Decembro 2018Núm. 15

Coa colaboración de:

Àrea de Cultura

xarxa de municipis

n SAÚDAS 4 EduardoMéndezGómez PresidentedaA.C.G.Saudade

AlbertoNúñezFeijóo PresidentedaXuntadeGalicia

JoaquimTorra PresidentdelaGeneralitat

AntonioRodríguezMiranda SecretarioXeraldaEmigración

n LETRAS GALEGAS

MARÍAVICTORIAMORENO,UNHAVOZSINGULAR 8

n CULTURA

COMPOSTELAPRODIXIOSA:ASMARÍAS 10OORGULLODESERGALEGO:XENÉTICACELTAESUEVA 14OPROXECTODEXEOPARQUEMUNDIALDAUNESCOMONTAÑASDOCOUREL 18

n EMIGRACIÓN

DECLARACIÓNINSTITUCIONALDACOMISIÓNDELEGADA 21AMONTAÑAGALEGACOMOESPAZODEVIDAEESPERANZA 22

n SAÚDE

DEMENCIAS:AENFERMIDADEDEALZHÉIMER 24

n TURISMO

OCASTELODESOUTOMAIOR:UNLUGARCHEODEHISTORIAS 30

n O NOSO RECUNCHOALGUNHASCOUSIÑASDESTEANO 32PROTAGONISTAAMULLER 35OSNOSOSRELATOS 36ASNOSASPOESÍAS 38

SUMARIO

REVISTA SAUDADE Número 15 / Decembro 2018

EDITA:AgrupaciónCulturalGalegaSaudadeRúaChapí,18-20,08031Barcelona,Tel.933585488.email:secretaria@acgsaudade.com

PRESIDENTE:EduardoMéndez

REDACCIÓNeCOORDINACIÓN:ElenaR.Feijóo

CORRECCIÓNDETEXTOS:CarmeÁlvarez

FOTODEPORTADA:EduardoMéndezGómez

DESEÑOeMAQUETACIÓN:EnricRújula

PRODUCIÓNeIMPRESIÓN:Cevagraf,S.C.C.L.

DEPÓSITOLEGAL:B-17821-96

Envirtudeódereitoinalienableálibertadedeexpresión,aentidadenonsefairesponsabledasopiniónsverquidasnestapublicaciónpolosseuscolaboradores/as

Decembro 2018Núm. 15

SAUDADE_40 páginas_2018.indd 1

28/01/19 15:17

NovamenteteñooprivilexiodedirixirmeatodoseatodascomopresidentedaACGSaudade.

Esteanofoibautizadopormoitoscomooanodasmulleres.Comononpodíasermenos,desdeestaentidadequixemosaportaronosograndeareanadefensadaigualdadeefectivaentrehomesemulle-res.Animadosporalgunhasadministracións,iniciamosactividadesnasquevimosquemoitosdenós,senpretendelo,utilizamosunhalinguaxesexistaprodutodasociedadenaquevivimosedaeduca-ción que recibimos. De axuda foron talleres que realizamos paracrearconscienciadesteproblemaeintentar,namedidadoposible,quetodovaiacambiando.Somosconscientesdequeaíndaquedamoitoporfacer,especialmentenomaltratoouviolenciadexénero,perodesdeestaentidadeuniremosonosoesforzoáloitacontraesecancro.Seguiremoscoasactividadesquesensibilicendoproblemaeincitenauncambionanosasociedade.

Poroutrolado,naentidadesempreseestánlevandoacabome-llorasquefavorezanoseubofuncionamentoefacilitenunpuntodeencontroentreosgalegosegalegasedecalqueraqueteñaabencompartiloconnós.Desdeadirectivaestamosabertosacalquerapropostaquenosveña.

Non podo deixar pasar a ocasión para agradecerlle á SecretaríaXeraldaEmigraciónaatencióndecontarcoanosaentidadeparaarecepcióndaComisiónDelegadadoConsellodeComunidadesGale-gas.SempreéunhonorapresenzadopresidentedaXuntadeGaliciaedoSecretarioXeralnestacasa,quetaménéadeles.

SAÚDA

4

Eduardo Méndez GómezPresidente da A.C.G. Saudade

NincomogalegonincomoPresidentedaXuntamesentínnuncade visita en Cataluña. Non son un visitante nunha terra que creceucotraballoeailusióndemoitospaisanosmeus.Tampoucopodoselonunha comunidade que tantas veces inspirou o galeguismo aberto,cordialefraternoqueestamospracticandodesdequerecuperamosaAutonomía.

Cataluña é un terra de pontes. Non é casual, por exemplo, que aobrapioneiradonosogaleguismofoseeditadaaquí.AlfredoBrañasconcibeassúasideasenGalicia,perovecomodanaluzenCataluñaen 1889, influíndodecisivamente nodesenvolvemento docatalanis-modaépoca.

PregúntomeseesaCataluñaquetantonosensinouaosgalegoseatodososespañoisseguevivaouseperdeuenmediodedebateses-tériles.Énormalquexurdaesadúbidaporquenonexisteendetermi-nadospostuladospolíticosesecatalanismoprudenteaoquesempremiramosconadmiración.

Sigo apelando á cordialidade que sempre caracterizou a terra naqueseguidesvivindotantosgalegos.CreoqueasociedadecataládaqueformadesparteseguecompartindocoagalegaaquelanhelodoquefalaraBrañas,equeseresumenaideadeconciliaropropio,cunentornoespañoleeuropeoquesevecomoalgoenriquecedor.

SeiquenesedesexoestántodososgalegosenCataluña,taménosquefanposiblequeSaudadesigasendounhapublicaciónqueapostaporabrirseatodos,porincorporarascousasboasqueofrecetantoaterradeorixecomoadeacollida.Sodesaprobadequeéposibleque-reresentirsepartedasdúascostasdeEspañaerespectarassingula-ridadesdeambas.

Parabénsevémonos,comosempre,moipronto.

5

SAÚDA

Alberto Núñez FeijóoPresidente da Xunta de Galicia

Em plau de saludar els lectors de la revista Saudade i, perextensió,al’àmpliafamíliagallegadecasanostra.Talcomhanfetelsmeuspredecessors,m’avincaescriureunesratllesperalnúmerod’enguany en aquesta iniciativa que ja és tota una institució dellargatrajectòria.

Saudade és l’expressió –una de moltes– de la gran riquesacultural, social i lingüística amb què compta Catalunya. El nostreésunpaísquenos’enténsenselesaportacionsdemoltíssimagentvingudad’altrespuntsdelageografia.Lacomunitatgallegaésgrani compromesa amb la societat que l’envolta. I això cal agrair-hosempre. Jo aprofito aquesta ocasió per fer-ho. Mai no ens podemcansardedonarlesgràciesalcompromísialavitalitatdetothomquiviuaCatalunyaiselasentseva.

La cohesió social, la vitalitat cultural i el dinamisme econòmicdepèn en bona part de la capacitat que tenim de viure junts i deformar un sol poble divers i solidari. La sintonia entre Catalunya iGalícia no és pas cap novetat, sinó una constant històrica quehemdepreservar.Compartimlavoluntatdepreservarunallenguapròpia i una cultura que és també universal. Gràcies a iniciativescomSaudade,aquestobjectiuésmésassequible.

Enhorabona per la constància, el compromís i la fortalesa queaporteuanyrereanysensefallarmai.Moltesgràcies.

SAÚDA

6

Quim Torra i PlaPresident de la Generalitat de Catalunya

Sempre que teño ocasión viaxo a Barcelona. E, tamén sempreque teño ocasión, poño os galegos de Cataluña como exemplo demoitascousas.Soncadaunhadasvirtudesqueresultandasumadadeterminacióneconfianzaensimesmosqueseatribúehistoricamenteao pobo catalán, e o coraxe, honradez e corazón galegos as que fanquehoxe,décadasdespoisdonacementodasaudadebarcelonesa,osentimentodegaleguidadesigamáisvivocanuncanoMediterráneo.

Foi no ano 959 cando o primeiro peregrino catalán documentado,Cesáreo,chegouaCompostelalogodefundaredetersidoabadedoMosteirodeMonserrat.Porisofoieseimpoñentetemplooelixidoen1992comopuntodepartidadoCamiñoCatalán,quedescorreatravésde 316 quilómetros pragados de numerosos fitos xacobeos, como aigrexadeSantJaumeenParallerols,oClaustredelsPeregrinsenCerveraoualendadoPeudelRomeudeLleida,ataxuntarsecoCamiñodoEbro.

Para cando isto ocorría, Saudade cumpría unha década de vida e,aoigualqueestaruta,aagrupacióngaleganonfixomáiscamedrare estenderse desde entón. O seu segredo é sinxelo: solidariedade eintegraciónaderezadascunhaculturarica,unhahistoriacomún,unhapaisaxecontodososmaticeseuninmensomarque,aoigualquetodoodemais,nosunecunhaforzadifícildeexpresarconpalabras.

E,porsuposto,vós,oauténticotesourodeGaliciaedeCataluña,oqueasfanposibles.Parabénsporunanomáisdegaleguidade.

7

SAÚDA

Antonio Rodríguez Miranda Secretario Xeral da Emigración

SAÚDA

SAÚDA

8

MARÍA VICTORIA MORENO, unha voz singularValentínGarcíaGómezSecretario Xeral de Política Lingüística

MaríaVictoriaMorenoMár-quez foi unha admirable eben singular escritora gale-ga. A súa vida e a súa obraconfirman este carácter ex-cepcional, un xeitode ser e de escribirque a fixo unha vozúnica e irrepetibleno noso panoramaliterario e que ex-plica por que a RealAcademia Galega aescolleu como a ho-menaxeada co DíadasLetrasdo2018.

O primeiro quesorprende é saberque Moreno Már-quezeraunhagaleganacidaenValenciadeAlcántara, provinciadeCáceres.Enefecto,alíveuaomundoealíviviu ata que, sendoaíndaunhaneniñaepor mor dos trasla-dos profesionais deseu pai, funcionariode prisións, pasou avivir a Segovia primeiro e aSepúlvedadespois.

Andando o tempo, estu-dou o bacharelato en Bar-

celona,ondesefamiliarizoucon outras linguas amaisda castelá que falaba pornacenza. Concretamenteestudou francés e tamén

aprendeucataláncoassúasamizades barcelonesas. Foiaquí, durante esta longaestancia na cidade condal,ondecomezouaseinteresar

polaliteratura,especialmen-tecoalecturadeO principi-ñoe,sobre todo,O Quixote,unlibroqueaacompañaríaxa para sempre como unha

obra de cabeceira,ataopuntodequechegou a atesou-rar unha impor-tante colección deedicións e estudosdestanovela.

Rematados osseusestudosdeba-charelato marchoua Madrid, ondeestudou FiloloxíaRománica na Uni-versidade Complu-tense.AlícoñeceuaJoséLuisLlácer,conquenprontocasou.Untrasladolaboraldeste a Pontevedrafixo que en 1963Moreno Márquezse instalase en Ga-licia, unha terra daque xa nunca mar-charía e que fixo

súaparasempre.

En Galicia comezou benpronto a dar clases, de pri-meirasenPontevedra,mais,

LETRASGALEGAS

8

9

SAÚDALETRAS

GALEGASaoaprobarasoposiciónsdeEnsino Medio, acabou tras-ladándoseaLugo,ondebo-tou dous cursos entre 1965e1967,anoenqueregresou,xadefinitivamente,aPonte-vedra.

A súa estancia na cidadeamurallada foi fundamen-tal,poisalícoñeceuaopro-fesorXesúsAlonsoMontero,naquel entón xefe do seuDepartamento no InstitutoMasculino. Foi mercé a elque Moreno Márquez sou-bodeprimeiramandarea-lidade sociocultural galegaefixosúaaescritanonosoidioma.

A partir dese momentoconverteuse nunha acti-va defensora da cultura e oidioma galegos, impartindocursos sobre a nosa linguae, ben pronto, principiandoaescritanesteidioma.

Oprimeirolibrodecontosen galego que deu á luz ti-tulouse Mar adiante e apa-receu en 1973. PublicounoEdicións do Castro e incor-poraba ilustracións feitasporelamesmaparaaobra.Con estas narracións Mo-reno Márquez converteusenunha pioneira no eido daescrita infantoxuvenil ga-lega, que axudou a renovare engrandecer ao longo decasecorentaanos.

Tras aquela primeiraobraviñeronmoitasoutrasque fixeron dela unha re-ferencia central na nosa li-teraturaparaainfanciaeamocidade.Asíodemostrantítulos como Leonardo e os fontaneiros(1986),Anagnó-rise (1988) ou Guedellas de seda e liño(1999),entremoi-tosoutros.

Agora ben, Moreno Már-quez non só foi unha gran-de escritora infantoxuvenil,senónque taménsalientoucomoensaístatantonoám-bitodadidácticaedacríticaliteraria coma da sociolin-güística, como pode com-probarse coa lectura dosseuslibrosLiteratura. Século XX (1985), Literatura. 3 BUP(1987), Verso e prosa (1991)ou As linguas de España (1991).Amais,foitradutoraeverteuaogalegoeaocaste-lánobrasdeH.C.Andersen,Carlos Casares, Luce Fillol,Maria Àngels Gardella, Ga-briel Janer Manila, Manuelde Pedrolo, Picanyol, XesúsPisón,RuthRocha,Maríadela Luz Uribe e HelenaVillarJaneiro, alén de se autotra-duciraocasteláneaogale-goeseraresponsabledun-ha das máis importantesescolmaspoéticasbilingüespublicadas entre nós: Os novísimos da poesía galega / Los novísimos de la poesía gallega (1973).

Atodooanteriorcómpresumar aínda a súa produ-ción para adultos tanto noeido poético (Elexías de luz,2006)comanarrativo(Onde o aire non era brisa, 2009),publicada esta xa de modopóstumo,xaque infortuna-damentenosdeixouenno-vembrodo2005.

Á vista de todo o ante-rior non cabe senón con-gratularnos pola merecidahomenaxequetodoonosopobo rendeu ao longo do2018aMaríaVictoriaMore-no Márquez coa dedicato-riadoanoeoDíadasLetrasGalegas. Como secretarioxeraldePolíticaLingüísticadaConselleríadeCulturaeTurismo da Xunta de Gali-cia préstame manifestar amiña ledicia por tan opor-tuna celebración, que faixustiza ao inmenso legadodesta galega cacereña eque representa un exem-ploaseguirnasúaentregaánobrecausadalingua,daliteraturaedaculturadestaterra.

10

Compostela prodixiosa: As Marías Matilde Pepín- FernándezReal Asociación Española de Cronistas Oficiales. Federación Española de Periodistas e Escritores de Turismo. Cronista Oficial do Municipio de Bétera (Valencia)

Presidindo o paseo máis emblemático da cidade, a estatua dunhas mulleres estrafalarias chama a atención das persoas que chegan a Santiago. Nenos, turistas e peregrinos non se resisten e tocan as figuras estridentes de ferro antes de poñerse á súa beira e disparar as cámaras levando a súa imaxe polo mundo enteiro. Os composteláns de orixe ou adopción saben que é unha homenaxe ás Marías, unhas mulleres que na década dos sesenta e setenta pasaron a ser unha lenda viva de Santiago. A súa peculiar presenza, saíndo ó paso dos viandantes, xa forma parte dos símbolos máxicos da cidade. No mes de xullo de 1994, no mesmo paseo da Alameda, o Concello de Santiago inaugurou a escultura das Marías.

Paraentenderqueneranaquelas personaxes éprecisorecolleroquees-cribiron as persoas queascoñeceronben,comoAntónFraguas:

“Teño unha imaxe do seu paseo pola praza do Toural cara a Alameda ou de volta vestidas con roupa de coloríns, sen poder dicir forma e in-cluso o seu lucimento. A meu ver eran mozas sen preocupacións que paseaban chamando un tanto a atención, pero sempre moi boas mulle-res. Tiñan un xenio brus-co e respondían airadas a quen lles dixese unha incongruencia, pero es-timaban os piropos gar-bosos dos estudantes e de calquera que louvase o seu garbo ou as súas donosas pisadas, que fermoseaban as rúas da cidade compostelá. Un día, dous estudantes que rema-taban a carreira esperaron as Marías á volta do paseo e, cada

un cunha rosa, acercáronse a elas ofrecéndolle as flores e re-citando o poema: O amor que ha de ser meu /ha de ter a man lixeira, /ha de coller a rosiña / sen abalar a roseira.

Coralia, moi sorrinte, sen soltar o bracete da súa irmá Maruxa, dixo con moita gra-cia: “Eu ben sei que non di verdade, pero son tan graciosas as súas flores que hai que mostrarlle delica-do agradecemento”.

As Marías eran ta-méncoñecidascomoas “Dúas en Punto”por aparecer arredordesa hora, cando otempo o permitía, epercorrer un itine-rario diario como sefose un ritual. A pe-regrinación empeza-ba á beira da PrazadoTouralataafontede mármore situadana costa da Alame-da. Aquelas mulleres

debaixaestatura,moimagras,case esqueléticas, vestían tra-xes multicolores, amañadosporelasmesmasconrestosdeteas e retales que lles daban.Cubrían as longas melenas

CULTURA

11

con vistosos panos da cabeza.Tiñan os rostros angulosos epálidos, que elas acentuabancon polvos de arroz; uns colo-retesrepintadoseoslabiosdecarmín; nos ollos pintados denegro poñían tantas capas derímmelazulquedabanimpre-sión de levaren unha máscarade gueixa. Terían entre trintae corenta anos - nunca dicíana súa idade- aínda que conaqueles engomes semellabanmoita máis idade. Camiñabanáprésa,collidasde“ganchete”,arrogantes,congarboxuvenil.O seu paso propiciaba unhacorrentedepiroposdosTunos,queelasagradecíanchiscandoosollosesorrindoconcoquete-ría. Era curioso observar comomantiñan actitudes ariscas esuspicaces respecto das rapa-zas dos colexios e das mozas.Hoxe penso que sería un odioamagadoaunhainxustizaqueas separaba das mulleres quetiñanunhaposiciónsocialqueaelasllesforanegada.

As crónicas da época din:“Nos anos da posguerra, naCompostela frívola eran mo-tivodeburla as “Tres en Pun-to” (naquel tempo as Maríaserantresataquemorreuunhadas irmás). Os cronistas con-tanqueaaparicióndasMaríasmarcabaocomezodopaseoes-tudantildomediodía.Camiña-ban con apresuramento desdeSanCaetano,pisandofortecosseuszapatosdetacónachapa-cuñadeSanRoqueeaslousasdas Algalias. Os taconeos dasMaríaseranasagullasmáxicasdo reloxo compostelán. O seu

horarioeramáispuntualqueodatorreBerenguela.Asúapre-senciaestabatanempoderada,quecandoasMaríaserantres,chegando ó paseo, en Santia-goeran“astresenpunto”,aín-daqueahoraauténticafoseaunhaemedia.Ecando,pordes-gracia, quedaron reducidas adúas,foron“asdúasenpunto”aínda que o reloxo catedrali-ciodeseasbadaladasdasdúasmenoscuarto”.

Xosé Lois Bernal conta: “A Compostela de finais do 60 aínda mantiña as esencias pro-vincianas. As Dúas Marías, Ma-ruxa e Coralia, paseaban polas rúas de Compostela, orgullosas, desafiantes, con certo aire de infantil insolencia. Un grupo de tunos, arrodeándoas, cantá-banlles xubilosos a copla que lles fixeran: Alasdosenpuntopor el reloj de la Berenguela,/pasan dos niñas con coloresy aire jovial./ Son las Marías

monumentosdeCompostela./ComoelHostal/LaCatedral/YlaNormal.”

Cando se fai a proposta deinmortalizaras Marías,ManuelMaríapublicaenEl Correo Ga-llego:

“Moi boa idea -si señor- a iniciativa de dedicarlles en San-tiago de Compostela, corazón de Europa, un monumento ás Tres Marías. Son moito máis merecentes del que unha serie de “pseudo-prohomes” aos que mesquiños intereses ergueron estatuas. As Tres Marías, eran símbolo de moitas e fermosas cousas, principalmente dos so-ños que se resisten a morrer e do desafío ao ridículo pois, para elas, non existía. Viviron e mo-rreron nunha perpetua inocen-cia atemporais, sostendo a ilu-sión, imaxinando primaveras, noivados, quimeras, príncipes azuis nun tempo triste e mise-rento, noxento, como foi o de posguerra. Nós coñecemos as

CULTURA

12

tres e temos cruzado algunhas palabras con elas. Non nos fi-xeron caso. Dixéronnos -pobres de nós- que non tíñamos rema-tada ningunha carreira e que eramos uns “pipiolos”. Tiñan razón. Elas viñan do fondo do tempo e, como todo o que vive, ían non sei para onde. A súa lembranza perdura no noso re-cordo. Á vez é doce agre. Como era o seu castelán galeguizado, musical e cursi.

As rúas e a Alameda com-postelá, coa súa presencia eran outra cousa que xa non son. As Marías son irrepetíbeis. Como a

Balteira, Xelmírez, o mestre Ma-teo, e a poesía trobadoresca.“

¿Queestrañossegredosgarda-banasMarías?Asúapresenzanasrúas,nopaseodasdúas,foidurante anos unha referenciatípica de Compostela. Algúnestudante ocorrente chegoua inventar un slogan alusivo ápresencia daquelas mulleres,infinitas en inocencia, millo-nariasenpobreza:“Tres cousas hai en Santiago, a Catedral, as Marías e o ollo de don Modes-to”.DonModestoerauncléri-go, mal encarado, alto e forte

como un carballo, experto enrecontaraspesetasdosóboloscatedralicios,senquesellees-caparaninunrealnamandossancristáns.

Dionisio Pereira fai unha mag-nífica lembranza:“Foi no mes de xullo de 1994 co gallo da estatua inaugurada na Alameda de Santiago, cando recordei as Marías que coñecín a comezo dos 70, nos meus días de estudante. Sempre tiven para min que o comportamen-to, extravagante e descarado, daquelas mulleres agacha-ba un mundo de frustración e miseria. Máis tarde, cando me contaron a súa historia, con-firmei que a miña intuición ía por bo camiño: As “Marías” per-tenceron a unha familia moi humilde do barrio do Espírito Santo, cuxos descendentes va-róns foron de sobra coñecidos antes e despois da guerra civil como destacados militantes da CNT compostelá. Podemos, pois, imaxinar que o tempo de apandar, foi duro para as “Ma-rías”. Fame e humillacións de todo tipo non faltaron na casa do Espírito Santo. O papel de submisas e avergonzadas era o reservado para unhas des-honradas mozas “del montón” como falaban as piadosas xen-tes da ben pensante sociedade compostelá. As “Marías” non souberon ou non quixeron en-trar no xogo de mendigar pre-bendas; o prezo foi o escarnio e a súa soidade.

Pero, ao cabo, as repintadas figuras da Alameda parécenme

CULTURA

13

CULTURA

unha boa homenaxe; a ras, á nosa altura, á medida dos que temos a honra ser “del montón”. Coralia e Maruxa, aí están, no seu paseo da Alameda, dispos-tas a recibir desde a entraña-ble e burlona efixie as mesmas aldraxes que aturaron en vida, como corresponde a quen tivo a coraxe de ridiculizar o rol que os poderosos lles tiñan reserva-do. E mira por onde, sen facelo a posta e sen que ninguén se decatase, resulta que os venci-dos e humillados, os esquecidos que nunca lle dan o seu nome ás rúas, teñen un monumento na levítica Compostela, na “Xe-rusalén de Occidente”.Margarita Fernández, biógrafadasMarías,faiunhasinopsedeMaruxaeCoralia,asdúasmu-lleresquexasonpatrimoniodacidadecompostelá:

Hai silencio no tempo da cá-mara mentres empoan a cara e ensaian, sobre a máscara bran-ca, un sorriso e miméticas ex-

travagancias en azul cobalto e vermellón.Sen dúbida ese espello é un lu-gar seguro.E aparece o chisco cómplice no mirar quieto, feminino encan-to.Silencio. Estamos gravando.As rapazas soñadoras do hu-milde barrio do Espírito Santo.Reaparecen, máscara de actua-ción cal imaxe da portada das revistas de moda.É a hora de transformarse, de volverse recoñecibles no desexo de liberdade.Andares pizpiretos, xestos des-envoltos, combinacións de cor nun vestiario máis acorde coa estética do Caribe que dunha sacra Compostela, pero sobre todo, non ser reais.Primeiro plano de liberdade provocadora posible, paseo do mediodía, puro xogo, Marías.Acentuadas de rímmel e no car-mín dos labios.Con pasos que gardan equili-brios en alegre rock’n’roll, e es-

cotes que exhiben resplandor de escapulario.Marías, sempre alegres acuna-doras de flores de mantón eter-namente en punto as dúas, na-turalmente delirantes no cimo da torre.Panorámica en tecnicolor para vencer sombras e desamparo, nos corpos desnutridos.¿Xogamos a estar vivas?E por iso tantas veces reinventa-das nos espellos da súa alma.Marías, personaxes de ficción, corpos cativos de cintas de celu-loide.Iconas de soñada liberdade na terra de ninguén.

FoinoXacobeo2010candoasvolvín a encontrar outra veznomesmositiodecostume:oPaseodaAlameda.Penseiqueeranunhaapariciónmáxicaetoqueinas, coa mesma admi-ración de cando ó mediodíavolviamos do colexio e tiña-mos a sorte de cruzarnos conelas.Rexuvenecín trintaanoseachegueimeáestatua,lem-brandoaquelas“Marías”vivasdecoresquepoñíanunhanotadealegríanarúasantiaguesa.Non me resistín e fixen unhafotografíaconelas,imaxinan-do que estaban alí, vivas, eque me chiscaban un ollo so-rrindoprovocativas.Chegaronuns peregrinos e detiveron ospasos, admirando as súas fi-gurasinamovibles.

Bibliografía: – “Biblioteca Xacobea do Con-

sorcio de Santiago”– “El Correo Gallego”

O ORGULLO DE SER GALEGO: xenética celta e sueva

por Santiago Lorenzo Sueiro

Á Galicia primitiva, que como expresión gráfica da súa cultu-ra só nos deixou os seus lubres ou lucos1, sucédelle a Galicia que nos deixa para sempre os seus dolmenes, os seus castros, os seus traxes, o seu idioma, etc. onde vemos xa iniciarse unha civilización claramen-te patriarcal e fraternal pero exenta de desenvolvemento e de porvir.

Aoseuadormecementole-tárxico,aoseuestacionamentofatalísimoparaossecretosdesigniosdaprovidencia,queexixemáisdohomequeavidavexetativa,guerreirosdeTroiaabordanasnosascostaspin-torescasennavesnuncavistaspolosindíxenaseAmphilocofundaAmphiolochiacercadeOurense,hoxedesaparecida,DiomedesfundaTui,TeucrofundaHelenes,hoxePonte-vedra,etc.OsfillosdeGrecia,colonizandoopaís,infiltrannelosseususosecostumes,dasqueaíndanosquedanasloitaseosbailesgalaicos.

Aochegaraoperíododede-caemento desta colonizacióngrega, a providencia conduceaos fenicios ás nosas praiasfundando faros como os de A

1. bosquessagrados

Coruña e A Lanzada e explo-tandooestañoeoámbardasnosasillas.

Do choque destas tres civi-lizacións encontradas -unhapuramenteagrícolaesacerdo-talquecultivabaoscampossópara o sustento indispensableeadorabanoslucosoubosquessagradosaodeusinnominado;outra social e fantástica quegustaba vivir en comunidadepara alimentarse mellor nos

misterios da súa teogonía; eoutraenteiramentemarítimaemercantilquelevabaosprodu-tosdasúaarteásrexiónsmáisignoradasdeOccidente-opaísrenaceu a unha nova vida deactividade moral e material,predominando nel con forzadecoloridohistóricooespíritomáisxeradordosúltimosinva-sores.

Tras dos fenicios, chegan aGaliciaosseusfilloscartaxine-

14

CULTURA

15

CULTURA

ses,poboartísticoeguerreiro;e das nosas montañas incor-póranse miles de galegos aoexército vitorioso de Aníbal,atravesando con el os Alpes evencendo aos orgullosos ro-manos.

Vencidos os cartaxinesesen Zama2 polos romanos, es-tesnontardanenpisaronosoterritorio. A súa dominaciónregularízaotodo,perfecciónaotodo e como recordo da súacultura utilitaria deixáronnostúneles, pontes, vías militares,obeliscos, termas,etc.eopaísefectúa unha evolución alta-mente beneficiosa a favor dailustraciónlatina.

Nesteestadotanflorecenteda Gallaecia, unha nova irrup-ción cubre coas súas sombrassanguentas a luz brillante dassúas conquistas materiais,como se avanzase moito nasvíasdoprogreso.Oimperioro-mano vacila. Apareceron os fi-llosdanevenohorizontepolíti-codaunidadeeuropea:AlaricotomaesaqueaRomaeGense-ricoarrásaa.

As errantes tribos xermáni-cas colócanse en primeira liñasobre a escena do mundo: oshunosestablécense naPanno-nia3, os borgoñones na Gallia4,os godos na Gallia Narbonen-

2. cidade cartaxinesa ao norte deÁfrica,hoxeTúnez3. antigaprovinciadoImperioRoma-nosituadanaEuropaCentral4. territorioquecorrespondecoasac-tuaisFrancia,Bélxica,epartesdeSuí-za,PaísesBaixoseAlemaña

sis5,osvándalosnaBaetica6eossuevosnanosaGallaecia.

DominaronossuevosenGa-llaecia desde o ano 409 ata o586.DuranteestetempovinteecincoreissubironaocumedoPicoSacro.

Paramin,adominaciónsue-vaéaliñadivisoriaqueseparaos dous grandes períodos dahistoriadestapartedaGallae-cia. Ata a dominación suevatodo é progreso material, se-mellante ao desenvolvementofísico dunha persoa. Despoisda dominación sueva iníciaseunha etapa de dignidade per-soal, máis humanitaria e máissocial. Todo é progreso, alta-mente luminoso, semellanteao desenvolvemento intelec-

5. antigaprovinciaromanaaosurdaGallia, entre os Pirineos e Massalia(Marsella)6. provinciaromanaaosurdaPenín-sula Ibérica, comprendía gran partedeAndalucíaeEstremadura

tualdunhacriaturaxaformadaque tende a identificarse cosseusconxéneres.

Sen a irrupción dos suevos,aEspañalexislativanonnace-se en Galicia. Sen a irrupcióndos suevos, a España executi-va tampouco nacese. Porquetéñaseencontaquearestau-raciónmonárquicadeD.Pelaiofoseestérilsenonlleaxudase,con todo o seu poder, o anti-go reino dos suevos, ás ordesde bravos caudillos como oconde Sorred de Sotomayor eArias Suárez de Deza, chama-doO Godo.AntesqueAsturiasemprendese a reconquista,auxiliada polos nosos homesde guerra, Galicia xa sacudiradas súas montañas o man-to de brumas da dominaciónmusulmá. Debemos, pois, ásignificaciónsuevaaxustizaeadignidade,édicir,todooquepode haber máis grande paraun pobo, mirado polo prismadacivilizaciónmoderna.

16

CULTURA

Tres lexións cubrían a Ga-llaecia militarmente: a Calleca-Britonense,aCalleca-AsturenseeaCalleca-Bracarense.Osatro-pelosdestascohortesalíacam-padas eran inauditos porquenonrecoñecíanparanadaode-reito de propiedade dos hegu-rros,habitantesdoValdeOrrea7,aos que, ademais de saquear,arroxabanásprofundidadesdoSilámenorpalabraouademánderesistencia.Entalestadodeabatemento,onenoelevabaosollosarrasadosdelágrimascaraoseupai,opaicaraoavóeoavócaraDeus.Peroasvellasaurea-nas8,aorecibiraslágrimasdosseusfillos,nonmirabanocello:devolvíanlles unha mirada ar-dente dicíndolles que pronto

7. Valdeorras8. buscadoras de ouro e á vez adivi-ñas

terminaría tantaopresión, tan-ta infamia, tanta escravitude,poislerannasondasdoríoqueos romanos serían devoradosporunleón enfurecido9.Eraque,no reloxo das dominacións, oíndice misterioso da divinda-de marcara a ruína do imperioromano pois do fondo da Pan-nonia alzouse contra Roma unguerreiro formidable seguidode 500.000 soldados, chamán-doseasimesmoazote de deus10.

Os que todo dominaran, osque venceran a Aníbal, os quederrotaran a Mitridates11, osquehumillaran,enfin,España

9. divisa das catro tribos guerreirasdosvándalos,alanos,silingosesuevos10.Atila11.MitridatesVIouMitridatesoGran-de,reidoPontoenAsiaMenor,foiundos inimigos máis formidables deRoma

arroxandoaoventoascinsasdeSaguntoedeNumancia,humi-llaron a fronte ante os corceisdeAtilaenonpuideroncontero aluvión de guerreiros quebaixaron do Chersoneso12 e daScandinaviasobreasdeliciosascampiñasdeEuropa,semellan-teaunhamangadestrutoradegabiáns que cae da montañaporribadunvalalfombradodepombas.

Os fillos da cidade eternanon poden resistir estes novosinvasores, e se o intentan sonarrollados, retirándose. Os seusinimigos repártense o chan doxardínquepisan,tocándolleAn-dalucíaaosvándalos,PortugaleEstremadura aos alanos, LeónaossilingoseGallaeciaaossue-vos.Estascatrotribosguerreiras

12.antiga colonia grega fundada napartesuroestedeCrimea

17

CULTURA

traíanunleónenfurecidopordivisa.¡Aprofecíadasanciásau-reanascumpríase!

Ao rematar a MonarquíaSueva en Galicia, é dicir, a pri-meira monarquía de Galicia eprimeiradeEspaña,parecequexa a nosa rexión queda absor-bida pola rexión peninsularsen reis propios, sen carácterpropio, sen fisioloxía nacionalpropia,sendestinosimportan-tísimos, en fin, que realizar notempo.

Así aparece efectivamenteeasíapareceránoperíodohis-tórico seguinte a MonarquíaGoda, pero isto é accidentalpois verase que esta monar-quíagodaqueveudeEuropa,transplantando a súa corte aTolosa e logo a Toledo comocentro de toda a Península,desvanécese definitivamentenasaugasensanguentadasdoGuadalete.OsárabesinundanEspañacomounhaavenidato-rrencialesóquedan indepen-dentesasmontañasdaantigaGallaecia, desde onde volve arenovarse outra vez a monar-quíagalega.

A importancia histórica deGalicia foinos arrebatada po-

loshistoriadoresdeEspaña,xaque,esegundoeles,Galiciaxa-maistivohistoriapropia.Hoxe,que conseguimos trazar o pri-meiro esbozo dela coa maiornaturalidade, sen violencia al-gunha,evidenciamoseeviden-ciaremosqueasúahistoriaéamáisimportantedaPenínsula:porque o seu territorio foi oberce de toda institución e detododesenvolvemento,cabezae corazón desde onde se es-tendíanasideaseosangueásextremidades da nación ou serepregaban ao foco, en fin, davidaouamortenacional.

¿Deondexurdiráareacciónrelixiosadocristianismocon-tra o mahometismo e a reac-ción peninsular dos indíxenascontra os invasores? De Gali-cia, primeiro reino cristián domundo.

Áluzdetodafilosofía,podedicirse que ata aquí a HistoriadeEspañanuncafoiHistoriadeGalicia e que, polo contrario, aHistoria de Galicia é máis im-portante para escribir a Histo-riaNacionalqueasdasdemaisrexiónsqueconstitúenanacio-nalidade. ¿E como non ser asícandoasdúasmonarquíasque

hoxe figuran no plano da Pe-nínsula,PortugaleEspaña,xur-dirondeGaliciacomonaciona-lidades? Portugal naceu nunángulodeGalicianoséculoXII,segundoomáiseminentehis-toriadordePortugal.Enefecto,¿deondexurdiuomodernorei-no de Portugal senón da nosaGallaeciaBracarense,ousexa,aGaliciadeentreDouroeMiño,prolongándosecaraosurpolasconquistas que efectuaban noterreo ocupado polos musul-máns?

Respecto á España ¿de queformanegamos,tamén,queasúa monarquía moderna na-ceu na nosa Galicia lucense easturicense, salvando o Dou-roeprolongándosecaraosure o este polas conquistas queefectuaba por riba do territo-rio que ocupaban os musul-máns?

Ao significar estes feitosimportantísimos de gloria na-cional, un sentimento afaga-dorembargaanosaalma:estesentimento en filosofía serávaidade,peroenfisioloxíaestesentimentocondicionaleorgá-nico é respectable, nobre, dig-no,sagrado.

O Proxecto de xeoparque mundial da Unesco Montañas do CourelRamón Vila Anca

AAsociación para a promoción territorial das Montañas do Courel,constituídaformalmentenoano2016polostresconcellosdaComarcadeQuiroga(FolgosodoCourel,RibasdeSileQuiroga)agardaparaoano2019aresolucióndaUNESCOconrespectoácandidaturapresentadaparaconvertersenoprimeiroXeoparque Mundial da UNESCO enGalicia.

BasicamenteunXeoparqueéunterritorio que contén un Patri-monioXeolóxiconotablenunhasuperficiedefinidaesuficientepara traballar nun proxectode desenvolvemento sostible.Outras características que nosaxudarán a afondar algo máisna filosofía da figura de Xeo-parquesonasseguintes:–pro-move o Xeoturismo e a crea-ción de produtos vinculados áimaxe da Xeoloxía local como

estratexiadedesenvolvementoeconómico, –promove a edu-cación e a participación dosseus cidadáns, –debe contarcun inventario de lugares deinteresexeolóxico,perotaméndebe contemplar o patrimo-nio arqueolóxico, natural, his-tórico e cultural en xeral, –unXeoparque non ten capacida-de normativa, pero traballa enxeoconservación; e, por últimodentrodestasliñasmestras,–os

territorios que son Xeoparquecolaboranentreelesdentrodedúas redes: a rede europea dexeoparques e a rede mundialdexeoaparques,ámbalasdúasdoprogramaUNESCO.

A proposta de Xeoparque Montañas do Courel, abarcaunhasuperficiede577,85Km2pertencentes á comarca deQuiroga. A poboación residen-te neste territorio é de 5.406habitantes (INE 2016), distri-

18

CULTURA

buídosdoseguintexeito:3.354habitantesnoConcellodeQui-roga, 1.060 habitantes no deFolgosodoCourele992nodeRibasdeSil.

Oterritorioestádivididoendúas áreas ben diferenciadas.Ao norte, ocupando a totali-dade do Concello de Folgosodo Courel e a metade nortedo de Quiroga, érguense asmontañas do Courel, que for-man parte das denominadasSerras Orientais de Galicia.Estas montañas orixináransefundamentalmente durante acoñecida como Oroxenia Her-cínicaouVarisca,haiaproxima-damente 350 millóns de anos,coa dobra de materiais meta-mórficos como as lousas, are-niscas, cuarcitas e, en menormedida, niveis calcarios. Sobreestasrochaspaleozoicas,como

consecuenciadaOroxeniaAlpi-naqueactúadendehai230mi-llóns de anos ata actualidade,emprazáronse os ríos Lor, Lou-zara, Quiroga, Soldón e Selmo,acompañados pola multitudederegatosfortementeencaixa-dos nos materiais sinalados equeprovocanunhamorfoloxíacaracterísticadeprofundosva-lesegorxasmoi labradaspolaerosión. Nesta área montaño-sa atópanse os cumios máiselevados da comarca –o mon-te Formigueiros de 1.639 m eo pico Pía Paxaro de 1.613 m–,quedelimitanuncordalnoqueaínda se poden rastrexar conbastanteprecisiónosrestosdamodelaxedaúltimaglaciación.O surdoterritoriotenunhasca-racterísticasdiferentesaonor-te. Constitúeno o Concello deRibasdeSileametadesurdodeQuiroga.Ograndiosovaldo

lendarioríoSilcaracterizaesteespazo cortando os materiaspaleozoicos do sur das contra-fortesdasmontañasdoCourel.Na parte central do territorio,a conca do Sil expándese de-bido á coñecida como depre-sión tectónica de Quiroga e,neste achaiamento do terreo,emprazadassobremateriasderecheoneoxenosestánasvilasdeSanClodioeQuiroga.Antese despois desta zona ancha eplana o río Sil encáixase pro-gresivamente no terreo dandoorixeaocoñecidocomoCanóndo Sil que se prolonga ata adesembocadura do río Miño.AconcadoríoSilestámoihu-manizadadendeépocaromanaata a actualidade. No século IId.deCristo,naaldeadeMonte-furado, os romanos escavaronuntúneldestinadoadesviaroseucursoedeixarabandonado

19

CULTURA

un gran meandro para así po-der lavar con maior facilidadeasareasauríferasquecontiña.

Con todo o sinalado, o te-rritorio Montañas do Courelé o escaparate perfecto paraobservar unha parte da his-toria xeolóxica do planeta Te-rra, concretamente o Paleo-zoico inferior e medio e, enmenor medida, tamén finaisdo terciario e o cuaternario.Este territorio, situado sobre oMacizo Ibérico, está constituí-do por rochas que van dendeoNeoproterozoicoaoCarboní-fero e consérvanse numerososelementos singulares referi-dos tanto á estratigrafía comoá tectónica producida, sobretodo, pola Oroxenia Variscaou Hercínica, co gran sincli-nal deitado das montañas doCourel como referencia, nes-ta parte do globo terráqueo.

Por outra parte tamén pode-mos atopar numerosos vesti-xios paleontolóxicos, minera-lóxicos, metamorfismo, restosdeglaciarismo,cavidadeskárs-ticas, Patrimonio Mineiro e unconcentrado, singular e benconservado Patrimonio Cultu-ral.Endefinitiva,trátasedunhadas zonas, que sen ser dema-siadoextensa, presentaunhamaiordiversidadexeolóxicadonoroestedaPenínsulaIbérica.

De todos os xeitos, o valormáisdestacadodoterritoriodoProxecto de Xeoparque Monta-ñas do Coureléarelacióndahu-manidadecomediopaleozoico.O fío condutor desta propostadeXeoparqueéauniónindiso-lubledoshumanoscoaxeoloxía,exemplificadaenvariosaprovei-tamentosquenonsonosúnicos.EntreosséculosIeIVd.deC.oImperio Romano tiña activas

máis de cen explotacións aurí-feras na Comarca de Quiroganasqueseexplotouoouropri-mariopaleozoicoasociadoadi-quesdecuarzoeásúaposteriorerosióneconcentraciónnosde-pósitosneoxenosque,aoserdenovoerosionados,concéntransenas terrazas plio-cuaternarias.EnépocaModerna,un totaldequince ferrerías, traballaron noterritorio beneficiando o mate-rialexistenteenniveisecostrasferruxinosas do teito do Areni-gienseea limonitaqueseato-pa na karstificación presilúrica.A obtención de cal, a partir dacalcinación da rocha calcarianos máis de dez fornos de calespalladospolacontorna,aíndasendo excepcional en Galicia,nas montañas do Courel estápresente grazas a presenza decatro formacións calcarias dis-tintas que non supoñen máisqueo4%doterritorioperoquepermitiron a instalación é fun-cionamento dos denominadoscaleirosoucaleiras.

Porsuposto,taménaslousasparacubertas,arrancadasden-deaPrehistoria,dexeitofunda-mental das formacións Soldóne Luarca do Ordovícico inferioremedio.

Unha visita pausada ao terri-torio do Proxecto de Xeopar-que das Montañas do Coureltransmiteestaíntimarelaciónentre o medio natural e o serhumano. As pedras destasmontañas e vales falan, baixi-ño,perofalan...sóhaiqueque-rerescoitalas.

20

CULTURA

NareunióndaComisiónDelegadaacordouseporunanimidadeasinaraseguin-tedeclaración:

Declaración institucional da Comisión Delegada do Consello de Comunidades Galegas en apoio á Constitución Española no seu 40 aniversario

Opobogalegoésolidariedade,esforzoetraballocomún. É unión e xenerosidade. Con esta voca-ción,osnosospaiseavóscrearonelograronman-teractivosospretodedouscentoscentrosgale-gosquehaiespalladospolomundo.“Irmandar”éprobablementeapalabraquemáisse repite nos estatutos da meirande parte dasentidadesquerepresentamos.Estreitaros lazos,abrirGaliciaaomundoedifundiraculturagale-ga son os obxectivos que compartimos. O nosofinnonéoutroqueconvertercadarecunchonoquehaiungalegonunfogarparatodoseles,paratodosnós.Anosavontademaioritariasegueasertraballaren conxunto en lugar de camiñar en soidade e,poriso,nonpodemoscompartircalquerainiciati-vaquepromovaoufaciliteadivisiónouaroturadonosopaís.Enconsecuencia,rexeitamosalgun-ha das decisións que se están a tomar desde oCentroGalegodeBruxelas,aoquepedimosquereflexionesobreoseupapelesobreasúarespon-sabilidadecomopartedacomunidadegalega.AconvivenciadeGalicia,edeGaliciacomopar-te de España, segue a estar garantida na nosa

Constitución. Por iso, os membros da ComisiónDelegada doConsello deComunidades GalegasreafirmamosanosalealadhesiónáConstituciónespañolanoseu40aniversario.A Carta Magna, ratificada o 6 de decembro de1978,nonconstitúeunicamenteomarconormati-voquerexeasnormasdeconvivenciaentretodososespañois,senóntaménaexpresiónmáximadesolidariedadeeunióndadiversidadedeculturas,pobosetradiciónsqueaolongodahistoriacrea-ronunEstadosólido.AscatrodécadasdevidadaConstituciónespaño-la supoñen a oportunidade perfecta para reno-varonosocompromisocosvaloresquedefendeequepermitironaEspaña,onosopaís,preservarefortalecerasúademocraciaaolongodosanos.Oclimadeacordoefraternidade,devontadedeavanzar,melloraresumarnoquesefraguouestemarconormativo,foiunreferente–eaíndaoé–para millóns de persoas que comprobaron conilusiónoditoimperecedoirodequeauniónfaiaforza.

Barcelona,13dedecembrode2018

21

EMIGRACION

ConmotivodacelebracióndoConsellodeComunidadesGalegas,esteanoenBarcelonanomesdedecembro,nanosaentidadetivolugararecepcióndoPresidentedaXuntadeGalicia,DonAlbertoNúñezFeijóo,áComisiónDelegadaeácolectividadegalegaenCatalunya.

A montaña galega como espazo de vida e esperanzaVanessa Fernández FernándezDoutora en Xeografía, investigadora social e xornalista

Ataosanoscincuentadoséculopasado o medio rural peninsu-lar era un rebumbio de xente,poboscheosdevidaedemoci-dade, aínda que tamén de tra-balloedepobreza.Dende1955eataachegadadademocraciamarcharondestesespazosmáisdesetemillónsdepersoascaraas cidades. O rural comezou abaleirarseeastransformaciónseconómicasesociaisdeseéxo-do son hoxe un grave proble-ma de difícil solución. Un dosdiagnósticos máis próximo aoterritorio e máis sensible coasúarealidadeéodoCatedráticoeméritodeXeografíadaUniver-sidade de Salamanca, D.Valen-tín Cabero Diéguez, quen falade tres tipos de rupturas queafectanaomedioruralespañol.

As primeiras delas son as

rupturas endóxenas debidasao despoboamento, á incapa-cidadedesubstituciónxeracio-nal ou á desproporción entrehomes e mulleres. En segundolugar as rupturas sociais: ave-llentamento e dependencia,desaparicióndocapitalhumanoedapoboaciónactiva,perdadesolidariedade veciñal e do con-trol dos recursos do territorio.Finalmente, as fracturas terri-toriaisqueafectanásrelaciónshumanaseaoequilibrionaco-hesión como son a debilidadedosnexos intermediosouvilashistóricas,asbaixasdensidadesdepoboaciónouatramaadmi-nistrativa e municipal incapazdecoordinarseedeafrontarunfuturosostible.

En Galicia a situación non émelloreáscaracterísticassina-

ladascabeengadiradispersiónda poboación: case a metadedasentidadessingularesdeEs-paña (30.246 de 61.674) estánaquí e o 99% delas non chegaaos 2.000 habitantes, en reali-dadeno90%dosnúcleosvivenmenosde100persoas,segundoos últimos datos do InstitutoGalego de Estatística. Esta rea-lidade é aínda máis grave nasmontañasdeLugoedeOuren-se,espazosfráxiles,periféricosehistoricamenteesquecidos.

A complexa orografía des-tas serras orientais dificultoumoitasvecesascomunicaciónscontribuíndo ao illamento dosseus pobos e á exclusión dosseusveciños.Hoxesonpoucosos que resisten nestas terrasporque as dificultades nondesapareceron e as políticasdedesenvolvementoruralnonconseguiron dinamizar o seutecido económico e social. Aapostapoloturismonontivooéxitoagardado,namaioríadoscasoséunhaactividademoies-tacional da que non poden vi-virexclusivamenteas familias.A gandería segue a ter un pa-pel destacado pero insuficien-te para revitalizar estas áreas,ademais de estar pouco diver-sificada;mentresqueoagroselimita basicamente ao auto-consumo. As medidas de pro-teccióndanaturezatampoucotrouxeron consigo compensa-ciónsninincentivosquepermi-tisenmellorarasituación;maisaocontrario, impuxeronrestri-ciónsávidanestasmontañaseaumentaronaburocraciaxadeporselentaecomplexa.

22

EMIGRACION

23

EMIGRACION

O abandono das montañasten graves consecuencias paraa sociedade xa que son, comodicíanosclásicos,fontesdevida.Son reservas de auga, de bos-ques,debiodiversidade,defixa-ción de carbono, de produtosagro alimentarios de calidade,de valores ecolóxicos, culturaisehumanos;taménsonespazosde lecer. As montañas prestanservizos ambientais non remu-neradospolomercadoperoquemelloran a calidade de vida detoda a poboación, polo que de-ben ser retribuídos por alguén(transferenciaspúblicasquizais),talecomorecollenosprofesoresdaUniversidadedeSantiagodeCompostela Edelmiro López eMaría do Mar Pérez no últimoinforme do Foro Económico de Galiciasobreomediorural.

Unha recente tese douto-ral elaborada pola autora des-te artigo sobre os Ancares ponde manifesto a necesidade demiradas renovadas sobre estasmontañas. É preciso poñer envaloroseupatrimonionaturalecultural,sensibilizarasociedade,principalmenteurbana,sobreaimportancia destes territorios,amosaratodaamocidadequetamén aquí hai oportunidadesdefuturoereforzaraautoesti-ma dos habitantes locais, gar-diáns da memoria colectiva. O

futuro pasa por incorporar asmiradasvitais (asdoshomesemulleres que viven nestas al-deasevales)aosdiagnósticoseaosplansdedesenvolvemento,non se pode ordenar o rural easáreasdemontañasencontarcos coñecementos e experien-cia dos seus veciños, que sonos verdadeiros xestores do te-rritorioeoscreadoresdassúaspaisaxes. Así mesmo, as políti-cas de protección da naturezanondeberíanpoñerobstáculosávidanestesespazos,xaporsicomplexosedeficitariosdemoi-tosservizos,aofineaocabooshabitantes das montañas nonsonosresponsablesdocambioclimático e teñen ademais unestilodevidamoitomaissosti-blecaosdascidades.

Hoxe os problemas dasmontañas galegas teñen no-mes e apelidos, por iso é tanimportanteapoiaro traballoeo papel que a diario desenvol-venosseushabitantes;taména actividade de fundacións ecolectivos que sobre o terreoloitanincansables,apesardosescasos recursos, para defen-der e dar visibilidade ao rural.É preciso un compromiso polí-tico serio e unha aposta deci-dida das administracións paradotarestesespazosdeservizos,infraestruturas e tecnoloxías

equiparablesaosdasáreasur-banas.

Precisamentemoitosdosha-bitantes desas cidades teñennestasmontañasassúasraícese aínda manteñen vínculos coseu lugar de orixe, coas aldeasdasqueseuspaisouelesmes-mos tiveronqueemigrardéca-das atrás e son, polo tanto, unrecursodestacadoaterencon-ta para o futuro destes territo-rios.Contribúenamantervivososvínculosdeidentidadeentreosquemarcharoneosquefica-ron. Esta poboación vinculadapodeaxudarácreacióndunte-cidoeconómicoesocial forteecohesionado, ademais de cons-tituírunhamasacríticaqueconcertaorganizaciónpoderíaaca-dar notables avances nalgúnsdestesespazos.

Co abandono do rural pér-dense ecosistemas, valores erecursos patrimoniais e empo-brécesesendúbidaapaisaxeetamén a sociedade. Así, antesdequeomontequededefiniti-vamente a mercé dalgún lumevoraz é preciso repensar estesterritorios, volver a mirada ásmontañasentendidascomoes-pazosdevidaedeesperanza.

SAÚDE

24

DEMENCIAS: a enfermidade de AlzhéimerCarlos Paytubí GaríResponsable da Unitat Curta Estada Médica do Departament de Medicina Interna i Urgències do Hospital General do Parc Sanitari Sant Joan de Déu

SAÚDASAÚDE

25

26

SAÚDE

27

SAÚDASAÚDE

28

SAÚDE

29

SAÚDASAÚDE

30

TURISMO

O Castelo de Soutomaior: un lugar cheo de historiasDeputación de Pontevedra

AtodoaquelquedecidevisitaroCastelodeSoutomaiormóveoalgúnmotivo.Haiquendesexapasar un día agradable perco-rrendo os seus belos xardíns eas súas frondosas e elevadasárbores;haiquendesexavisitarunha fortaleza na cal albiscaros feitos dun pasado lendariopercorrendomuros,torresees-tancias nun estado excepcio-naldeconservación;ehaiquensimplementeescoitoufalardunbelo lugar no cal poder pasarundíaquerompacoamonoto-nía que impón o cotián. O quemenos xente sabe é que estecastelo, situado nun lugar es-tratéxico en pleno corazón dasRías Baixas, alberga historiasfascinantes. Historias como adePedroMadruga,lendariono-bregalaicoquepuxoenxaqueaopoderosoarcebispoFonsecae que dominou gran parte daGalicia actual no século XV. Ael correspondeu a ardua tarefade reconstruír a fortaleza trasa destrución dos Irmandiños. EdesdeSoutomaiorexerceuoseupoderfacéndosedominadordecastelos e casas fortes de todaaGaliciameridional.Ehistorias,aínda menos coñecidas, comoa de Antonio Aguilar e Correa,marqués de laVega de Armijo,unhomedeestadoquerestau-rouafortalezaeconverteunanoseufogar,equeacabouconver-

téndosenuncentrode interac-ción política no cal se trataronproblemas de política nacionale internacional.Poloseucaste-lopasarongrandesaristócratas,ministros,embaixadores,eatao

reiAlfonsoXII,quenvisitouataentresocasiónsaresidenciadomarqués,dúasacompañadodaraíñaMaríaCristina.

Pero hai unha historia quequizais abraie aínda máis, polaproximidadedos feitoseoseurecordoimpertérritoentreapo-boacióndeSoutomaior.Trátasedopasopolafortalezadunhafa-milia nada tras dous matrimo-niosinfaustos.Aoredorde1910,chegaron ao castelo un homee unha muller recentementecasadosconcinconenos.Catroprocedíandematrimoniospre-cedentes,mentresqueoquintoeraofroitodoamorentredousvellos amantes cuxo soño sefixorealidade.Osprimoxénitosdeambostiñantansó13anos;omenornoncumpriraunano

31

TURISMO

de vida. A fortaleza signifi-caba para todos eles un novocomezo.Eapesardasperdas,to-dosafrontabanofuturoconop-timismo, enriquecido polo feitodevivirnunlugarprivilexiado.Ocastelo perdeu paulatinamente

o seu lustre aristocrático, e noano1918,embargadospolasdé-bedasemarxinadospolosseusideais políticos, MaríaVinyals eFerrés e o seu marido, EnriqueLluria Despau, decidiron aban-donarafortaleza.Foientóncan-

doassúasvidas,easdeAntonio,Enrique, Emilia, María Teresa eRogeremprenderonunnovoca-miño,nunhaépocamarcadapordúasconflagraciónsmundiaiseunhaguerrafratricida.

Estas historias, descoñecidaspara moitos, estanse a investi-garrigorosamentenaactualida-de,etrataranseenprofundidadena musealización que a Depu-tación de Pontevedra deseñoupara o Castelo de Soutomaior,que abrirá as portas o próximomesdemaio.Unhaintervencióncuxoobxectivoprimordialéodecolmar de vida unha estruturainanimada, recuperando a his-toriadosseuspropietariosmáisilustres.

Vista do castelo anterior ao ano 1982, momento da súa adquisición pola Deputación Provincial de Pontevedra

32

O NOSO RECUNCHO

ALGUNHAS COUSIÑAS DESTE ANOAcreatividadeebo facerdasalumnasde pinturapúido-seadmirarnaexposiciónquehoubonomesdemaio,quecontoutaménconlenzosdeAlbertoMartínez,oprofesor.Xuntoáspinturasmostráronsedistintaspezasdeartesa-níagalega.

En outubro o pintor Jaume de Oleza Roncal expuxo nanosaentidadealgunhasdassúaspinturas,unhadascalesregalouáentidade.

Ao longodoanohouboconferencias –“Usoeabu-sodosantibióticos”e“OAlzhéimer”coDr.Paytubí,esobreRamónMaríadelValleInclánpoloSr.X.Añove-rosTriasdeBes–epresentaciónsdelibros–enabrilA noria do século XXI,taméndoSr.Añoveros,e,nomesdeoutubro,Bons, Malos e UtopíasdoSr.JuanSánchezPlanell.

33

O NOSO RECUNCHO

Polo que fai ás festas tradicionais que se recuperaron,Saudadecelebrouaexaltacióndanaturezacoa Festa dos Maios; o mago Alexander Main participou na maxia doSamaínprovocandoasrisasdetodos;eoApalpa Barrigasrepartiucastañasentreosasistentes.OGrupoFolclóricoeoCoralSaudadeaportaronamúsicaeaanimacióneforonpezasindispensablesnacelebracióndasnosasfestashabituais:entroido,magosto,FestadeGa-licia,LetrasGalegas...

34

O NOSO RECUNCHO

Assaídasculturaissonoutromotivodeencontroentretodosossociosesocias.Sonactivi-dadesqueofrecenunhascaracterísticasmoivaloradas:fomentanasrelaciónsconoutraspersoaseacohesiónefortalecementodaredeasociativa;presentanuncarácterlúdicoqueproporcionabenestaredásatisfacción; esempresebuscanlugaresquepoidanresultardeinteresecultural.Seguindoestecriterio,esteanoofertáronsetressaídasrepartidasaolongodoano.EnfebreirovisitouseoCellermodernistadeNulles,condegustacióndeviñoecava;enxuñoaslocalidadesdePalsePlatjad’Aro,típicasdacostacatalá;ensetembrohoubounhavisitaguiadaaoMosteirodeSantesCreus.

35

O NOSO RECUNCHO

PROTAGONISTA A MULLER Actualmenteestálexisladaaigualdadedeoportunidadesentremulleresehomes,peroesaigualdadexurídicanonsemprevaidamandunhaigualdadereal.Ataagora,aconcepcióndonosomundopartíadavisióndohomecomomedidade todasascousas.Homecomomasculino,seninclusióndapartefemininadapoboación.Porisoaíndavivimossituaciónsdediscriminacióneestereotiposdexéneroeaíndaénecesariamoitalaborparachegaraunhaigualdaderealnosdereitosdehomesemulleres.Desdeasdistintasadministraciónsestásenosanimandoaincluíraperspectivadexéneronavidacotiádasentidades,eSaudadetaménaportouoseugrandearea.

O 10 de marzo ofreceuse untaller para IDENTIFICAR ASDESIGUALDADES NO ÁMBITOFAMILIAR.FoiaSra.RosaG.Graell,daAs-sociació Tamaia Viure Sense Violència (Asociación TamaiaVivir SenViolencia) a que nosguiouparaidentificaraviolen-cianoámbitofamiliarecomoabordala.

O21deabriltivemosuntaller sobre LINGUAXESEXISTAdamandaSra.Àsia Selma, técnica deproxectosenIgualdadedeXénero.Oobxectivoera dobre: identificaro uso da linguaxe quediscrimina e invisibili-za á muller e facilitarrecursos para utilizarunha linguaxe inclusi-vaemáisigualitaria.

36

O NOSO RECUNCHO

OS NOSOS RELATOS

por Miguel Cortón (8 anos)

NoveráneuvoudevacaciónsaunhacidadechamadaMondoñedo.

PorMondoñedo,queéunpobodemontaña,pasaunríoehaimuíños.Meupaimeexplicouqueestesmuíñosutilizábanseparamoerfariñaelogofacerpan.

Poloríohaitroitasetaménhaisaltamartiños,perosonmoidifícilesdecoller.ÁsvecescamiñamoscaraaunhafervenzachamadaElSaltodelCoroesempretermi-nobañándome.Polocamiño,comoamorasquesonmoiboas.

PorMondoñedopasaundoscamiñosdeSantiago.Decandoenvezvexoperegrinosesempreosanimo.AlgunhavezvouaunpobochamadoBurela.Alíhaimaremoitosbarcospesqueiros.Taméneuvoupescar,postoqueteñounhalicenza,exacaptureitrespeixes:polanoitecomi-nosnacasaeestabanmoibos.

¡SonmoifelizenGalicia!

As miñas vacacións en Galicia

37

O NOSO RECUNCHO

por Manuel León

Pegadas,isoéoquequeda.Pegadasquemetransportanatempospasadosedasqueclaramentesede-ducequeasubsistenciahumananonestivofaltadedificultades,particularmentenaEspañarural.Oenormeesforzofísicoaqueestabanobrigadosaquelesaldeánseosestómagosfaltosdealimentocoe-xistíanprovocando“débilescorposdetristefigura”,pero…¡nadacomparablecoa“faltadecoñecemento”quehabíanosseuscerebros!DonaIgnorancia,exercendodecapitanadecalqueraricaaldea,tanricaqueportersótiñamiseria,foiimplacableáhoradedeseñarodestinodaquelasxentes.Deverdugoselixiuabospaxaros:primeiroao“aguiluchoPaco”eaos“corvosdesotana”enconivenciacos“lagartosverdes”;eduntempoaestaparte,aoslacaiosdoDeusDiñeiro,desertoresdoConsellodeMinistrosparaocuparcadeiranosmúltiplesConsellosdeAdministracióndecalqueraempresapreviamenteprivatizada.Recordosquesitúanamiñamenteentenrosmomentosnosque,anteacertezaderecibiralgunhala-bazada,oslánguidosetrementesbrazosdecalqueratíaofrecíanmerefuxio.Vén meu neno, que che vou dar unha cunca de caldo que fixen esta mañá... Eraavozapagadaqueimpregnabaosmeusoídosdecalorhumano...e¡quebenmesabíaaquelcaldoelaboradoencalqueracasaquenonfoseamiña!Perotamén,terriblespegadasqueocupandemasiadoespazonamiñamenteligadasábarbarie.DonSufrimento,DonPánico,DonaDesolacióneDonEspanto,eranterrícolasasiduosencalqueraaldeadasmoitasqueinundanestaburbullachamada“planetaTerra”.Si.Portestemuñasteñoosmeusolloseoídos,quesoportarondemasiadoslaiosdemulleresindefensas,quechegabandedebaixodastellas.Taméncastigosaanimais,producidosencalqueramomentoeespazonoquehoubesehomesdesalmados.Antetantabarbarie,nuncachegueiaentenderseomeusilencio,faltaderebeldíaecovardíarespondíanásu-pervivenciaousetalvez,inconscientemente,meconverteraeutaménnunmáisentreosbárbaros.Pero…nadaperduraindefinidamente.Osindefensospaxariñosfomosobrigadosaemigrarenbuscadunlugarmenoscruel,menosviolento,conmáisoportunidades,levandoconnósunhamaletarepletadunestrañocontido:recordos,vivencias,ilusión,grandesdosesdemiseriaacumuladaeungransono:odes-exadoretorno.¿Eosquexanonerantannovos?¡Ah!;osañoseoletalabrazodeDonaMorteNamoradafixoqueavidaseapartasedefinitivamentedosseusdébilescorposeocuparanunpodredoiroencalqueraparte.AquelamalditaviaxeaoCamposantodeixoumudosparasempreaosvellospaxaroseospaxariñosxaentenderonqueosonodoretornoeraunhautopíaou,siseprefire,aidealizacióndundesexoquesedesvaneceríanotempo.Xanontencabidaoodio,arefregaporunpalmodeterralindeira,adiscusiónporuncazodeaugaqueerroneamentealimentouaherbadoveciño,ofeixedeherbaquealiviouosestómagosdogandoalleo,….Xanohaiquepreocuparsedasroturasdeósosdascaídasdosavós,dasincontinenciasouperdas,dadis-funcióneréctil,darutineiravisitaaomédico,domaltempo,dafaltadeaire….XanonespantaaobrigadacompañíadosanxosPárkinson,Alzhéimer,cegueira,parálises...¡Dordetodo!Xasobranostacataca,osdodotis,ossonotones,ascaxatas,osalgodóns,aspastillasazulinas,otouciñoasado,oschourizospicantes,ascebolas,aspatacas,afiestuqui gaiteiril,amúsicadossachos,ocantardoscarros,oruxidodostractores,osinterminablescontosdoavó…¡Sobratodo!Cruelconflitoomeuentreocorazón,queseresisteadesprendersedaesenciadetantasvivencias,eacabeza,quemeobrigaaaceptaranonmenoscruelrealidade.Ovento,coseuasubío,éoúnicoautorizadoainterromperoeternosilencioqueimplacablementeoDeusDestinoimpónnaquelesparaxes.TristefinalparaunhasaldeasqueDonaSortedecidiraquefosenopre-sebequenosacolleuaonacer.

Pegadas

38

O NOSO RECUNCHO

AS NOSAS POESÍAS

O MÓBILpor María Veloso

Omundoestácambiando:cambiouafamilia,cambiaronosamigos...Axenteestaseinnovando.Apenasxanosvemos,apenascasefalamos,apenasnoscoñecemos,sóporwasquedamos.Haiuncambioradical:porunmóbilmetrocaron.Sequerocontarconeles,hadeserwaseando.Multitudevexonasrúas,enganchadasempreómóbil.Xanonhaibeixos,xanonhaiabrazos...Axentevaidistraídaenasnubesalelada.¡ComoenBabia!Porqueestánwaseando.

A aldea, o último paraísopor Antonio Valiño

Aaldea,oúltimoparaíso.Cantamorriña,¡quecompromiso!Salvaxe,eternaefermosa,comounhaestrelananoite,preciosa.

Quebonitoespertarcogaloacantar.Asnoitesclaraseestreladas,cocantodosgrilosdurmirás.

Díassoleadosechuviosos,díassempredeliciosos.Noinvernoventaráenoveránasollará.

Nassúasleirassementasoquequeiras.Cosseusverdespradosdádecomerósgandos.Asúaromaría,unhadeliciaondeexpresarásatúaledicia.Moitobailarásnasfestascosamigoseorquestras.

Aldeasnosmontes,envexadassonassúasfontes.Aldeasdomar,oteucorazónvanroubar.

Viaxarapéouacabalonoscamiñosantigos,¡queagasallo!Navegarcadornanasríasdeaugastranquilas.

Aaldea,oúltimoparaíso.Cantamorriña,¡quecompromiso!Salvaxe,eternaefermosa,comounhaestrelananoite,preciosa.

COUSIÑAS DESTE ANO

MENÚ DIARIOCOCIÑA GALEGA E MEDITERRÁNEA

ESPECIALIDADE EN CARNES E MARISCOS

AMPLO SALÓN PARA TODO TIPO DE CELEBRACIÓNSRESERVAS: 93 429 13 13

Se aínda non es socio de Saudade, achégate a coñecer a nosa oferta de actividades.

Saudade é un lugar no que te sentirás coma na túa casa. Un lugar onde xuntarse, divertirse,

participar e celebrar os días especiais.¡Esperámoste!