha músicadeterminada nun momento concreto. Para poderemitir xuízos terase en conta tanto a propia expe-riencia como a allea.

— Aplica–los procedementos de audición e de investi-gación musicais para analizar obras, atendendo ássúas características formais, ós seus trazos estilís-ticos máis significativos e á súa relación con outrasmanifestacións artísticas do momento.

Entre os factores que hai que ter en conta ó ava-liar están o coñecemento das obras, derivado do seuestudio fragmentario por medio de sucesivas audi-cións, o comentario de partituras e de textos quedebe ter como resultado, non só identificar elemen-tos musicais ou facer clasificacións estilísticas, se-nón tamén ter unha visión global da obra, aplican-do o coñecemento que se posúe doutras pezas mu-sicais de características similares, e por último alocalización da obra na arte no seu tempo, medianteapreciacións que inclúan a música, a literatura eas artes plásticas.

— Defini–las principais funcións dos músicos na so-ciedade actual, comparando a súa situación econsideración no presente coa que tiñan no pasadoou coa que teñen noutras culturas.

Este criterio debe servir para comproba–lo coñe-cemento que teñen os alumnos e as alumnas daprofesión de músico, especialmente dos composito-res e intérpretes, mais tamén doutros profesionaisque fan posible a experiencia da música. O factor

de difusión da música e dos que interveñen nesteproceso debe considerarse con independencia dosvalores estéticos da obra. Tamén se debe ter en con-ta o grao de consideración que lle outorga cada so-ciedade ó músico, sen confundilo co aprecio e coanecesidade que sente a sociedade pola música.

— Utiliza–los recursos musicais adquiridos para in-tervir na aula e nas actividades con compoñentesmusicais que se realicen no centro (concertos, mon-taxes audiovisuais, teatro, etc.).

Preténdese verificar que os alumnos e as alum-nas siguen utilizando os seus recursos e habilida-des expresivas, adquiridos nos seus anteriores es-tudios no campo vocal, instrumental e da danza, etamén o seu repertorio para intervir en tódalas si-tuacións académicas que o requiran e completa–lavisión que o alumnado debe ter da música dos nososdías.

— Distingui–los elementos que interveñen nos procesosde creación e de realización musical (concertos, gra-vacións musicais, produccións audiovisuais, etc.) eas diferentes fases de que constan, considerando aparticipación dos distintos profesionais e valorandoo resultado final.

Os alumnos e as alumnas deberán mostrar quecoñecen que a elaboración dun disco, a interpreta-ción dun concerto ou a realización dun programade radio ou televisión requiren unha planificacióne unha organización complexas e precisas, nas queinterveñen institucións e empresas diversas e equi-pos de persoal cualificado. A valoración do resulta-do final farase tendo en conta todo o dito anterior-mente.

— Avalia–las calidades acústicas e visuais daqueleslocais nos que se interpreta e difunde música e quelle son familiares ó alumnado.

Con este criterio preténdese comproba–los coñe-cementos que os alumnos e as alumnas teñen sobreas calidades acústicas e visuais óptimas, que debenexistir nos distintos lugares nos que se produce etransmite a música (salas de concerto, teatros, dis-cotecas, espacios ó aire libre, lugares privados, etc.),e recoñece–la necesidade de que tódolos lugaresreúnan unhas condicións idóneas de illamento paranon recibir interferencias de espacios lindantes e,á súa vez, non perturbar con mensaxes non dese-xadas.

— Utiliza–los distintos medios de documentación mu-sical (partituras, gravacións discográficas e audio-visuais, libros, revistas, etc.) para a análise,comprensión, goce e valoración da música.

Este criterio serve para comproba–las destrezasdo alumnado no manexo dos medios de coñecemen-




A4 (210 x 297 mm) UNE

to musical ó seu alcance: a escoita significativa damúsica gravada, a lectura e o comentario de parti-turas, o emprego das fontes escritas e plásticas, etc.Todo isto irá encamiñado a que o alumno e a alum-na manifesten as súas preferencias, sensacións exuízos acerca da música. Os comentarios deberánfacerse utilizando a terminoloxía apropiada.

— Participar na planificación, organización, montaxee difusión dos actos musicais que se celebren no cen-tro.

A autonomía dos alumnos e das alumnas destas

idades e os seus coñecementos musicais deben per-mitirlles facer do centro e do seu contorno lugaresgratos, nos que poder practicar e gozar coa música.Concretamente pídese que coñezan as posibilidadesque ofrece o centro e o contorno para organizarmontaxes musicais, recitais e concertos, que os va-loren e saiban aproveitalos, que busquen soluciónsós problemas ou ás necesidades que xurdan,intervindo nas distintas fases e realizando diversostraballos.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Segunda Lingua Estranxeira

1. Introducción

A pluralidade dos mecanismos e armazóns internoscon que se constrúe a realidade colócanos nun mundoprogresivamente máis complexo e ante un modo deexistir social que se plasma nas modernas formas decomunicación. Facilitar ós alumnos e ás alumnas acomprensión desta realidade e a interacción con elaé un obxectivo prioritario do Bacharelato. Esta inte-racción pode realizarse de varias formas, entre as quea linguaxe, como factor clave das relacións entre osseres humanos, é a máis destacable.

As linguas son un instrumento de comunicación in-timamente relacionado coas estructuras e valores dassociedades que as utilizan como medio de expresión.Polo tanto, o estudio da Segunda Lingua Estranxeirapermitirá tanto a aproximación a novas realidadesculturais coma as relacións entre diferentes culturasen ámbitos académicos, científicos, humanísticos e davida cotiá. Neste sentido, a aprendizaxe dunha novalingua ha de proporcionar ós alumnos e ás alumnasun instrumento de comunicación útil para participaren situacións cotiás diversas, e ha de facilitarlle-loachegamento a distintos contidos informativos.

Así, o carácter social e instrumental das linguas ea súa dimensión comunicativa son factores determi-nantes á hora de planifica–lo currículo. Os alumnose as alumnas deberán desenvolver unha competenciacomunicativa básica que lles permita participar ensituacións de comunicación, orais e escritas, propiasda vida cotiá e acordes coa súa idade, necesidades eintereses. O seu desenvolvemento supón facilitarlleso progreso en tódalas competencias que a integran: acompetencia lingüística permitirá o recoñecemento eemprego do léxico, da fonética e das regras gramati-cais, valorando a súa importancia na comunicación;a competencia sociolingüística axudará a utilizaraqueles hábitos e conductas propios da lingua estran-xeira para participar con adecuación e idoneidade nasdistintas situacións de comunicación; a competenciadiscursiva contribuirá a unha mellor utilización doselementos que dan cohesión ó discurso ó mesmo tem-po que permitirá adentrarse no recoñecemento da co-herencia interna do mesmo; e por último, a compe-tencia estratéxica axudará a resolve–los problemas decomunicación de maneira cada vez máis espontánea.Polo tanto, a aprendizaxe da lingua deberá entender-se non só como o estudio do código senón fundamen-

talmente como a capacitación para o emprego do mes-mo en situacións de comunicación.

Os distintos contidos seleccionados proporcionarántamén ós alumnos e ás alumnas a posibilidade de ac-ceder, de maneira satisfactoria, á comprensión de tex-tos orais e escritos de distinto tipo e que máis se ade-cúen ás súas necesidades e intereses actuais e futuros.Xa que a lectura comprensiva será posiblemente unhadas destrezas que máis precisen utilizar na súa vidaacadémica ou profesional futura, é necesario incidirno uso consciente de estratexias e técnicas de lecturaque lles faciliten o acceso a diferentes textos. Para asúa selección teranse en conta tanto aqueles que tra-ten temas actuais de carácter xeral (textos informa-tivos, periodísticos ou literarios), coma outros máisespecíficos (revistas especializadas, libros científicos,etc.) relacionados coas diferentes modalidades do Ba-charelato. Ademais, a crecente presencia e expansióndos medios de comunicación en distintas linguas acon-sella unha aproximación comprensiva e crítica ás in-formacións que transmiten; os alumnos e as alumnastraballarán contidos que desenvolvan a súa capacida-de de escoita comprensiva e que lles axuden a un ade-cuado acceso e utilización dos mesmos. A familiariza-ción co seu uso contribuirá a perfecciona–la lingua ensituacións de aula e permitirá ademais continua–locontacto autónomo con ela en situacións extraescola-res.

A autonomía na aprendizaxe é un obxectivo primor-dial desta etapa, polo que os contidos da Segunda Lin-gua Estranxeira deben proporcionar ós alumnos e ásalumnas oportunidades de adquirir e utilizar estrate-xias nesa lingua, ó mesmo tempo que consolidan ou-tras xa adquiridas en aprendizaxes previas. O desen-volvemento de estratexias persoais á hora de afrontarnovos contidos e de planificar e avalia–la súa propiaaprendizaxe permitiralles avanzar nas súas adquisi-cións en relación coa lingua estranxeira tanto nuncontexto académico coma extra–académico.

A experiencia didáctica na aprendizaxe das linguasestranxeiras mostra que as actividades de clase debenformar un continuo que ha de ir desde aquelas queserven para facilita–la toma de contacto con novoscontidos ata as que permiten un emprego máis crea-tivo da linguaxe. En cada unha das fases deste pro-ceso deben deseñarse actividades variadas que sirvaná diversidade de estilos de aprendizaxe dos alumnose das alumnas e que faciliten a progresión na apren-dizaxe de todos eles segundo os seus ritmos e capaci-




A4 (210 x 297 mm) UNE

dades, tendo en conta que na selección de actividadesserá o grao de complexidade da tarefa e non a com-plexidade da lingua o que haberá de adecuarse ó niveldos alumnos e das alumnas. A duración das activida-des, a organización da clase en canto a agrupamentose distribución do espacio, e o tipo de interacción teñenque ser variables, dinámicas e flexibles de acordo cotipo de contido e coas características dos alumnos edas alumnas. Na avaliación do progreso da competen-cia comunicativa teñen un papel fundamental as ac-tividades e produccións de clase así como a interaccióndos alumnos e das alumnas na aula xa que facilitaninformación inmediata e continua sobre o seu progre-so e ó profesor sobre a validez da metodoloxía empre-gada.


A Segunda Lingua Estranxeira ha de contribuír a queas alumnas e os alumnos desenvolvan as seguintescapacidades:

— Comprende–la información global e aquelas infor-macións específicas previamente requiridas en tex-tos orais, relativos ás situacións habituais de co-municación ou relacionados cos ámbitos específicosde estudio, procedentes dos medios de comunica-ción audiovisual ou emitidos cara a cara, apoián-dose en claves lingüísticas e non lingüísticas.

— Comprende–las informacións de carácter xeral e es-pecífico contidas en textos escritos que presentendistintas estructuras organizativas, desenvolvendoestratexias persoais que lles axuden a acceder áinformación.

— Participar en situacións habituais de comunicaciónutilizando, de forma oral e escrita, a lingua estran-xeira co fin de satisfacer necesidades básicas, aten-dendo ás normas da comunicación interpersoal emostrando interese por comprender e facerse com-prender.

— Ler de maneira autónoma e extensiva libros curtose sinxelos que traten temas próximos ás súas ne-cesidades e intereses.

— Reflexionar sobre o funcionamento da lingua es-tranxeira na comunicación como forma de mellora–la participación en intercambios comunicativos e acomprensión dos textos.

— Recoñece–lo valor das convencións socioculturais,lingüísticas e non lingüísticas, propias da linguaestranxeira para a comprensión das mensaxes eutilizalas para facer que a comunicación sexa máiseficaz.

— Utilizar estratexias que axuden a mellora–la comu-

nicación e a controla–la propia aprendizaxe, apli-cando á aprendizaxe da segunda lingua estranxeiraas estratexias adquiridas nas outras linguas do cu-rrículo.


Os contidos xerais da materia preséntanse divididosen catro bloques nos que se relacionan os tres tiposde contidos: conceptuais, procedementais e actitudi-nais. Esta presentación en bloques non debe impedirun tratamento integrado dos contidos xa que existeunha evidente interrelación entre eles que deberá ma-nifestarse no desenvolvemento curricular da materia.

Para a definición dos bloques mantense a estruc-tura empregada na etapa de Secundaria Obrigatoria,que coincide tamén coa da primeira lingua xa que aconcepción desta e da súa aprendizaxe son comúns; adiferencia estará nun menor afondamento nalgúnsdos contidos e no grao de fluidez e corrección na co-municación, que será tamén menor.

En canto ó contido e á orde de presentación dosdistintos bloques, os dous primeiros tratan aspectosrelacionados coa comprensión e o uso da lingua orale escrita respectivamente e, aínda que se presentanpor separado, comparten contidos que deben abordar-se conxuntamente. O terceiro está relacionado co es-tudio da lingua como sistema e o seu valor na pro-ducción e comprensión de discursos así como coa re-gulación do propio proceso de aprendizaxe, polo quese inclúen tamén contidos que favorezan a progresivaautonomía dos alumnos e das alumnas. O último blo-que trata os contidos relacionados coa realidade trans-mitida pola lingua estranxeira.

3.1 Comunicación oral

Os contidos presentados neste bloque pretenden queos alumnos e as alumnas alcancen unha certa fluidezno uso da lingua oral que lles permita manter inter-cambios comunicativos en situacións de comunicaciónhabituais; igualmente pretenden fomenta–la capaci-dade de aplica–los coñecementos e habilidades adqui-ridos a novas situacións sendo capaces de negocia–losignificado e facer fronte ó imprevisto. Ademais, coscontidos abordados neste bloque téntase que o alumnoe a alumna adquiran práctica na comprensión demensaxes orais procedentes dos medios de comunica-ción e no desenvolvemento de estratexias que lles per-mitan continua–lo acceso a textos orais unha vez re-matados os seus estudios.


— Situacións de comunicación oral propias da vida co-




A4 (210 x 297 mm) UNE

tiá e académica e as derivadas das actividades deaprendizaxe.

— Léxico, activo e pasivo, relativo a situacións básicasde comunicación e a temas relacionados con outrasáreas do currículo.

— Aspectos funcionais (intención comunicativa): inte-racción social cotiá, informar, describir, narrar, ex-plicar, etc.

— Intercambios orais planificados e non planificados.Características.

— Normas que rexen a comprensión de textos oraisde carácter narrativo, descriptivo, instruccional eexpositivo.


— Comprensión global e específica de textos orais pro-pios da comunicación interpersoal ou habituais navida cotiá procedentes de diversas fontes (profesor,compañeiros, radio, televisión, etc.).

— Identificación da información relevante en mensa-xes orais procedentes dos medios de comunicacióncomo forma de acceder a unha mellor comprensióne interpretación.

— Participación activa en intercambios comunicativosorais producindo mensaxes comprensibles e ade-cuadas á situación de comunicación.

— Utilización de estratexias lingüísticas e non lin-güísticas que facilitan a interacción e que axudana participar na conversación e a mante–la comuni-cación.

— Utilización de estratexias lingüísticas e non lin-güísticas que axudan á comprensión dos textos.


— Valoración da capacidade de expresarse oralmentena lingua estranxeira para satisfacer necesidadesde comunicación e como medio de entendementoentre as persoas.

— Interese polo enriquecemento persoal e profesionalque supón o acceso á información na lingua estran-xeira.

— Valoración da capacidade de comprender un textooral sen ter que comprender tódolos seus elemen-tos.

3.2 Comunicación escrita

Neste bloque abórdanse contidos relacionados coacomprensión e o uso da lingua escrita. Os contidosdeste bloque tratan de potencia–lo desenvolvementoda capacidade lectora dos alumnos e das alumnasofrecéndolles un instrumento que lles permita mello-

ra–las súas aprendizaxes futuras tanto en relacióncoa aprendizaxe da lingua coma con estudios actuaise posteriores de carácter máis específico. Con respectoá expresión, trátase de que os alumnos e as alumnasse familiaricen coa elaboración de textos sinxelos quelles permitan participar en situacións de interaccióncotiá e nas que se desprenden das actividades deaprendizaxe; deberase prestar atención ó aprecio e ri-gor na corrección formal como maneira de mellora–lacomprensibilidade dos textos.


— Situacións da comunicación escrita máis habituaisna lingua estranxeira e outras relacionadas con ac-tividades de aprendizaxe.

— Léxico activo e pasivo relativo ás diversas situa-cións de comunicación e a estudios específicos.

— Aspectos funcionais (intención comunicativa): des-cribir, narrar, resumir, comentar, explicar, etc.

— Principios e características máis relevantes do dis-curso escrito. Elementos de cohesión e coherencia.

— Normas que facilitan a comprensión de textos es-critos de carácter narrativo, descriptivo e expositi-vo.


— Comprensión global de textos escritos de utilidadena vida cotiá (cartas, folletos notas, etc.) ou rela-cionados coas actividades de clase (instruccións, co-mentarios ós traballos, avisos, etc.).

— Comprensión global e extracción de informaciónsespecíficas previamente requiridas de textos dosmedios de comunicación de carácter xeral (artigosde revistas e periódicos, anuncios, etc.) ou relacio-nados cos estudios específicos, coa axuda do diccio-nario.

— Producción de mensaxes escritas sinxelas e com-prensibles co fin de satisfacer necesidades persoaisde comunicación.

— Utilización de estratexias lingüísticas e non lin-güísticas que axudan á comprensión e á elaboraciónde textos escritos.

— Lectura extensiva de textos curtos de carácter xeralou específico seguindo a liña argumental.

— Lectura intensiva de textos de carácter xeral ouespecífico distinguindo entre datos e opinións.


— Interese cara ás ideas expresadas en textos escritosna lingua estranxeira.

— Valoración da lectura autónoma de textos como fon-




A4 (210 x 297 mm) UNE

te de información, para adquirir coñecementos ecomo medio de pracer persoal.

— Interese por participar en intercambios comunica-tivos escritos mostrando aprecio pola correccióncomo medio de facilita–la comprensión das mensa-xes.

— Valoración da capacidade de supera–las propias li-mitacións sacando o máximo partido dos recursosdispoñibles.

— Interese por comprender globalmente un texto es-crito aínda que non se entendan tódolos seus ele-mentos.

3.3 Reflexión sobre a lingua e a súaaprendizaxe

Os contidos deste bloque están relacionados co carác-ter sistémico–funcional da lingua e o desenvolvemen-to da autonomía na aprendizaxe. Preténdese con elesque os alumnos e as alumnas reflexionen sobre o sis-tema da lingua e o seu funcionamento na comunica-ción e utilicen os coñecementos adquiridos como unmedio de control e autocorrección, co fin de mellora–laeficacia comunicativa das produccións propias e com-prender mellor as dos demais.


— Aspectos nocionais–funcionais: intercambiar infor-mación, suxerir, convencer, iniciar relacións, expo-ñer, narrar, comparar, expresar acordo ou desacor-do, expresar opinións, etc.

— Elementos léxicos: formación de palabras.

— Elementos fonolóxicos: sons diferentes en relacióncoa lingua galega e a castelá, ritmo, entoación, etc.

— Elementos morfosintácticos. O seu funcionamentono discurso.

— Estratexias de aprendizaxe relacionadas cos proce-sos mentais en tarefas de aprendizaxe (inducción,deducción, control, etc.) e coa planificación da acti-vidade na aula (identificación de necesidades, se-lección de medios e formas de traballo apropiados,organización e avaliación do traballo, etc.).


— Reflexión sobre o funcionamento do sistema lin-güístico na comunicación.

— Utilización dos coñecementos adquiridos sobre onovo sistema lingüístico como instrumento de con-trol e autocorrección para mellora–la eficacia comu-nicativa das produccións propias e para compren-der mellor as produccións alleas.

— Utilización de estratexias de comunicación que me-

llor se adapten ás características propias co fin demellora–la comprensión e a producción.

— Utilización autónoma de recursos para a aprendi-zaxe (diccionarios, libros de consulta, material au-diovisual e informático).


— Interese por coñece–lo funcionamento da lingua es-tranxeira na comunicación valorando a súa utilida-de como garantía dunha comunicación fluída e efi-caz.

— Valoración da utilidade de aplicar instrumentos decontrol e autocorrección para mellora–la comunica-ción propia.

— Interese por coñecer e mellora–las técnicas que po-den favorece–la autonomía na aprendizaxe da lin-gua.

— Actitude positiva cara á superación dos problemasque poidan xurdir no proceso de aprendizaxe.

3.4 Aspectos socioculturais

As regras e hábitos que interveñen nas relacións entrefalantes da lingua estranxeira e outros elementos decivilización necesarios para unha mellor interpreta-ción da realidade dos países nos que se fala a linguaobxecto desta materia constitúen os contidos destebloque. Preténdese que o coñecemento das conven-cións socioculturais permita que os alumnos e asalumnas se adecúen con maior eficacia a outros con-textos comunicativos e que a comprensión de aspectospropios da cultura, tanto de carácter xeral como enrelación máis estreita coas distintas modalidades deestudio, lles permita analizar outras manifestaciónssocioculturais e ampliar e mellora–la súa formación.


— Aspectos socioculturais dos países nos que se falaa lingua obxecto desta materia relacionados cos in-tereses e motivacións dos alumnos e das alumnase con outras áreas do currículo.

— Elementos culturais relevantes presentes nos tex-tos.


— Emprego contextualizado das convencións sociocul-turais propias dos países nos que se fala a linguaobxecto desta materia.

— Busca e localización dos elementos de civilizacióne culturais, presentes nos textos, que contribúen aestructura–lo mundo de referencias.


— Interese, respecto e valoración crítica das formas




A4 (210 x 297 mm) UNE

de vida, e doutros aspectos socioculturais dos paísesnos que se fala a lingua obxecto de estudio.

— Valoración da importancia da lingua estranxeiracomo vehículo de comunicación nas relacións inter-nacionais e como medio de relación e entendementoentre as persoas e as culturas.


— Extrae–la información global e informacións espe-cíficas en textos orais, emitidos en situacións de co-municación cara a cara sobre temas relacionadoscoa vida cotiá dos alumnos e das alumnas, sobreaspectos socioculturais e sobre temas de carácter xe-ral referidos ós seus intereses e estudios.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de dos alumnos e das alumnas para comprende–lasinformacións dos interlocutores nas condiciónsmáis idóneas (apoio contextual, temas relacionadoscoa súa experiencia, etc.) no transcurso de inter-cambios comunicativos.

— Extraer informacións globais e as específicas pre-viamente requiridas en textos orais que presentenapoio visual, procedentes dos medios de comunica-ción sobre temas de carácter xeral ou relacionadoscos seus estudios específicos.

Este criterio pretende avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para comprende–lo esen-cial, aínda que non comprendan a totalidade dasmensaxes, en textos gravados nos medios de comu-nicación audiovisual como noticias, programas dedivulgación, entrevistas, series, etc., así como com-proba–la comprensión de informacións específicasrelevantes sinaladas previamente.

— Participar en intercambios comunicativos orais querespondan a situacións habituais producindo undiscurso comprensible e adecuado á situación e uti-lizando as estratexias necesarias para iniciar, man-ter e facer progresa–la comunicación.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-de dos alumnos e das alumnas para desenvolverseen interaccións onde satisfagan necesidades habi-tuais de comunicación facendo uso das estratexiasnecesarias para asegura–la comprensión e a reali-zación das mensaxes.

— Extrae–la información contida en textos escritos dediferente tipo (narrativos, descriptivos e expositivos)e procedentes de diversas fontes (periódicos, revis-tas, libros, etc.) con axuda do diccionario e doutrosrecursos. Os textos tratarán temas relacionados conintereses dos alumnos e das alumnas, e outros de

carácter xeral ou en relación con outras materiasdo currículo.

Preténdese avaliar con este criterio a capacidadedos alumnos e das alumnas para acceder ó contidode textos auténticos de carácter xeral e específicoutilizando aquelas estratexias persoais que llesaxuden na comprensión.

— Ler de maneira autónoma textos sinxelos con senti-do completo sobre temas relacionados cos seus inte-reses facendo uso do diccionario e doutros materiaisde consulta e demostra–la comprensión por medioda realización dunha tarefa.

Con este criterio trátase de avalia–la capacidadedos alumnos e das alumnas para ler de maneiraextensiva textos que non presenten dificultade noseu contido e estilo, seguindo o argumento ou asteses propostas. A realización da tarefa servirápara avalia–la comprensión e non a expresión.

— Redactar textos escritos sinxelos e comprensiblesatendendo a diferentes situacións habituais, respec-tando as convencións da lingua escrita e utilizandoos recursos necesarios para facelos cohesivos e co-herentes.

Preténdese avaliar con este criterio a capacidadedos alumnos e das alumnas para elaborar textossinxelos que respondan a situacións propias da vidacotiá ou relacionadas coas actividades de clase (car-tas, enquisas, notas, resumos, etc.), así como a súacapacidade para manexa–los materiais de consultanecesarios (diccionarios, gramáticas, etc.) que llesaxuden a producir textos ordenados e coherentes.Os textos presentarán unha estructura lóxica ade-cuada e respectarán as características propias docódigo escrito.

— Utilizar de maneira reflexiva e consciente os coñe-cementos adquiridos sobre o novo sistema lingüís-tico e o seu funcionamento no discurso como un ins-trumento de control e autocorrección das produc-cións propias e un recurso para comprender melloras produccións dos demais.

Este criterio trata de avalia–la capacidade dosalumnos e das alumnas para recoñece–la correcciónformal e a adecuación do discurso á situación decomunicación. Igualmente, verificarase con este cri-terio a utilización consciente de elementos de cohe-sión e coherencia e de estratexias que garantenunha mellor comprensión das produccións propias.

— Recoñece–los factores socioculturais dos países nosque se fala a lingua obxecto desta materia e anali-zalos desde unha perspectiva máis ampla, enrique-cida polo contacto dos alumnos e das alumnas conoutras linguas e culturas.

Trátase de avaliar con este criterio a capacidade




A4 (210 x 297 mm) UNE

dos alumnos e das alumnas para identificar e ana-lizar con rigor aqueles trazos que pertencen ó con-texto sociocultural dun país, necesarios para unhacorrecta elaboración e interpretación dos textos, re-lacionándoos coas outras culturas que xa coñecen.

— Utilizar de maneira persoal as estratexias que llesaxuden a supera–las dificultades na comunicacióne a progresar de maneira autónoma na aprendizaxeda lingua estranxeira.

Con este criterio preténdese avalia–la capacida-

de dos alumnos e das alumnas para traslada–lasestratexias e destrezas adquiridas en aprendizaxesprevios a novas situacións facendo fronte ós impre-vistos xurdidos na comunicación. Igualmente, bús-case avalia–la súa capacidade para desempeñar unpapel activo na construcción do seu proceso deaprendizaxe, tomando decisións sobre o mesmo eavaliando o seu progreso.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Xeoloxía

1. Introducción

O coñecemento do contorno, sen que se faga explícitaós xoves a relación entre a paisaxe que poden observarou contemplar e aquela existente nos tempos pretéri-tos, ou sen que se lles dea a coñecer moitos dos feitosque diferencian unha zona doutra, é un saber incom-pleto. Tradicionalmente, o estudio da Terra nos seusprimeiros niveis circunscríbese ó coñecemento da re-alidade próxima, directamente accesible —as rochas,os minerais, os fósiles e, en xeral, os materiais xeoló-xicos— e a fenómenos que se poden observar ou queacontecen na actualidade. Estes saberes forman abase que permite a aproximación ó coñecemento docomportamento global, tanto espacial como temporal,da Terra. O concepto de tempo xeolóxico, a interpre-tación das estructuras xeolóxicas, a relación entre osacontecementos superficiais e as manifestacións ener-xéticas da Terra, a influencia de todos estes procesosna vida, etc. constitúen os alicerces que a Xeoloxíaaporta para coñece–la historia e a evolución da Terra,o que lles permitirá, ós alumnos e ás alumnas, atoparrespostas para unha maior comprensión do mundoque nos rodea e busca–la luz que proxectada sobre ellles axude a percibi–lo máis próximo á súa esencia.Isto, sen dúbida, espertará nos estudiantes actitudesde respecto polo medio no que viven e aumentará asúa capacidade de goce do mesmo.

O interese da Xeoloxía no Bacharelato reside igual-mente na súa funcionalidade para resolver problemasque a sociedade actual ten suscitados, como o abaste-cemento de materias primas, a investigación e procu-ra de novas fontes de enerxía, a realización de obraspúblicas e a prevención de danos e riscos, tanto na-turais como provocados pola incorrecta utilización dosrecursos. Os procedementos implicados na resolucióndestes problemas son os propios do labor profesionaldo xeólogo e deben constituí–lo fío conductor do de-senvolvemento do currículo de Xeoloxía. A interpreta-ción de mapas, a reconstrucción de modelos, a análisede materiais xeolóxicos, e outros, son tamén instru-mentos de grande utilidade para o desenvolvementode destrezas cognitivas esenciais para a comprensióndo espacio e do tempo xeolóxicos. Por outra banda, odesenvolvemento do pensamento formal dos alumnose das alumnas verase favorecido polo estudio de fe-nómenos e procesos que aborda a Xeoloxía, debido ásúa gran complexidade e á enorme cantidade de va-riables que interveñen neles.

A ensinanza–aprendizaxe dos contidos propostos nocurrículo de Xeoloxía require un ineludible contactocoa natureza; saídas, itinerarios e experiencias pun-tuais no contorno favorecen o desenvolvemento de ac-titudes esenciais vencelladas á natureza e á cienciaque deben impregna–lo tratamento desta materia, sa-lientando as aportacións que o coñecemento científicoofrece no referente á protección e conservación do me-dio, así como á súa restauración e recuperación tralasactividades humanas que o deterioran.

Compréndese, pois, que a relación entre Cienciasda Terra, Tecnoloxía e Sociedade faise cada vez máisevidente, constituíndo un coñecemento que non debeobviarse no Bacharelato, xa que o desenvolvementodas dúas primeiras ten unha profunda influencia naSociedade, chegando mesmo a cambia–los hábitos devida do home e da muller de hoxe mediante, entreoutros, a realización de obras públicas e a utilizaciónde fontes de enerxía.

En todo caso, esta materia debe afondar nos coñe-cementos adquiridos en etapas anteriores, facilita–lautilización daqueloutros propios doutras ciencias ex-perimentais e complementa–los adquiridos en Biolo-xía e Xeoloxía do primeiro curso e tamén e simulta-neamente, no seu caso, nas Ciencias da Terra e doMedio Ambiente, desde unha organización progresivaen graos de complexidade ata chegar ó estadio máiselevado coa utilización de modelos e teorías globais.

Esta ciencia, que dá soporte a moitas actividadesda nosa sociedade, é de grande importancia para moi-tas especialidades técnicas relacionadas, sobre todo,coa Agricultura, Minería, Construcción Civil e Explo-tación Forestal, polo que o seu coñecemento orientaráe preparará ós xoves que desexen conforma–lo seufuturo profesional nestes eidos.


O desenvolvemento desta materia ten que contribuíra que os alumnos e as alumnas adquiran as seguintescapacidades:

— Comprende–los principais conceptos, feitos, princi-pios, teorías e modelos referentes ó noso planeta eempregalos para interpreta–los diferentes fenóme-nos, valorando o papel que desempeñan no desen-volvemento da xeoloxía.

— Utiliza–las estratexias propias da investigacióncientífica e os procedementos característicos da xeo-




A4 (210 x 297 mm) UNE

loxía para realizar pequenas investigacións e ex-plorar situacións e fenómenos que lles sexan des-coñecidos.

— Resolver problemas que se suscitan na vida cotiá,seleccionando e aplicando os coñecementos xeolóxi-cos relevantes.

— Adquiri–las habilidades básicas propias da xeoloxíae utilizar instrumentos específicos da investigaciónxeolóxica no laboratorio e no campo.

— Comprende–las interaccións da xeoloxía coa tecno-loxía e a sociedade, valorando a necesidade de man-te–la calidade de vida e do medio ambiente.

— Valora–la información procedente de diversas fon-tes para adquirir unha opinión propia que lles per-mita expresarse criticamente sobre os problemasxeolóxicos da actualidade.

— Comprender que o desenvolvemento da xeoloxía su-pón un proceso cambiante e dinámico, amosandounha actitude flexible e aberta fronte a diferentesopinións.


Os contidos desta materia xiran en torno ós cambiose transformacións que sufriu a Terra ó longo da súahistoria, ós procesos que nela se dan e á utilización eaproveitamento dos seus recursos, facendo especialreferencia á xeoloxía de Galicia. Para iso divídese amateria en catro grandes bloques temáticos, sen queisto supoña ningún tipo de organización ou desenvol-vemento prescritivo da materia, quedando esta abertaás consideracións do profesorado, que deberá decidi–la organización, secuencia e concreción dos contidos.Estes contidos son de tres tipos: procedementais, quecontribúen a desenvolve–las habilidades científicas eo método de traballo propio da xeoloxía; actitudinais,que permiten a adquisición de actitudes, valores enormas para abordar criticamente as relacións entrea Xeoloxía, a Tecnoloxía e a Sociedade; e conceptuais,que son os feitos, conceptos e principios que confor-man a estructura conceptual da xeoloxía.

En cada un dos bloques estes tres tipos de contidoshan ser tratados e avaliados coordinadamente de xei-to simultáneo. Especialmente os bloques 1, 3 e 4 de-berán subliña–la interrelación existente entre Cien-cia–Tecnoloxía–Sociedade.

Un aspecto de dimensión transversal do currículoproposto para esta materia optativa son os métodosde traballo da Ciencia, que deberá estar permanente-mente presente ó longo de tódolos bloques. No relativoós contidos do bloque de Galicia como espacio xeoló-xico, é importante subliñar que, nalgunha medida, de-

ben ser tratados ó longo do desenvolvemento dos ou-tros bloques de contidos, sen prexuízo da identidadepropia deste bloque. Así, considerando Galicia comoespacio xeolóxico deberán coñecerse os seus recursos,a conveniencia ou prexuízo da súa explotación e asaplicacións actuais e futuras, tales como as fontes deenerxía, os novos materiais, as aplicacións agrícolas,médicas, as rochas de construcción e ornamentais, etc.

Debido a que a Xeoloxía é unha disciplina optativacomún ás modalidades de Ciencias da Natureza e daSaúde, e de Tecnoloxía, os bloques de contidos estánconcibidos non só desde a perspectiva da xeoloxía fun-damental, senón tamén desde a óptica de ofrece–laformación necesaria para afronta–los estudios rela-cionados coas especialidades técnicas: Agricultura,Minería, Construcción Civil e Explotación Forestal,entre outras, xa que a sociedade actual require, cadavez máis, estudios de tipo xeolóxico para a utilizacióndo territorio, xa sexa urbano, vial, recreativo, etc. Nes-ta materia hanse integrar coñecementos que foron es-tudiados de forma dispersa ó longo do desenvolvemen-to da área de Ciencias da Natureza, coa finalidade deque os alumnos e alumnas adquiran unha visión deconxunto coherente desta ciencia; polo que é precisoque se fagan actividades de síntese para reorganiza–la información.

3.1 O tempo e o espacio en xeoloxía

Os contidos deste bloque van encamiñados a que oalumnado coñeza os principios básicos sobre os quese asenta a xeoloxía clásica, a metodoloxía e os ins-trumentos que permitiron o avance desta ciencia e oseu desenvolvemento a través da sucesión históricadas distintas teorías sobre o noso planeta (fixismo,cataclismos, uniformismo, mobilismo, neocatastrofis-mo, etc.).

A aplicación dos principios de superposición e doactualismo, o estudio dos fósiles característicos, asícomo das estructuras que aparecen frecuentementenos estratos permitirán o establecemento de seriesestratigráficas e a súa ordenación temporal de acordocon criterios de datación relativa. Tamén o coñece-mento das series de desintegración radioactiva per-mitirá comprender como se realizan as datacións ab-solutas dos materiais xeolóxicos. Así mesmo, os gran-des acontecementos xeolóxicos (glaciacións, transgre-sións, oroxenias, extincións, etc.) empregaranse parao establecemento das divisións xeocronolóxicas. A in-terpretación e realización de cortes xeolóxicos sinxelosconstituirán un instrumento fundamental na com-prensión do tempo e do espacio xeolóxico. Para esteultimo aspecto é conveniente a realización de exerci-cios con escalas. E importante subliñar que a realiza-




A4 (210 x 297 mm) UNE

ción de cortes non debe quedar nunha simple activi-dade de aprendizaxe dunha técnica, senón que o seualcance debe abrangue–los aspectos sociais, tecnoló-xicos e humanos dos problemas.

É preciso resalta–la evidencia das interrelaciónsentre a Bioloxía e a Xeoloxía no tocante ó coñecementodos fósiles e ás grandes teorías sobre a Terra, e entrea Xeoloxía, a Física e a Química no que atingue ósmétodos de datación radioactivos.


— Principios básicos da xeoloxía clásica. Controver-sias xeolóxicas.

— O tempo xeolóxico: evolución histórica das ideas so-bre a idade da Terra.

— Métodos de datación. Principais acontecementos nahistoria da Terra: a escala de tempo.

— A información que proporcionan os estratos.

— Secuencia e correlación de series estratigráficas.Xeometría dos contactos.


— Utilización e análise de textos históricos e/ou cien-tíficos en relación coas grandes controversias xeo-lóxicas e co desenvolvemento histórico das ideas so-bre a idade da Terra.

— Recoñecemento de visu dos principais fósiles guíae de facies utilizados como criterio de datación re-lativa.

— Construcción de escalas temporais e espaciais me-diante a aplicación dos grandes acontecementosxeolóxicos.

— Utilización de escalas gráficas e numéricas para aresolución de problemas topográficos.

— Elaboración e interpretación de cortes xeolóxicos.

— Formulación e resolución de problemas (datacións,correlacións, xeotécnicos, etc.).


— Curiosidade polos métodos e instrumentos utiliza-dos nas diferentes disciplinas.

— Toma de conciencia de que a Ciencia non segue undesenvolvemento lineal senón que presenta gran-des crises.

— Responsabilidade fronte ás decisións a tomar nasactuacións de impacto xeolóxico.

— Actitude de respecto polos depósitos fosilíferos queimpida o coleccionismo incontrolado e especialmen-te cos escasos exemplos que se atopan en Galicia.

— Interese pola utilización da consulta bibliográficade revistas e publicacións de actualización científi-ca.

3.2 Manifestacións da enerxía da Terra: aformación dos materiais xeolóxicos

Preténdese que este bloque sexa un complemento doscontidos do bloque «Dinámica do planeta» da materia«Bioloxía e Xeoloxía» do primeiro curso. Débese con-seguir que os alumnos e alumnas acaden unha visiónglobal do funcionamento da Terra e do papel que de-sempeña a enerxía nos procesos petroxenéticos. Acomprensión do papel da enerxía como xeradora dosprocesos xeolóxicos, así como da formación dos mate-riais resultantes deben ser obxectivos básicos a aca-dar.

Tamén é fundamental a valoración das repercu-sións dos devanditos procesos globais na vida huma-na: vulcanismo, sismicidade, erosión. etc.


— As enerxías solar e gravitatoria: procesos sedimen-tarios.

— As enerxías térmica e elástica: procesos magmáti-cos e metamórficos.

— Principais minerais e rochas resultantes dos pro-cesos sedimentarios, magmáticos e metamórficos.

— A enerxía cinética: procesos oroxénicos. Estructurados continentes e océanos á vista da Tectónica Glo-bal.


— Construcción e utilización de modelos de simula-ción sobre procesos sedimentarios.

— Análise de medios sedimentarios a partir da reali-zación de estudios de facies (granulometrías, ma-durez sedimentolóxica e contido en fósiles).

— Resolución de problemas sobre procesos petrolóxi-cos (equilibrios químicos, precipitacións, condiciónsde transporte, magmas, facies metamórficas, etc.).

— Interpretación de gráficas de arrefrío dos principaissilicatos.

— Representacións gráficas de diagramas triangula-res.

— Recoñecemento e interpretación das principais tex-turas con utilización de medios adecuados: fotogra-fías, diapositivas, vídeos, etc.

— Recoñecemento de visu dos principais silicatos e ro-chas.

— Utilización de modelos de simulación sobre Tectó-nica de Placas.


— Valoración da importancia dos avances tecnolóxicosno progreso da moderna xeoloxía e viceversa.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Sensibilización sobre as repercusións sociais dasmanifestacións enerxéticas terrestres.

— Rigor e meticulosidade na utilización e realizacióndas gráficas, diagramas e modelos empregados notraballo científico.

3.3 As aplicacións dos materiais xeolóxicos

Os contidos deste bloque son marcadamente tecnoló-xicos e céntranse, sobre todo, nas aplicacións de tipopráctico. A partir do estudio das propiedades físicasmáis salientables da materia mineral chegarase acomprende–la utilización industrial de cada un dosmateriais xeolóxicos, tanto sen elaborar como elabo-rados: granito, lousa, metais, cal, xiz, cemento, vidro,cerámica. etc.

O seguinte paso levará a coñecer e delimita–los pro-blemas que a utilización destes materiais pola socie-dade comporta a xeoloxía e que deben resolver xeólo-gos e xeólogas na súa actividade profesional. Median-te estudios de situacións reais ou imaxinarias os es-tudiantes —utilizando como ferramentas máis impor-tantes os mapas xeolóxicos— tratarán de aproximarseá súa resolución.


— Propiedades físicas dos materiais xeolóxicos: aniso-tropía, dureza, porosidade, permeabilidade, con-ductividade e alterabilidade.

— Resistencia uniaxial compresiva. A fractura e o pre-gamento.

— O uso industrial dos materiais xeolóxicos e dos seusderivados.

— Principais problemas dos que se ocupa a xeoloxíaaplicada: Xeodesia, Hidroxeoloxía, busca e avalia-ción de depósitos minerais, obras públicas (estabi-lidade de noiros, presas, canteiras, etc.), prevenciónde catástrofes naturais.


— Realización de ensaios de laboratorio para o estudiodas propiedades físicas das rochas.

— Observación in situ de alteración de rochas natu-rais e monumentais.

— Utilización de mapas temáticos: xeolóxico, xeolóxi-co–mineiro, xeotécnico, hidroxeolóxico, mineiro–metaloxenético, de rochas industriais, xeomorfoló-xico, neotectónico e de riscos.

— Utilización de modelos de simulación para estudia–lo comportamento de distintos materiais fronte adiferentes esforzos.

— Resolución de problemas relativos á deformaciónde materiais, utilizando datos numéricos e gráficos.

— Observación in situ dalgún xacemento e dalgúnproceso de transformación industrial de materiaisxeolóxicos.

— Formulación e resolución de problemas sinxelos dexeoloxía aplicada.


— Actitudes positivas de aprecio e respecto fronte ómedio xeolóxico e de responsabilidade ante a sobre-explotación crecente dos materiais industriais e deconstrucción.

— Toma de conciencia de que as rochas monumentaise de construcción son susceptibles de ser contami-nadas e alteradas pola acción humana de xeito ir-reversible.

— Sensibilización ante os problemas que trae consigoa contaminación dos acuíferos e fontes.

— Respecto polos depósitos e cristalizacións mineraise reacción contraria ó coleccionismo incontrolado.

3.4 Galicia como espacio xeolóxico

Este último bloque trata de recolle–los aspectos máisrelevantes da xeoloxía de Galicia. Convén situa–lasestructuras xeolóxicas galegas no marco do MacizoHercínico distinguindo as principais unidades que oconforman e tentando integralas no relevo (aspectosxeomorfolóxicos).

No referente á Litoloxía cómpre diferenciar, entreoutros aspectos, a Galicia granítica e xistosa, a Galiciasedimentaria, os complexos antigos e mailas concasterciarias.

Dadas a antigüidade e complexidade dos terreosgalegos así como a dificultade de acceso a gran partedos afloramentos, faise complicado o estudio da evo-lución xeolóxica do país. Por esta razón preténdeseacadar unha idea xeral globalizadora dos principaisacontecementos que ocorreron na historia xeolóxicagalega. Unha maneira axeitada de facelo é coa utili-zación dos Puntos de Interese Xeolóxico (P.I.X.) de Ga-licia, collendo cada quen aqueles que estean situadosno seu contorno amais dos de interese xeral (o Com-plexo de Cabo Ortegal, desembocadura do Xallas, rías,etc.).

No aspecto económico non pode obviarse o aprovei-tamento dos recursos minerais (metálicos e non me-tálicos) e das fontes de enerxía (lignitos, eólica, ter-mal) de Galicia, polo que convén salienta–la impor-tancia e conveniencia ou prexuízo da súa explotación.




A4 (210 x 297 mm) UNE


— Evolución xeolóxica de Galicia no marco da Tectó-nica de Placas.

— Litoloxía endóxena. Os terreos sedimentarios.

— Xeomorfoloxía de Galicia: granítica, fluvial, litoral.

— Xeoloxía económica de Galicia: fontes de enerxía,minería e rochas industriais. Termalismo.


— Utilización de técnicas de consulta bibliográfica enrelación coa xeoloxía de Galicia.

— Observación e toma de datos, mediante saídas ósarredores, sobre aspectos litolóxicos, tectónicos exeomorfolóxicos, e interpretación dos mesmos deforma que conduzan a unha aproximación da com-plexa xeoloxía do noso país.

— Localización de Galicia no mapa do Macizo Hercí-nico.


— Curiosidade polo coñecemento da xeoloxía de Gali-cia.

— Actitude responsable e comprometida cara ós luga-res internacionalmente recoñecidos como puntos deinterese xeolóxico.


— Utilizar adecuadamente a bibliografía científica eelaborar informes sobre problemas xeolóxicos.

Trátase de avaliar se o alumnado é quen de bus-car, contrastar e debate–las distintas teorías quexurdiron ó longo da historia do coñecemento cien-tífico. Preténdese, igualmente, indagar se sabe apli-ca–los principios básicos da xeoloxía para a resolu-ción de problemas.

— Aplica–lo concepto de tempo xeolóxico á ordenacióndos acontecementos máis relevantes da historia daTerra.

Preténdese valorar se os estudiantes son quende situar no tempo os principais feitos acaecidos naTerra (panxeas, glaciacións, transgresións, etc.) ede valora–la ocorrencia dos mesmos (cíclicos, catas-tróficos, constructivos, lentos, descontinuos, etc.).Téntase tamén avalia–la correcta valoración da fia-bilidade dos métodos utilizados en Cronoloxía e atoma de conciencia da dimensión do tempo en xeo-loxía.

— Interpreta–la xeoloxía dunha rexión a partir dunmapa.

Este criterio servirá para observar se os alumnose alumnas se decatan da dimensión espacial me-

diante o uso de escalas. Tamén se trata de compro-bar se son quen de deduci–las estructuras xeolóxi-cas e a ordenación temporal dos acontecementos(fallas, pregos, intrusións, etc.) a partir dun mapae/ou a través dun corte xeolóxico.

— Relaciona–las distintas manifestacións enerxéticasda Terra co seu comportamento dinámico.

Con este criterio trátase de comprobar ata quepunto os estudiantes son quen de discernir que osprocesos petroxéneticos e outros acontecementosxeolóxicos superficiais son o resultado de transfor-macións enerxéticas de diversa índole (térmica encinética, solar en cinética, etc.).

— Identifica–las rochas máis comúns así como os mi-nerais que as constitúen.

Este criterio tenta servir para valora–lo coñece-mento que os alumnos e as alumnas teñen do sub-solo galego, así como dos principais materiais em-pregados na construcción tanto dos edificios antigoscomo das construccións actuais. Tamén ten comofinalidade observar se os alumnos recoñecen osprincipais minerais petroxenéticos en mostras delaboratorio.

— Explica–la configuración actual do planeta aplican-do a teoría da Tectónica Global.

Trátase de verificar se o alumnado sabe recoñe-ce–la formación e evolución da estructura da codiaterrestre (cordilleiras, illas, fosas, rexións volcáni-cas e sísmicas, etc.) utilizando os argumentos damoderna teoría de placas, admitindo que existensituacións nas que esta teoría non dá unha respostaplenamente satisfactoria.

— Analiza–lo comportamento físico dos principais ma-teriais xeolóxicos deducindo a súa posible aplica-ción industrial.

A partir de ensaios de laboratorio de recoñece-mento de propiedades físicas das rochas, verifica-rase se o alumno é quen de valora–los distintosusos que poden ter estas e tamén, diante do mapaxeolóxico, se é capaz de analiza–las súas caracte-rísticas e as súas posibilidades de explotación.

— Relaciona–la investigación xeolóxica coa resoluciónde problemas de índole industrial e social.

Preténdese con este criterio verificar se os alum-nos e alumnas valoran que un mellor coñecementodos materiais xeolóxicos incidirá nunha mellor re-solución dos problemas da sociedade actual en re-lación coa xeoloxía (trazado de vías de comunica-ción, construcción de encoros e presas, aproveita-mento da auga, emprazamento de residuos, plani-ficación urbanística, etc.).




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Relaciona–los aspectos litolóxicos e xeomorfolóxicosde Galicia tendo en conta a súa evolución xeolóxica.

Trátase de comprobar que as alumnas e os alum-nos, logo do estudio do contorno xeolóxico próximo,encadran este nos grandes procesos globais. Taménse tenta verificar se coñecen as características par-ticulares das principais estructuras e rochas gale-gas, así como os procesos formadores das nosas ríase os que configuran a paisaxe actual. Será impor-tante que, no estudio da xeoloxía económica de Ga-licia, os alumnos e alumnas amosen coñecementoda relevancia das principais fontes de enerxía (tér-mica, eólica, etc.), os recursos mineiros e petrolóxi-cos, o seu aproveitamento e a abundancia de fontestermais derivadas da particular estructura do sub-solo galego.

— Identificar e interpreta–las distintas formaciónsxeolóxicas galegas.

Con este criterio preténdese observar se os alum-nos e alumnas recoñecen in situ as máis frecuentes

das diferentes formacións xeolóxicas que caracteri-zan o país galego, valéndose para iso dos aflora-mentos, canteiras ou accidentes xeomorfolóxicos.

— Utilizar axeitadamente diversos instrumentos e téc-nicas xeolóxicas.

A finalidade deste criterio é comprobar se oalumnado é quen de utilizar adecuadamente os ins-trumentos e técnicas básicas no quefacer xeolóxico,tales como: contafíos, lupa binocular, láminas del-gadas, compás de xeólogo, estereoscopio, fotografíaaérea, clinómetro, curvímetro, táboa cronoestrati-gráfica e bloques diagrama.

— Valora–la influencia dos procesos xeolóxicos no me-dio ambiente e na vida humana.

Este último criterio pretende verificar se o alum-nado coñece e valora a influencia da dinámica xeo-lóxica no medio ambiente. Ó mesmo tempo, é uninstrumento para coñecer cal é a súa actitude res-pecto ó papel que han de xoga–los xeólogos e asxeólogas no uso racional do medio ambiente.




A4 (210 x 297 mm) UNE


Xeometría da Arte

1. Introducción

A observación da realidade é unha das bases sobre aque se asenta o traballo creador do artista ou do de-señador para, tras analizala, poder reinterpretala através das súas obras. Pero tanto na natureza comonas obras humanas están presentes as formas xeo-métricas xunto con outros elementos. É por isto quea xeometría foi un campo de atracción permanentetanto para científicos e filósofos como para artistas.O seu potencial para resolver problemas respecto áorde, á proporción e á perspectiva fascinou a arqui-tectos e a artistas. A aportación da xeometría ó de-senvolvemento das artes e a súa utilización como fe-rramenta necesaria para o deseño e a creación artís-tica avalan a presencia da materia nesta etapa edu-cativa.

Os contidos desta materia xorden da necesidade deanaliza–la natureza e as creacións humanas desde aperspectiva xeométrica, coa idea de dota–los alumnose as alumnas das capacidades necesarias para a ex-perimentación, a investigación e a creación artístico–xeométrica.

Preséntase a materia como un percorrido polo mun-do das construccións xeométricas planas e espaciais,estudiando as súas propiedades, as súas característi-cas e técnicas de construcción, a fin de capacita–losalumnos e as alumnas para analizar, experimentar edeseñar formas xeométricas. É importante non esque-ce–la necesidade de conecta–los coñecementos xeomé-tricos que aporta esta materia cos que os alumnos eas alumnas acaden sobre a luz, a cor ou o volume,pois é o conxunto de todos eles o que proporciona re-sultado final axeitado nas creacións artísticas ou dedeseño. Esta conexión ten dous planos ben definidosco debuxo. Por unha banda, os modelos xeométricosson un instrumento para analiza–las creacións e osdeseños ou para construílos e, pola outra, as aplica-cións da xeometría á arte precisan dos procedementosaportados polo debuxo técnico.

Para o desenvolvemento da materia deben incluírseexplicacións e actividades de representación, de de-buxo, de deseño e de resolución de problemas, combi-nando medios comunicativos diversos —sólidos, cali-doscopios, poliminos, etc.— que inciten á curiosidadedos estudiantes para, deste xeito, consegui–la súaparticipación activa e fructífera. Aínda que non debenexcluírse totalmente as xustificacións dalgunhas pro-piedades das figuras xeométricas por medio de razoa-

mentos máis ou menos rigorosos, a ensinanza destamateria debe basearse en actividades que axuden ósestudiantes a descubri–lo mundo xeométrico que sub-xace na Arte e na Natureza, a deseñar e a construírformas.

A potenciación da capacidade de observación e com-prensión, aínda que focalizada nos aspectos xeométri-cos presentes na natureza e nas artes, dota esta ma-teria dun valor formativo de carácter xeral ó propor-cionar ós alumnos e ás alumnas coñecementos con-ceptuais e procedementais para analiza–las realida-des do contorno. Por outro lado o estudio da linguaxexeométrica favorece a capacidade de abstracción re-lativa á comprensión dos diferentes trazados e esixeunhas actitudes respecto da orde e do coidado na súaelaboración que poden estenderse facilmente a outrasactividades.


O desenvolvemento da Xeometría da Arte contribuirá,como resultado dos procesos de ensinanza–aprendiza-xe, á consecución das capacidades enunciadas nos se-guintes obxectivos xerais:

— Coñecer e valora–la linguaxe xeométrica como me-dio para a análise e a creación artística, sendo cons-ciente da importancia das propiedades xeométricase cualidades estéticas observables na natureza enas artes.

— Identificar e describir por medio de curvas, super-ficies ou límites de trazados, as formas xeométricaspresentes na natureza e nas creacións humanas,valorando a súa beleza e a súa funcionalidade.

— Utiliza–las transformacións dinámicas para anali-za–las figuras xeométricas e realizar creacións ar-tísticas.

— Adquirir visión espacial por medio da identifica-ción, análise, clasificación e medida de figuras xeo-métricas.

— Utiliza–la proporcionalidade para o estudio e reali-zación de composicións harmoniosas.


Os elementos básicos xeométricos que forman partedas creacións humanas de arte e de deseño presén-tanse distribuídos en cinco bloques. Esta agrupación




A4 (210 x 297 mm) UNE

realizouse atendendo a puntos de vista dependentesmáis da xeometría ca da arte, separándose as cons-truccións e os movementos no plano dos do espacio,os elementos poligonais das curvas, as cuestións sobremedicións e a teoría da proporcionalidade, o que daorixe ós seguintes bloques: «Elementos, dinámica edecoración do plano», «Curvas e superficies», «Ele-mentos e dinámica do espacio», «Áreas e volumes» e«Razón, semellanza e proporción».

A organización dos contidos en bloques non preten-de establece–la secuencia dos mesmos, nin indicarprioridades na súa presentación ó alumnado. Na ela-boración da programación de aula débense fomenta–las relacións entre os contidos dos diversos bloquesasí como as relacións transversais con outras áreas,evitando o seu tratamento illado. Os contidos concep-tuais, procedementais e actitudinais deberán tratarseconxuntamente no desenvolvemento das unidades di-dácticas.

3.1 Elementos, dinámica e decoración doplano

Os contidos deste bloque, xa iniciados en anterioresetapas educativas, presentan unha aproximación áanálise de formas planas, atendendo aspectos de cla-sificación, trazado, construcción e xeración de formaspoligonais. O estudio de construccións poligonais edas súas isometrías planas é preciso na análise e de-seño de frisos e mosaicos.


— Os polígonos. Distintas clasificacións. Triángulos,cuadriláteros. Polígonos regulares e estrelados.

— Isometrías: simetrías, translacións, xiros e as súascombinacións no plano.

— Recubrimentos do plano: os frisos e mosaicos comoresultado da aplicación e combinación de movemen-tos. Mosaicos regulares, semirregulares e irregula-res. Outras formas de estructura–los recubrimen-tos do plano.


— Construcción de formas poligonais utilizando recur-sos variados.

— Busca e aplicación de distintos criterios para a cla-sificación de polígonos que aparezan en figuras–exemplo concretas.

— Utilización de instrumentos ligados ás isometríasdo plano para a súa análise e elaboración.

— Análise e realización de figuras, frisos e mosaicosrecoñecendo ou deseñando a peza mínima xerado-ra.

— Identificación e análise de formas xeométricas pre-sentes na natureza e nas artes.


— Valoración da experimentación como método parainvestigar en xeometría.

— Valoración dos polígonos como formas útiles paraa construcción de deseños e para a realización deobras de arte.

— Apreciación da beleza das formas xeométricas pla-nas de xeración dinámica, repetidas ritmicamente.

3.2 Curvas e superficies

Neste bloque estúdianse as curvas e superficies queaparecen na natureza: a circunferencia, a espiral, aesfera e as seccións cónicas que se poden observarcomo sombras dunha esfera. Trátanse tamén nestebloque outras atractivas construccións froito da crea-ción humana: cicloides, epicicloides e hipocicloides noplano, mentres que a nivel espacial preséntanse ascuádricas —de gran utilidade práctica e valor estéti-co— e as superficies regradas, que ofrecen suxestivasposibilidades para a creatividade. O seu estudio pre-sentarase partindo da definición como lugar xeomé-trico, como límite de envolventes ou como resultadode movementos relativos de certas figuras. Trátase deque os alumnos e as alumnas se aproximen desde di-versas fontes (experimentación, debuxo, bordado, ...)á xeración de curvas no plano ou de superficies noespacio.


— Lugar xeométrico.

— A circunferencia e os seus elementos. Rectas e án-gulos nunha circunferencia.

— Cónicas: como seccións dun cono e como lugaresxeométricos.

— Cicloide, epicicloides e hipocicloides: como lugaresxeométricos e como envolventes.

— Espirais. Espiral áurea e espiral logarítmica.

— A esfera e as cuádricas.

— Superficies regradas.

— Características, propiedades e aplicacións prácticasde curvas e superficies.


— Identificación de curvas e superficies na naturezae na arte.

— Trazado de curvas empregando diversos métodos:por puntos, con cordón, por envolventes de liñasrectas.




A4 (210 x 297 mm) UNE

— Construcción de curvas a partir da súa definicióncomo lugar xeométrico.

— Representación e identificación de curvas como lí-mites de trazados de liñas envolventes.

— Realización de modelos de superficies identificandoas súas seccións.

— Identificación de superficies a partir das súas sec-cións.


— Valoración da naturalidade, da beleza e da funcio-nalidade de formas xeométricas descritibles comocurvas, superficies ou límites de trazados, que es-tean presentes na natureza ou nas artes.

— Interese polos trazados ben acabados.

3.3 Elementos e dinámica do espacio

Este bloque temático ofrece unha aproximación á vi-sión xeométrica tridimensional a través dos corpos derevolución e dos poliedros como figuras descritiblesmatematicamente, mediante a análise das súas ca-racterísticas, relacións, representacións e construc-cións.

É de grande importancia o desenvolvemento da ca-pacidade de visión espacial a través da realización deprácticas nas que se utilice a dobre representación—tridimensional e bidimensional— dos obxectos.

O coñecemento destes contidos proporciona recur-sos para a creatividade artística, aplicable neste casoá realización de estructuras de recheo do espacio.


— Poliedros: criterios de clasificación. Prismas e pirá-mides. Deltaedros. Poliedros regulares e semirre-gulares. Truncamentos. Poliedros duales.

— Figuras de revolución. Características. Xeracióndas mesmas.

— Isometrías espaciais: reflexión, rotación, transla-ción e movemento helicoidal. Transformacións di-námicas de poliedros en si mesmos.

— O recheo do espacio. Retículas espaciais.


— Construcción de corpos tridimensionais utilizandorecursos variados.

— Aplicación de diversos criterios para a clasificacióndos poliedros.

— Análise das relacións entre familias de poliedros eentre parámetros dun mesmo poliedro.

— Representación plana de corpos tridimensionaispor diversos métodos.

— Utilización dos recursos que proporcionan as iso-metrías espaciais para o recheo do espacio.

— Análise da dinámica espacial en realizacións hu-manas.

— Investigación sobre distintos tipos de pezas capacesde enche–lo espacio.


— Valoración da experimentación como método de in-vestigación en xeometría.

— Interese polos modelos ben acabados e polas repre-sentacións ben feitas.

— Aprecio polo mundo dos poliedros e dos corpos derevolución como fonte de creatividade artístico–plástica.

3.4 Áreas e volumes

Este bloque preséntase para cubri–la necesidade decoñece–las dimensións das obras artísticas, co fin depoder calcular embalaxes, encargar materiais e, comoconsecuencia, poder realizar presupostos. O métodomáis axeitado que se debe aplicar neste eido é o cál-culo razoado para a determinación de superficies evolumes.


— Superficies de polígonos, círculos e figuras circula-res.

— Equivalencia. Transformación de polígonos entriángulos ou cadrados equivalentes.

— Superficies e volumes en poliedros e figuras de re-volución.

— Desenvolvementos planos. Empaquetamentos.


— Percepción, comparación, medida, aritmetización eestimación de áreas e volumes en casos concretos.

— Aplicación de distintos criterios experimentais ouxeométricos para o cálculo de superficies e volumes.

— Xeración de formas simples a partir de formas com-plexas.

— Cálculo razoado das fórmulas matemáticas corres-pondentes a superficies e volumes de figuras planase tridimensionais.

— Utilización de diferentes recursos: poliminos e po-licubos, xeoplano, tangrams, cartolinas, papel ve-xetal, equipo de debuxo, líquidos, etc., para o cál-culo de áreas e volumes.




A4 (210 x 297 mm) UNE


— Interese polo cálculo razoado de superficies e volu-mes.

— Valoración da estimación como método útil de apro-ximación ó cálculo de magnitudes.

3.5 Razón, semellanza e proporción

As creacións artísticas ó longo da historia utilizaronunhas relacións ideais entre as súas dimensións. Oobxecto do presente bloque é a observación e aplica-ción desas proporcións harmoniosas, así como a súarelación coas medidas humanas. Estudiaranse previa-mente conceptos básicos de proporcionalidade, nece-sarios para desenvolve–los contidos propostos.


— Proporcionalidade de segmentos. Homotecias e se-mellanza. Razón de semellanza. Escalas. Razón delonxitudes, superficies e volumes en corpos seme-llantes.

— A sección áurea e o seu representante alxebraico.Características e propiedades notables. Sucesión deFibonacci e número de ouro. O rectángulo áureo oudos cadrados xiratorios.

— Proporcións dinámicas. A diagonal na descomposi-ción harmónica dos rectángulos.

— A proporción na estética mediterránea.

— Medidas e proporcións humanas. Proporcións clá-sicas, o Modulor e o Ken xaponés.


— Transformación de figuras utilizando a semellanza.Realización de representacións a escala.

— Análise de rectángulos dinámicos e áureos.

— Identificación e análise de proporcións áureas, di-námicas e humanas en obras de arte e de deseño.

— Realización de composicións aplicando a proporciónáurea e as proporcións dinámicas.


— Interese pola funcionalidade e beleza de determi-nadas proporcións, e pola súa aplicación no deseñoe na creación artística.


— Identificar e analizar formas xeométricas, descri-bindo as proporcións matemáticas que estean pre-sentes.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas coñecen as diferentes formas xeométricas tanto

se se lles presentan en trazados ou modelos illadoscomo se forman parte de obras de arte ou da natu-reza. O criterio tamén comprobará se os estudian-tes son capaces de aprecia–la beleza e a funciona-lidade das formas xeométricas.

— Representar e clasificar formas poligonais, atenden-do a diversos criterios.

Preténdese con este criterio avalia–los coñece-mentos adquiridos polos alumnos e polas alumnasna realización e na análise de formas planas, a par-tir de exemplos concretos presentes nas obras dearte e de deseño, e na natureza.

— Deseñar recubrimentos do plano a partir da eleccióndunha figura xeradora obtida de polígonos regula-res ou pola aplicación de isometrías planas.

Trátase de comprobar se os alumnos e as alum-nas coñecen as posibilidades que ofrecen as formasxeométricas bidimensionais no desenvolvementoda creatividade artística.

— Identificar e representar curvas cónicas e outros lu-gares xeométricos.

Este criterio permite avalia–la capacidade de ob-servación do alumnado para a identificación dascurvas na natureza e nas creacións humanas, asícomo para comproba–lo seu grao de coñecementosobre as propiedades dalgunhas curvas.

— Analizar e identifica–las propiedades e caracterís-ticas dos poliedros.

Este criterio pretende avalia–los coñecementosdo alumno sobre formas tridimensionais, para oque terán que ser quen de recoñece–los poliedrosque formen parte de realización humanas nos eidosdo deseño ou da arte. O criterio tamén valorará acapacidade de análise dos estudiantes, ó teren queidentificar e describi–las propiedades e caracterís-ticas dos poliedros.

— Deseñar poliedros elementais que permitan enche–lo espacio.

Búscase con este criterio comprobar se os alum-nos e as alumnas coñecen as posibilidades que ofre-cen as formas xeométricas tridimensionais para de-senvolve–la creatividade artística no referente ó re-cheo do espacio. Pretendese tamén valora–lo graode desenvolvemento da capacidade de visión espa-cial en función da aplicación da mesma ó deseñocreativo.

— Calcular razoadamente superficies de polígonos evolumes e superficies de poliedros.

Trátase de valorar se os estudiantes saben apli-ca–los coñecementos adquiridos na resolución deproblemas de cálculo de superficies e volumes em-




A4 (210 x 297 mm) UNE

pregando diversos métodos. O criterio valora taména adecuación do método empregado ó problema.

— Identifica–la existencia de proporcións harmoniosasen exemplos concretos da natureza e das artes.

Este criterio pretende comprobar se os alumnose as alumnas, despois dunha fase de observación,son quen de descubrir e de analiza–las proporciónsocultas que con frecuencia xeran e organizan os ele-mentos da natureza e as obras artísticas.

— Deseñar ou compoñer obxectos de diferente índoleaplicando a proporción áurea e as proporcións di-námicas.

Preténdese comprobar se os alumnos e alumnasson capaces de utiliza–los coñecementos adquiridossobre as proporcións harmoniosas para integralosno deseño de traballos persoais e creativos.




A4 (210 x 297 mm) UNE

decreto e orde de currículo - sgapeio · de conceptos abstractos e de relacións complexas,...

Documents