artigo freixeiro mato sobre a história da língua
TRANSCRIPT
-
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
1/28
1
A lingua do reino de Galiza
Xos Ramn Freixeiro Mato
1. A importancia histrica do reino de Galiza
Pretendermos estudar a situacin da lingua galega na Idade Media sen coecermos
a verdadeira historia da Galiza nese perodo pode conducirnos -e de feito xa ten
xeralmente conducido- ao paradoxo de falarmos dunha lingua importante, prestixiosa
e mesmo dominante no mbito da lrica peninsular, mais pertencente a un territorio
sen nengunha relevancia poltica ou inclusive politicamente inexistente.
A historia da Galiza medieval ten sido obxecto dunha manipulacin interesada afavor do ideal castelanista, como ultimamente se vn pondo de manifesto(1),
resaltando tamn o interese dos historiadores oficiais por faceren pasar por castelns
feitos e reis que o eran de Galiza, reino hexemnico en determinada altura, anda que
o ocultamento e a falsificacin de que a nosa historia foi obxecto o fixeron pasar por
subalterno ou subsidiario.
Durante sculos, a Gallaecia foi o reino cristin alternativo da Hispania musulmana,
as recoecido polos rabes e polo papado, e con grande presenza en Europa(2). A
pesar de na historiografa oficial espaola o reino de Galiza practicamente non existir
ou simplesmente figurar como subsidiario dos reinos de Asturias, Len ou Castela, na
documentacin medieval aparece constantemente citado, outorgndoselle grande
relevancia. As, segundo nos informa Colin Smith, en 1088 o papa Urbano II dirxese
por escrito a Afonso VI, que pasa por ser rei de Len e Castela, como "Regi Ildefonso
Gallitie"; na Historia Turpini, libro IV do Codex Calixtinus, recompilado arredor de
1140, o reino de Galiza incle Lamego, Viseu e Coimbra, e nela aparecen expresins
como "Yspaniam e Galleciam", "tellurem Yspanicam et Gallecianam", "Hyspani scilicet
et Galleciani, totam terram Hispanicam e Gallecianam", dando a sensacin de que,
frente parte da Pennsula en poder dos mouros, s existe a Galiza cristi; no libro V,
Gua de peregrinos, volve a aparecer a expresin "in Yspania et Gallecia"; nas
chansons de geste francesas Galiza ten mis de 50 referencias en 35 textos, mentres
Len, como nome de reino ou imperio, case que non aparece; para o cronista ingls
Mateo Paris, que escrebe a meados do sculo XIII, altura de 1184 Fernando II rei
de Galiza e non de Len; para os escritores de Al- Andalus era normal distinguir sentre francos (catalns) e galegos (habitantes dos demais reinos cristins do norte)(3);
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#1http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#1http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#3http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#2http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#1 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
2/28
2
o rei `Abb-Allah, despois de ser destronado en Granada, escrebe nas sas Memorias
entre 1090 e 1095 que o Conde Sisnando o informara de que Al-Andalus era nun
prinicipio dos cristins at que os rabes os venceran e os arrecantaran en Galiza, sen
facer nengunha alusin a Asturias nen a Len; antes da metade do sculo X Al-
Mas'udi escrebe en Bagdad unha especie de enciclopedia en que chama a Ramiro II rei
dos galegos e designa Zamora como capital de Galiza, afirmando que entre as nacins
vicias dos francos "la plus puissante de celles que dominaient en Espagne tait la
Galice, au point que les Francs lui faisaient toujours la guerre; mais les Galiciens
taient les plus beliqueux" e deixando sempre claro que para el Galiza era toda a
Hispania cristi do norte ags as terras dos francos e dos bascos. Colin Smith, que non
pretende negar rotundamente a versin castelanista da historia, non obstante non
pode admitir a tese de Amrico Castro sobre a constante cita de Galiza por parte dos
historiadores forneos como consecuencia da crecente importancia e proxeccin do
culto xacobeu, pois isto non se producira anda no sculo X, acudindo finalmente o
ilustre hispanista e bon amigo de lvaro Cunqueiro ao mago Merln do noso escritor
mindoniense para buscar unha explicacin a tantos `erros" que engrandecen o reino
de Galiza e contradn a historia oficial de Espaa(4).
Tamn Carolina Michalis de Vasconcellos resalta a relevancia da Gallaecia nos
textos literarios xermnicos e europeus en xeral: "Houve uma era en que Gallaecia era
nome generico da Hespanha christ, ao passo que Hispania designava a Mouraria. O
curto perodo em que S. Salvador de Oviedo fra capital dos territorios
reconquistados no teve eco na memoria dos povos. O inmediato, pelo contrario, em
que as Asturias e a Galliza formaram uma unidade, dentro em pouco augmentada pela
planicie de Leo, repercutiu-se longe, espalhando todavia exclusivamente a fama das
terras gallizianas, ou antes da terra de Santiago -pois fra o descobrimento do
sepulcro do Apostolo que lhe deu brilho e renome superior. Ha provas d'isso na
poesa epica dos germanos, nas sagas escandinavas, nos historiadores flamengos, nos
cantares de gesta da Frana, na poesia popular inglesa, nas obras dos trovadores, nos
poetas de Italia, nos auctores rabes"(5).
Repasemos, pois, de acordo tamn cos dados aportados polos artigos de Camilo
Nogueira, algns aspectos da nosa historia que nos permitan clarificar ao mesmo
tempo o pasado da nosa lingua. Durante os sculos VIII e IX, cando a lingua galega se
conforma como romance diferenciado do latn, sobre o territorio da Gallaecia foise
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#4http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#4http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#5http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#4 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
3/28
3
estabelecendo unha autoridade real "progresivamente asumida pola dinasta galaica",
tendo todos os reis Galiza como centro do seu poder e ostentando estes reis galaicos o
ttulo de emperadores posibelmente desde Ordoo II. A dinasta real galaica dominou
o reino de Asturias sobre todo a partir de Ramiro I (ano 842), mais xa antes Afonso II
fora titulado no ano 798 rei de Galiza e Asturias. Todos os reis se titularon reis da
Gallaecia desde capitais diferentes (Oviedo, Santiago ou Len), se ben moitos deles
desde Afonso II asentaron a sa capital en Santiago ou na parte occidental de
Gallaecia, como Ramiro I, Afonso III, Ordoo II, Sancho Ordez, Ramiro II, Afonso
V, Garca e Afonso VII, fortalecendo e estendendo o seu reino, e mesmo chegando no
occidente at Coimbra xa con Orduo II. Para Camilo Nogueira Ramiro II "constite
unha referencia fundamental na construccin do reino galaico", pondo de relevo a
ocultacin por parte de Snchez Albornoz de documentacin histrica onde se
cualifica a Ramiro II como rei dos galegos e estes a nacin mis poderosa. Bermudo II,
fillo de Ordoo III e neto de Ramiro II, foi educado en Santiago e coroado rei de
Gallaecia na catedral compostel, reinando at o ano 999. No reinado do seu fillo
Afonso V (999-1028) a Gallaecia vaise estender cara aos territorios de Al-Andalus, ao
sul da Cordilleira Central. A Afonso V vaino suceder Bermudo III (1028-1037), que
recoecido como emperador por Sancho o Maior de Navarra; o seu cuado Fernando,
consorte de Sancha e fillo de Sancho III, fora nomeado por este, en 1035, como
gobernante de Castela sobre un reducido territorio na fronteira oriental de Gallaecia,cando o reino galaico levaba sculos de existencia(6).
Con Sancha (1037-1067), emperatriz da dinasta galega e irm e herdeira de
Bermudo III, comeza unha segunda etapa da evolucin da autoridade real galaica, pois
ao dividir os territorios entre os seus fillos Afonso VI (Len), Garca (Galiza), Sancho
(Castela), da sa herdanza dedcese que a expansin cristi cara ao sul pertenca a
Gallaecia, ficando Castela limitada expansin cara a Levante, na Tarraconense, mais
tamn a sa sucesin vai provocar, por problemas dinsticos, a divisin de Gallaecia e
a creacin do Estado portugus, feito de grande transcendencia para a historia da nosa
lingua.
Afonso VI, a pesar de herdar o reino de Len, gobernou a Galiza e Castela en
perodos distintos entre 1065/1067 e 1109, mentres o seu irmn Sancho gobernou en
Castela entre 1065/1067 e 1702, mais coa aspiracin de ser rei da Gallaecia, ttulo
principal da monarqua. Garca gobernou Galiza desde 1067 a 1071, mais conservou o
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#6 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
4/28
4
ttulo de rei at a sa morte en 1090. A filla primoxnita de Afonso VI, dona Urraca, e
o seu marido, Raimundo de Borgoa, gobernaron Galiza desde 1093. Arredor de 1096,
Afonso VI encrgalle o goberno de Portucale e de Coimbra outra filla, dona Teresa,
casada con Henrique de Chalon.
Cando dona Teresa, xa viva, busca o auxilio de nobres galegos e os nobres
portucalenses ven as perigar a autonoma de Portucale, estes deciden apoiar a Afonso
Henriques, fillo de dona Teresa, quen vence e expulsa a sa nai en 1128, de forma que
aquel pasou a gobernar Portucale e sa nai, con Fernn Peres de Traba, seguiu
gobernando o condado de Coimbra, sempre en mans de condes galegos; ou sexa, que
dona Teresa goberna ao sul do Douro e o seu fillo Afonso Henriques entre o Douro e
o Mio; morte de sa nai en 1130 trasldase de Guimares a Coimbra. En 1139tomou o ttulo de rei e en 1143 recocese mediante tratado a independencia do novo
Estado portugus, confirmada por Roma en 1179. Garca, como rei de Galiza, asumira
tamn a autoridade dos condes de Portucale, sendo a sa sobria Teresa e o fillo desta
Afonso Henriques os seus herdeiros e por tanto continuadores da lia histrica, polo
que a independencia de Portugal constite un problema dinstico dentro da Galiza.
Para comprendermos o papel da lingua galega como lingua cortes debemos ter en
conta, ademais, que o infante herdeiro do trono de Galiza Afonso Raimndez, fillo de
dona Urraca e neto de Afonso VI, foi proclamado como rei de Galiza polo conde de
Traba Pedro Froilaz e polo arcebispo Xelmrez en 1110 ou 1111; como rei de Galiza
gobernou Toledo en vida de sa nai a partir de 1117, continuando coa tradicin
galaico-toledana do seu av. E cando en 1126 morre sa nai, o rei galego Afonso
Raimndez (Afonso VII) herda os reinos de Len e Castela, afirmando as a Gallaecia
a sa hexemona poltica na Pennsula; no Concilio de Carrin de 1130 recocese o
triunfo da Gallaecia compostel ao se ver confirmado Afonso VII como rei co apoio
de Galiza e en 1135 coroado Emperador na cidade de Len coa participacin de
nobres e bispos galegos, feito que non significa a supremaca de Castela, senn a dun
rei "feito e criado en Galicia e por galegos, un rei galego"(7).
O reinado de Afonso VII significou o triunfo da poltica galaica coa vitoria de
Gallaecia fronte a Navarra/Aragn, sen que Castela tivese nengn papel relevante nese
conflito histrico, pois non pasaba de ser unha encrucillada entre eses reinos; mesmo
Afonso VII tivo que a recuperar para o seu reino ao principio do seu reinado, pois
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#7http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#7http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#7http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#7 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
5/28
5
daquela estaba incorporada a Aragn. Afonso VII pretenda a transformacin do
Imperio galaico dos seus antepasados nun Imperio en toda a Pennsula. Mais esta
poltica verase condicionada posteriormente pola perda de Toledo e pola separacin
de Portugal, que conseguira a sa independencia en 1143, despois da proclamacin de
Afonso VII como Emperador; estes dous factores son os que debilitan a forza de
Galiza no que acabar por ser o Estado espaol(8).
2. A denominacin da lingua do reino de Galiza
As pois, dado o predominio poltico da Gallaecia, non resulta raro constatar tamn
a preponderancia do primitivo galaico como base do galego-portugus, do leons e, a
travs deste, do casteln, segundo xa nos explicara o profesor Carballo Calero,
convertndose a Gallaecia nun "viveiro de romances"(9). De todas as formas, a
distancia entre os diferentes romances peninsulares antes do sculo X era moi
pequena; Roger Wright mesmo se atreve a falar de monolingismo na Pennsula:
"antes del milenio y a lo mejor antes del siglo trece desterremos tambin los conceptos
diatpicos poco tiles y anacrnicos tales como gallego, leons, castellano (etc.) que
entonces slo valan con sentido geogrfico (sin, en esa poca, usarse para distinguirentre lenguas claramente distintas); todos estos conceptos modernos estorban la vista
clara. La Pennsula (aparte los que hablaban el vascuence, el rabe, el hebreo, etc.)
formaba una gran comunidad de habla, compleja pero monolinge"(10).
O romance que arredor do sculo IX d. C. se orixinou do latn falado na Gallaecia,
que superaba amplamente as actuais fronteiras do pas, o galego, pois `galego' deriva
de `Gallaecia' e Gallaecia pertenca o ncleo principal de Portugal, como afirmara
Carolina Michalis de Vasconcellos: "Nessa verdadeira Galliza medieval (quer
comprehenda apenas a orla martima da pennsula at ao Porto, quer se estenda at ao
Vouga, ou mesmo at Coimbra) entra sempre o ncleo fundamental de Portugal: o
condado portucalense"(11). Para Jos Mattoso, xa por algunha razn "os romanos
tinham feito do Douro a fronteira entre a Galcia e a Lusitnia"(12). At meados do
sculo XII vai existir certa unidade poltica neste territorio do occidente peninsular,
que, de o non impediren os acontecementos polticos, provocara que Galiza e
Portugal mantivesen moi probabelmente desde aquela altura a unidade poltico-
cultural hexemnica dentro da Pennsula.
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#12http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#11http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#10http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#9http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#8 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
6/28
6
A lingua romance comn falada s das bandas do ro Mio dbese chamar con
propriedade galego por ser a lingua da Gallaecia(13); ao se dividir esta coa creacin
primeiro do condado e logo do reino de Portugal, o galego ser a lingua da Galiza e
tamn a lingua de Portugal, feito que posibilitar a aparicin do nome composto
galego-portugus, por pertencer a estes dous reinos peninsulares. Mais galego-
portugus unha denominacin serodia, introducida polos eruditos portugueses a
fins do sculo XIX. As a xustificaba a propria Carolina Michalis de Vasconcellos:
"Esta fragmentao da Galliza em duas metades, occorrida exactamente no momento
psychologico da primeira florescencia da supposta poesia popular, obriga-nos a
empregar o termo composto gallego-portugus"(14). Jos Joaquim Nunes, falando dos
numerosos dialectos en que se dividiu o hispano- romano, afirma que "tem para ns
particular interesse o que se usava nas margens do rio Minho e ao qual podemos dar o
nome de galcio-portugus, pois foi dele que, merc das diferenas que mais tarde
vieram alterar a sua homogeneidade, primitivamente quase completa, se originaram
depois as duas lnguas faladas em toda a faixa ocidental da Pennsula - o galego e o
portugus"(15).
Ora ben, se esta denominacin non se empregou na poca medieval, cal foi, entn,
o nome que se lle deu ao idioma da Gallaecia (e dos reinos da Galiza e de Portugalcando esta se dividiu) durante a Idade Media? O asunto non deixa de ter o seu
interese ou, cando menos, non deixa de despertar certa curiosidade, pois pode resultar
indicativo a respeito do que vimos tratando. Na Historia Compostellana, texto latino
do sculo XII, aparece a expresin gallaeco vocabulo; e nunha relacin de libros da
biblioteca do arcebispo composteln Bernaldo II dse noticia, arredor de 1226, dun
libro vello de sermns de littera galleca, que con seguridade querer indicar que estaba
escrito en galego (e non en latn)(16). Mais a denominacin predominante era, en
contraposicin a latn, a de romano (aparece a fins do sculo XIV na CrnicaTroiana e tamn nos Milagres de Santiago, por exemplo), xuntamente coa de
lenguagem, linguagem ou a nossa linguagem, estas mis frecuentes en textos escritos
en territorio portugus.
Mais ben sabido que a fins do sculo XII e principios do XIII xa se cultiva a poesa
lrica nos reinos de Galiza e de Portugal. Como se lle chamaba lingua en que se
escreban as cantigas de amigo, de amor ou de escarnio e maldicer? O cataln Jofre de
Foix, autor dunhas Regles de Trobar escritas en occitano arredor de 1290, cita as
linguas que el considera naquela altura habilitadas para a lrica: o francs, o provenzal,
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#16http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#15http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#14http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#13 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
7/28
7
o siciliano e o galego; galego, pois, e non galego-portugus nen portugus, a
denominacin que se lle daba lingua dos cancioneiros, polo menos nos ambientes
eruditos e trobadorescos(17). E nada pode resultar mis natural que esta
denominacin, pois o galego a lingua da Gallaecia; e Portugal, como dica Carolina
Michalis de Vasconcellos, xorde no interior da Gallaecia.
Non cabe dbida de que, ao se converter Portugal en reino inependente da Galiza e
ao esta ir entrando progresivamente na rbita de Castela, os portugueses van acabar
por denominar o galego que falan co nome "poltico" de "portugus". Na Crnica
Portuguesa de 1344 aparece a expresin segundo a linguagem de Portugal, mais anda
no sculo XVI Joo de Barros denomina a sa lingua como linguagem. En territorio
galego, nos Milagres de Santiago, de fins do XIV ou de principios do XV, figura aexpresin lingoajem galego. Ser cara a meados do sculo XV cando o Marqus de
Santillana, perante a consolidacin de Portugal como reino, termine por denominar a
lingua dos cancioneiros como "gallega o portuguesa", entendemos que por ser a lingua
de Galiza e de Portugal, reinos xa definitivamente separados politicamente: "E despues
fallaron esta arte que mayor se llama e el arte comun -creo- en los Reynos de Gallizia e
de Portugal, donde non es de dubdar quel exeriio desta sienia ms que en
ningunas otras regiones e prouinias de la Espaa se acostunbr en tanto grado que
non ha mucho tiempo qualesquier dezidores e trobadores destas partes, agora fuessen
castellanos, andalues, o de la Estremadura, todas sus obras componan en lengua
gallega o portuguesa"(18).
Convn, con todo, insistir en que a divisin poltica de Galiza en dous reinos,
consolidada a meados do sculo XII, non rompe a unidade lingstica, continuando a
lingua a ser a mesma a ambos os lados do Mio. Ora ben, a partir da segunda metade
do sculo XII, a poltica portuguesa trasldase definitivamente cara ao sul,
estabelecndose finalmente Lisboa como capital do reino; o galego de Portugalconvrtese as en lingua protexida polos reis e, cada vez mis, irase transformando
nun poderoso instrumento cultural e mesmo poltico.
Mais o modelo lingstico que se ir conformando na corte lisboeta non ser o do
norte, senn o do sul, mis infludo polas falas mozrabes. Tal modelo, convertido en
lingua oficial do Estado, acabar por se denominar "portugus", perdendo o nome de
"galego", indicador da marca de orixe. Como consecuencia dos descobrimentos, en
que Portugal participou como grande potencia colonizadora, o (galego)portugus
vaise estender por diferentes continentes, convertndose tamn nunha das principais
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#18http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#17 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
8/28
8
linguas do mundo. Para Mara Xos Queizn esta lingua contina a ser a galega: "Non
existe o galego- portugus (sera como dicir casteln-espaol). Portugal debe superar
o autoodio, o medo a recoecer os principios e admitir orgullosamente que fala
Galego, o romance derivado do latn vulgar. Orgullosamente, tanto porque a eles, ao
teren conseguido a independencia de Castela, se debe a permanencia do idioma e a
eles tamn a sa conservacin, extensin e prestixio. Aqu na Galiza debemos superar
a mentalidade colonizada e adoptar a posicin forte. Proclamar que o galego a lingua
de millns de persoas en varios continentes, con cultura e literatura importantsimas e
unirnos a elas, falando como falamos. O Goberno Galego ten a obriga de publicalo, de
difundilo nos pases onde se usa, e de normalizar a situacin"(19).
S algns eruditos farn referencia a que esa lingua tan importante no mundo tivo a
sa orixe na Galiza, antes grande e poderosa e hoxe pequena e esquecida. As normas eorientacins lingsticas que, desde o primeiro momento en que Lisboa se converte na
capital do reino, emanan da mesma, acaban por chegar ao norte de Portugal, mais
non traspasan o ro Mio, primeiro ponte de unin e prolongacin dunha mesma
identidade xeogrfico-cultural e agora fronteira de separacin poltica.
As pois, mentres Portugal, "gallego-portugus nas suas origens", "integrado com
sangue mozarabico", se vai converter lentamente nunha "nacionalidade nova, como
genio seu e misso individual"(20), a Galiza constite un reino que vai ir ficando senrei exclusivo e sen unha corte que potencie o idioma. Cando Compostela alcanza un
grande esplendor, durante o sculo XII, a lingua escrita era anda o latn, e cando no
sculo XIII xorde unha brillante literatura en galego, Galiza xa vai camio de se
submeter ao reino de Castela, que acabar posteriormente por afogar a conciencia
lingstica dos galegos, sumindo a sa lingua e literatura nese longo tnel dos sculos
escuros. Galiza mantense como reino independente at 1230, cando comeza a
hexemona de Castela na coroa centro-occidental. Mais debe ficar claro que o galego
entra en crise neses sculos escuros, por exemplo, en Pontevedra, mais non no Porto.
Transcorrido o perodo do galego medio, ao intentar recuperar o uso escrito do
noso idioma no sculo XIX, xa se ter perdido o vnculo coa primitiva lingua galega
na sa forma escrita, reaparecendo agora un galego literario graficamente -e tamn
nalgns aspectos lxicos e morfolxicos- inserido no mbito da cultura espaola. Este
ser o galego moderno, que, igual que o medieval, se caracteriza polo polimorfismo,
consecuencia directa da carencia dunha entidade encarregada de rexer ou regular o
idioma, entidade que si houbo en Portugal; anda para quen con mis nfase defende a
separacin xa temper entre galego e portugus, como R. Lorenzo, este ser
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#19http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#19http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#19http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#20http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#20http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#20http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#20http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#19 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
9/28
9
curiosamente o factor mis importante da diferenciacin: "O escritor galego atopouse
en tdolos tempos do idioma cunha morea de posibilidades fontico-morfosintcticas
e, en vez de se decidir por unha delas, combinounas constantemente na sa
producin. Isto vale tanto prs escritores de hoxe coma prs do sc. XIII ou XIV. Nos
textos portugueses medievais tamn hai alternancias, pero son menores e desde o
comenzo vanse atopando unhas normas xerais. Nisto est a grande diferencia entre as
das comunidades lingsticas"(21).
De todas as formas, se a cuestin da identidade entre galego e portugus na
actualidade polmica e caben argumentos nunha ou noutra direccin, parece
evidente que durante toda a poca medieval existe unha clara unidade lingstica
galego-portuguesa, a pesar de certas preferencias a un lado ou a outro do Mio, que
nunca nos deben impedir falarmos dunha nica comunidade lingstica(22). ParaCarolina Michalis, a esa esencial "uniformidade da lingua desde o extremo da Galliza
at o extremo do Algarve, apenas com algumas variantes provinciaes, dentro de um
typo commum" unase unha "grande semelhana nos modos de viver, sentir, pensar,
poetar -uniformidade e semelhana que fallam eloqentemente a favor da affinidade
primitiva de lusitanos e gallacos"(23).
3. Etapas do galego medieval
Tres son os grandes perodos en que podemos dividir a historia da lingua galega: o
galego antigo, o galego medio e o galego moderno. O galego antigo ou galego-
portugus medieval comprende desde a sa aparicin, arredor do sculo IX, at fins
do sculo XV e, por tanto, tamn da Idade Media; o galego medio abranxe os sculos
XVI, XVII e XVIII, chamados xeralmente sculos escuros pola prctica desaparicin
do galego como lingua escrita, anda que convn distinguir os dous primeiros do
XVIII, sculo da Ilustracin; e o galego moderno, que incle o sculo XIX, sculo do
Rexurdimento literario, e o XX, onde a lingua pasou por diferentes fases que
desembocaron na situacin actual.
3.1. O galego, lingua oral
No perodo medieval ou galego antigo podemos sinalar das grandes etapas: unhaprimeira en que o galego lingua oral, mais non escrita, que comprende desde o
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#21http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#21http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#21http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#22http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#22http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#23http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#23http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#23http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#23http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#22http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#21 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
10/28
10
sculo IX at fins do XII, e unha segunda en que o galego se converte tamn en lingua
escrita, que comprende os sculos XIII, XIV e XV.
A primeira delas, que podemos denominar etapa primitiva ou preliteraria,
comprende os catro primeiros sculos da vida do idioma, desde que este apareceucomo forma diferenciada, por evolucin do latn vulgar falado na antiga Gallaecia, at
aparicin dos primeiros textos escritos no novo romance a principios do sculo XIII.
Durante este perodo o galego vaise caracterizar por ser unha lingua exclusivamente
falada, conservando o latn o carcter de lingua escrita, pois funciona en todo o
Occidente como verdadeira lingua internacional, anda que para a pequena minora
letrada, fundamentalmente clrigos, non houbese mis nacin que a cristi; o pobo
grafo vai basear a sa identidade no seu romance particular, deturpacin do latn
vulgar, que no noso caso ser o galego, elemento diferenciador con relacin aos pobosvicios e vertebrador da nacin galega, constituda en torno a el(24).
Antes do sculo IX anda podemos falar dun galego prehistrico que despontaba
nos primeiros sculos da era cristi aos dous lados do ro Mio de modo
substancialmente uniforme, mais do que non existe outra documentacin que a do
latn vulgar das inscricins peninsulares. A partir do sculo IX existen documentos
pblicos ou privados, ou ben documentos xurdicos, escritos nun latn brbaro eartificial que nunca tivo vida propria na fala; era este latn obra de escribns obrigados
a usaren unha lingua que xa ignoraban en boa medida, cando por iso en
irregularidades consistentes, en parte, na intercalacin de numerosas locucins e
vocbulos do novo romance que eles falaban; a este conxunto podemos chamarlle
galego protohistrico, que comprende os sculos IX, X, XI e XII; ao finalizar este
ltimo sculo comezarn a aparecer textos literarios que van pr fin ao reinado do
latn brbaro, iniciando unha nova etapa(25).
Ao longo da Idade Media o galego vai asumir todas as funcins proprias dunha
lingua normalizada, salvo a internacional, reservada ao latn en todo o mbito da
Romania; as, o galego a lingua de identidade, familiar e de relacin social de todos
os galegos, sen distincin de clase social nen de ubicacin rural ou urbana; tamn o
galego a lingua propria do mundo laboral en todos os seus mbitos e a que se utiliza
para a relacin do individuo coas diferentes institucins sociais, como concellos,
igrexa ou gremios; a funcin cultural, reservada nun principio ao latn como lingua
escrita, vai ser tamn asumida posteriormente polo galego, e de forma
espectacularmente brillante na poca trobadoresca no campo da lrica, anda que o
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#24http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#24http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#24http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#25http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#25http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#25http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#25http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#24 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
11/28
11
latn sexa a lingua xeral de comunicacin entre persoas de linguas diferentes durante
toda a poca medieval(26).
No perodo anterior ao nacemento dos novos romances o latn apresentaba unhavariedade culta, utilizada como lingua escrita e nos mbitos mis formalizados, e
outra variedade vulgar, empregada como lingua oral nos contextos informais -o
chamado latn vulgar-, orixinando unha situacin de endodiglosia ou diglosia interna,
por se producir entre variantes dunha mesma lingua; dese latn vulgar xurdiron as
linguas romnicas. Nos catro primeiros sculos de vida do noso idioma -
aproximadamente desde o ano 800 ao 1200-, dse certamente unha diglosia -agora
exodiglosia por se tratar de das linguas- entre a variedade culta ou formal do latn e o
galego, continuacin natural do latn vulgar, o primeiro utilizado como lingua escrita-por tanto nun mbito culto e nuns usos sociais privilexiados- e o segundo como
lingua oral; anda que, de atendermos as suxerentes hipteses de Roger Wright, a
diferenza entre a lingua latina (latn escrito ou gramtica) e a lingua vulgar
(romance galego falado) non sera percebida como se se tratase de das linguas
distintas, senn mis ben como dous estilos dentro dunha mesma lingua: "Lo escrito
entonces era exactamente `elaboracin estilstica del habla', como el gallego o el
castellano escrito de hoy lo es del gallego o del castellano hablado... El latn y el
romance no eran entonces, aunque lo fueran a ser ms tarde, dos lenguas
conceptualmente autnomas. Creer en este espejismo anticuado nos causa
problemas a los fillogos; dejar de creerlo los puede solucionar"(27).
Mais, de todas as formas, non deberamos deducir de aqu que a nosa lingua pasou
nese perodo por unha etapa de diglosia ou de anormalidade social semellante que se
deu nos ltimos sculos e anda se est a producir na actualidade(28). A pesar de o
latn ser a lingua escrita, o galego tivo durante eses sculos a mesma 'normalidade' queo resto das linguas que, igual ca el, provian da evolucin do latn vulgar; o galego foi,
pois, tan 'normal' no seu territorio como o foron o casteln, o cataln, o francs ou o
italiano nos seus respectivos. Inclusive Wright, en coherencia cos seus atrevidos
postulados, nega a existencia de diglosia: "No hay indicio alguno de que entonces
hayan distinguido de manera metalingsticamente tajante entre lo hablado y lo
escrito como dos lenguas autnomamente distintas. No creo que sea ni siquiera
posible que hayan tenido entonces tal situacin de diglosia, la cual requiere sistemas
pedaggicos de una complejidad que no podemos postular para la Galicia del siglo
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#28http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#27http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#26 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
12/28
12
diez"(29).
O latn era a lingua oficial das cortes cristis de todo o Occidente de Europa durante
a Idade Media polo feito de ser tamn a nica lingua oficial que a Igrexa, autntica
institucin de carcter internacional naquela altura, utilizaba. Mais o galego pasou a
ser a lingua falada por todos os estamentos sociais, sen complexos nen distincin de
clases. Estes catrocentos primeiros anos de vida do idioma debemos contabilizalos,
pois, como de plena normalidade lingstica no noso territorio con relacin ao
contexto histrico, social e poltico en que o galego estaba inscrito.
Mais tamn debemos contemplar o dominio e expansin territorial do galego no
mbito oral luz da verdadeira extensin e importancia do reino de Galiza no perodo
que estamos a tratar. Se do primitivo romance galaico oriental ou leons naceu ocasteln no seu lmite oriental, o galaico occidental ou galego foi a lingua cortes do
reino da Gallaecia por ser no occidente onde estivo o centro do Imperio galaico, con
Santiago de Compostela como corte mis importante en moitos momentos da sa
historia. Andrs Pena Graa considera que con Ordoo I (914-924) "comeza o que
ser a tnica dominante na historia do reino de Galicia, ao darse o caso de o rei galego
herdar os outros reinos do NW peninsular", feito que segundo el os historiadores
castelns e leoneses teen interpretado intencionadamente como unha absorcin do
reino galego por Len ou Castela; e engade: "O reino galego non se absorbe, figura
sempre a carn dos outros nos diplomas, outra cousa que os historiadores sobreditos
silencien este feito. Seguindo esta metodoloxa podiamos argir con moita mis razn
que Galicia a que engule os outros reinos. Ordoo I foi proclamado rei como
Ordoo II de Asturias e Len (914-924). A partires de agora a lingua dos monarcas
ser o galego. Os infantes sern criados polos titores das grandes familias galegas e a
cultura e diplomtica levarn selo galego"(30).
Se a principios do sculo X o galego a lingua cortes empregada polos monarcas,dous sculos despois temos un testemuo documental que nolo ratifica. Afonso VI,
rei de Len, mais tamn de Castela e Galiza como se viu, nacido en Compostela
segundo Murgua(31), prometera o reino de Galiza ao fillo de dona Urraca Afonso
Reimndez, mais reservbase Len e Castela para o seu fillo don Sancho, morto na
batalla de Ucls arredor de 1109; nunha crnica de Frei Prudencio Sandoval,
historiador nacido en Valladolid a meados do sculo XVI, nrrase que o rei Afonso VI
recebeu en Toledo a triste nova da morte do seu nico fillo "y en la lengua que se
usaba dijo con dolor y lgrimas que quebraba el corazn: Ay meu fillo! Ay meu fillo!
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#29http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#29http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#29http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#30http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#30http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#30http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#31http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#31http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#31http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#31http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#30http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#29 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
13/28
13
Alegra do meu corazn et lume dos meus ollos, solaz da mia vellez!...(32). Temos,
pois, que a principios do sculo XII o galego era a lingua que se usaba na corte de
Afonso VI e que usaba o proprio rei mesmo nas sas manifestacins mis ntimas e
espontneas.
A propsito de Afonso Reimndez, afirma Mercedes Brea: " decir, houbo un
momento no que un rei, nacido e criado en Galicia (cos condes de Traba), foi
primeiro, e durante un tempo, s rei de Galicia, e logo foi extendendo o seu poder
(sempre por va de herdanza) resto do territorio cristiano peninsular (excepto
Portugal, que xa cousa aparte). Que a lingua da sa corte fose o galego non sera de
extraar"(33). Inclusive no sculo XIII Fernando III e o seu fillo Alfonso X estiveron
vinculados con Galiza e co galego, seguramente a sa lingua familiar, como demostra
o dominio que este ltimo posua dela(34).
Emilio Gonzlez Lpez sostn que o galego-portugus foi a lingua culta do reino de
Len nos primeiros sculos da Reconquista e moi ben puido ter sido a lingua comn
de todo o occidente peninsular se non acabase por se producir o dominio poltico de
Castela: "A lngua galaico-portuguesa, convertida mis tarde no idioma portugus, na
lngua nacional de Portugal, puido ter sido tamn a lngua comn aos outros pobos
hispnicos do occidente da pennsula que se agruparon arredor de Len. Nos
primeiros sculos da Reconquista foi o galaico-portugus a lngua culta do reino de
Len. Soio coa ascendencia poltica de Castela, que someteu ao seu influxo ao reino
leons, comezou a declinar a influencia de Galicia e con ela da sa lngua"(35).
Menndez Pidal, empeado en resaltar o papel preponderante de Castela e do seu
idioma seguindo o ideal castelanista, fala da loita entre o galego e o casteln pola
hexemona lingstica no reino de Len, sen poder ocultar totalmente o importante
papel que Galiza tivo(36). O mesmo Castelao ten reparado en que o galego fora lingua
lrica e cortes de Castela: "o romance galego percorreu un ciclo literario compreto, detan outo valor artstico que traspuxo as fronteiras do noso pas, chegando a ser lngoa
lrica e cortesn de Castela"(37). O profesor alemn Hans Schneider resalta as mesmo
que, na sa fase arcaica, "el gallego fue lengua literaria de gran prestigio en
Europa"(38).
vista do poder poltico de Galiza nese perodo histrico, non parece, pois,
arriscado pensar que o galego non s foi unha lingua moi valorada na lrica, senn
que tamn gozou con anterioridade de prestixio como lingua de comunicacin oral,
xustamente por ser Galiza reino hexemnico e por ser o galego a lingua cortes por
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#32http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#32http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#36http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#36http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#38http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#37http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#36http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#35http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#34http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#33http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#32 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
14/28
14
excelencia. Tampouco resulta difcil concordar con Sebastin Martnez-Risco cando
afirma: "Contemplando luz desta perspectiva histrica a esgrevieza e dignidade de
que entn gozaba a lingua galega, fica un, mis que dodo, abraiado de que a esa
mesma lingua, pervivente ao longo dos sculos, pretenda negrselle hoxe, por algns
moito menos outos varns, o pan e o sal, e poda ser tida por outros como pouco
fina"(39).
3.2. O galego, lingua escrita
A distribucin de funcins entre o latn, lingua escrita, e o galego, lingua oral,
facase cada vez mis difcil de manter porque somente un moi reducido nmero de
persoas era capaz de entender xa a lingua do Lacio, progresivamente distanciada doromance pola propria evolucin deste, ou de escreber un texto nela. Os mesmos
escribns tian graves dificuldades para a correcta utilizacin do latn, polo que,
cunha frecuencia crecente, vertan nos seus documentos palabras e estruturas
lingsticas do romance en lugar das correspondentes formas latinas; e as persoas que
encarregaban os documentos ou eran destinatarias dos mesmos tian tamn cada vez
maiores problemas para os entenderen.
As pois, por ineludbel necesidade de comprensin, o galego vaise converter tamn
en lingua escrita, primeiro nos documentos privados e con posterioridade en
documentos pblicos. Tal uso do galego como instrumento til e necesario na escrita
de carcter documental vai coincidir co emprego literario do mesmo, inicindose as
unha nova etapa na vida do idioma, que comeza co sculo XIII, en cuxa primeira
metade aparecen en galego documentos de compra-venda, testamentos, doazns, etc.,
mais tamn as primeiras cantigas da escola trobadoresca galego-portuguesa, algunhas
datadas mesmo no inicio do sculo.
No dominio lingstico da Pennsula Ibrica o casteln, o cataln e o galego-
portugus convertronse moi rapidamente en linguas "oficiais" nos textos escritos. O
galego(portugus) pasou a ser desde moi cedo lingua escrita oficial de Portugal,
potenciada durante o reinado de Afonso III o Bolos e definitivamente impulsada
polo rei D. Dins (1279-1325), sendo anda maioritariamente utilizada con
posterioridade en todos os seus usos na poca en que Portugal vai ficar baixo o poder
de Castela (1580-1640), a pesar de nese perodo de monarqua dual boa parte dos
escritores portugueses se converteren en bilinges(40). Mais non aconteceu as en
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#39http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#39http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#39http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#40http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#40http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#40http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#40http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#39 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
15/28
15
xeral con outras linguas romnicas, pois, por exemplo, o francs non sera oficializado
formalmente at ben entrado o sculo XVI, as discusins sobre o italiano chegaron ao
sculo XIX e o romeno oficializouse na segunda metade dese mesmo sculo XIX.
Durante esta etapa o galego segue a ser a lingua falada por toda a poboacin galega,substitundo tamn agora o latn como lingua escrita maioritariamente. Esta etapa xa
literaria podemos subdividila en das pocas: a trobadoresca e a postrobadoresca,
tomando como referente a manifestacin mis rechamante desa lingua escrita, que a
literaria. A poca trobadoresca comprende desde a aparicin dos primeiros textos
escritos a principios do sculo XIII at 1350, cando se d por finalizada a escola lrica
galego-portuguesa. a poca de esplendor do galego medieval, pois nela desenvlvese
esta escola lrica que d lugar s esplndidas cantigas de amor, de amigo e mais de
escarnio e maldicer recollidas nos Cancioneiros, as como s Cantigas de Santa Marade Afonso X o Sabio e a outros textos en prosa. As primeiras cantigas conservadas
corresponden aos inicios do sculo XIII, podndomos afirmar que o galego escrito se
manifestou en primeiro lugar a travs da poesa lrica.
A poca postrobadoresca comprende desde 1350 at finais do sculo XV, sendo esta
unha poca de decadencia coa desaparicin da esplendorosa escola lrica galego-
portuguesa e a sa substitucin pola menos brillante escola galego-castel, que
pretenda imitar o estilo daquela, mais cuns resultados pobres tanto desde o ponto devista artstico como lingstico, chegando mesmo nalgns casos a unha especie de
hibridismo galego- casteln.
Tamn a principios do sculo XIII se documentan os primeiros textos en prosa
tabelinica conservados, anda que son un pouco posteriores aos lricos. Por volta de
1214 estn datados dous documentos de carcter notarial de grande importancia para
o estudo da lingua, o Testamento de Afonso II e a Noticia de Torto, aparecidos aln
Mio, mais perto do que hoxe territorio galego, sendo de arredor de 1230 o primeiro
documento aparecido at agora en galego dentro dos lmites xeogrficos da Galiza
actual, como afirma Filgueira Valverde: "Mais o certo que o primeiro documento
con frases galegas sigue sendo a doacin de Petrus Cipriaes ao mosteiro de Samos no
1227, dez anos posterior, como creo, ao primeiro do Aln-Mio. Con meirande texto
e quizais tamn coa conciencia de non escribir en latn aparece o galego no litixio de
Munio Fernndez de Rodeiro e os vicios de Moreira no 1230, publicado por Lpez
Pea"(41). Con todo, at 1255 non se documenta unha significativa cantidade de
textos en prosa romance(42).
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#41http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#41http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#41http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#42http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#42http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#42http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#42http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#41 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
16/28
16
Desde a segunda metade do sculo XIII o galego comeza as mesmo a ser utilizado
na prosa literaria de carcter narrativo, fundamentalmente na traducin, refundicin,
adaptacin ou recriacin das lendas artricas (Libro de Xos de Arimatea, Libro de
Merln, A Demanda do Santo Graal, Libro de Tristn), troianas (Crnica Troiana,
Historia Troiana) ou xacobeas (Miragres de Santiago, Cornica de Santa Mara de
Iria); algns destes textos consrvanse fragmentariamente e outros perdronse nas
sas primitivas versins, mais hoxe sabemos con seguridade que os galegos podan ler
na sa propria lingua as novelas cabaleirescas que estiveron de moda en Europa na
poca medieval.
4. O galego, lingua lrica peninsular
A lingua empregada nas cantigas medievais mis depurada que a da prosa
documental, apresentando unha notbel perfeicin e un carcter substancialmente
unitario a un lado e outro do Mio, chegando a se converter en lingua lrica de todos
os reinos cristins da Pennsula, coa excepcin de Catalua. Xa se citou anteriormente
a afirmacin do Marqus de Santillana de que todos os trobadores, fosen "castellanos,
andaluces o de la Estremadura", compuan as sas cantigas en lingua galega ou
portuguesa. E isto resulta evidente con citar casos como o de Martin Moxa, aragons,
ou o tan socorrido do rei de Castela Afonso X o Sabio.
Para Rodrigues Lapa a lingua trobadoresca a que "denuncia o verdadeiro falar
corrente", constitundo para el un absurdo "dizer-se que a lngua dos trovadores era
artificial", pois iso supora negar "toda a bela sinceridade e autenticidade do antigo
lirismo galego-portugus"; porn, "o instrumento de que se serviam os trovadores era
uma lngua estilizada, que pairava por cima das variaes dialectais", sendo "este
convencionalismo, esta aspirao de universalidade que garantiram o prestgio e a
irradiao do idioma galego-portugus como veculo da poesia lrica da
Pennsula"(43).
Ao tratar das orixes da cantiga de amigo, Tavani di que esta "non pode ser mis ca
un producto do especfico mbito literario dunha superestructura dada, sa vez en
relacin dialctica cunha base histrica ben precisa, que a do reino galego-asturiano-
leons, isto , da entidade socio-econmica e superestructural en vas de
consolidacin, entre os sculos XI e XII, no recanto noroccidental da pennsula
ibrica, en funcin antagonstica respecto tanto da rabe-andaluza que se arrepn,
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#43http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#43http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#43http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#43 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
17/28
17
coma da rea casteln-navarra que se lle opn concorrencialmente". Tal
superestrutura non pode ser outra que o reino da Gallaecia, anda que Tavani non o
mencione expresamente, co ncleo bsico do seu poder no territorio galego e
fundamentalmente en Santiago de Compostela. Este non recoecemento parece ser o
que lle impide a Tavani achar unha explicacin coherente caracterizacin galega da
lrica, cando afirma que "falta anda por explica-lo motivo polo que a poesa lrica
expresada por esta entidade socio-econmica e superestructural foi galega e, pola
contra, non asturiana ou leonesa"(44), explicacin que vai achar na importancia de
Santiago de Compostela como nico "centro cultural de relevo internacional existente
en todo o reino galego-asturiano-leons, e mesmo o mis prestixioso de toda a
pennsula ibrica", a pesar de resaltar a importancia poltica de Len: "As a todo,
anda non abonda isto para explica-la posicin de privilexio asumida no mbito
literario pola rea galega, tanto no interior do estado leons coma en comparacin
coas outras zonas hispano-cristis: unha posicin de privilexio que para realizarse en
forma dunha hexemona cultural de dimensins peninsulares esixa a presencia dun
centro axeitado, no cal conflusen, para seren oportunamente e autonomamente
reelaborados, os estmulos creacin de productos superestructurais condicionados
por unha base socio-econmica dada e mesmo tempo capaces de condicionrena.
Na rea galega exista tal centro cultural, e era a cidade desenvolvida arredor do
santuario xacobeo de Compostela"(45). Mais, como xa se viu con anterioridade, istonon pode ser alleo importancia poltica do reino da Galiza.
As pois, o feito de o galego se converter en lingua lrica peninsular tamn o
debemos pr en relacin co dominio poltico da Gallaecia, que non se pode dar por
terminado no sculo XII coa independencia formal de Portugal, pois a separacin dos
reinos non foi rxida desde o seu inicio. As diceses galegas, salvo Santiago,
pertenceron durante sculos a Braga; e Lisboa, vora, Lamego, Salamanca e Zamora,
entre outras, a Santiago, producndose a separacin de Lisboa da dicese compostel a
partir de 1400. Ademais, como afirma Camilo Nogueira, entre 1143, ano en que
Afonso Henriques recoecido como rei de Portugal, e 1230, cando morre Afonso IX
de Galiza, houbo dous reinos galaicos independentes, pois: "Tan galego era o reino de
Gallaecia-Len con Fernando II (1157-1188) e Afonso IX (1188-1230) -os dous
enterrados en Santiago-, como o reino de Gallaecia-Portucale, con Afonso Henriques
(1128/43-1185), Sancho I (1185-1211), Afonso II (1211-1223) e Sancho II (1223-
1248)". Da identidade galaica destes dous reinos seran boa mostra "o Prtico da
Gloria, as Cortes de Gallaecia en Len, os forais municipais que inzaron toda Galicia,
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#44http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#44http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#44http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#45http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#45http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#45http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#45http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#44 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
18/28
18
a expansin por toda Extremadura, a literatura en galego florecendo en toda a
Pennsula"(46).
A identidade lingstico-cultural que reflicten as cantigas trobadorescas galegas e
portuguesas (galego-portuguesas), posta de manifesto polos estudosos das mesmas, e
por que non achamos mis diferenzas entre os textos dun trobador de Lisboa e outro
de Compostela que as derivadas do proprio estilo persoal do autor -alis moi
condicionado polo carcter paradigmtico da nosa `escola' trobadoresca-, hai que a
pr en estreita relacin con esa identidade poltica "galega" dos dous reinos, resaltada
tamn por Castelao: Imos supor que houbo das Galizas -a que se foi e a que se
quedou, a que se axuntou con Castela e a que enxendrou a Portugal-; pero
induvidable que ambas as das tian un mesmo mecanismo sonoro, un mesmo xeito
tonal e rtmico, unha mesma lngoa, unha mesma arte e unha mesma cultura; en fin,
unha mesma alma patria; e, polo tanto, a divisin de Galiza en dous Condados, que
dispois se convertiron en Reinos diferentes, non autoriza a distinguir das
modalidades creacionistas, segn estas se produxesen nunha ou noutra beira do ro
Mio, pois a nacin galega chegaba at o Douro, e todo canto se veu chamando
`galaico-portugus' realmente e unicamente `galego'. Don Dinis de Portugal non
era, de certo, un rei de Galiza; pero como trovador foi tan galego como seu ab, o Rei
Sabio de Castela, cando este compuxo as Cntigas(47).
Tal identidade evidnciase ao comprobarmos que moitos dos altos cargos do
goberno portugus mantidos por Afonso Henriques eran nobres con posesins e
races familiares ao norte do Mio, o que leva o historiador portugus Jos Mattoso a
afirmar: "As relaes familiares entre os nobres dos dous lados da fronteira, e as fceis
oscilaes dos senhores entre os dois reinos, mostram uma perfeita smose entre as
nobrezas galega e portuguesa, seno uma verdadeira identidade"(48). As fronteiras
non estaban anda consolidadas no sculo XII, producndose constantes invasins dos
reis de Portugal ao norte do Mio e influndo os reis galegos en Portugal, sen que esa
rivalidade fronteiriza conxuntural impedise "as intesas trocas culturais entre Portugal
e a Galiza de que a poesia trovadoresca expreso bem conhecida"(49), segundo
tamn afirma Mattoso, quen sublia o importante papel da nobreza galega no
dominio da cultura cortes dos sculos XIII e XIV, xusto no perodo de esplendor da
lrica; este mesmo historiador portugus considera que s a fins do XIII comeza a
xurdir unha lenta conciencia de diferenciacin da nobreza portuguesa a respeito da
galega, o que explica con claridade a identidade da lrica galego- portuguesa: "A
nobreza portuguesa, todavia, s para o fim do sculo XIII parece ir emergindo
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#46http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#46http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#46http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#47http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#47http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#47http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#48http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#48http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#48http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#49http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#49http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#49http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#49http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#48http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#47http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#46 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
19/28
19
lentamente para uma conscincia da sua diferena em relao com a galega"(50).
Cabe, pois, contemplarmos outra interpretacin mis verosmil sobre a
preponderancia do galego na lrica peninsular durante os sculos XIII e XIV, en
contra da tpica e pouco consistente apelacin s especiais caractersticas `espirituais'
da nosa lingua ou das nosas xentes; e isto con independencia da adecuacin entre
linguas e xneros de escrita, xa que, segundo dixo Carballo Calero, no sculo XIII
existan na Romania catro linguas habilitadas para a lrica (o galego entre elas, como
nica lingua peninsular) e empregar outra "tena que resultar grotesco"(51).
A explicacin posibelmente haxa que a procurar na hexemona da Gallaecia, que
fara que a cultura, nesa altura posta de manifesto a travs da lrica, se expresase no
idioma do poder poltico dominante, como sostn C. Nogueira: "Por outra parte
unha cousa absurda, que non sei porque se sigue repetindo, dicer que o galego era
utilizado por ser unha lngua mis apta para a lrica. O que sucede que a cultura da
poca expresbase atravs da lrica, como anos despois, cando a autoridade real se
expresa atravs das leis, comezan a ter importancia os textos lexislativos. O casteln
posterior. Lapesa, Menndez Pidal ou Snchez Albornoz non se explican como o
galego era a lngua de cultura en Castela. Pois igual que hoxe o ingls a lngua da
informtica pola existncia dos Estados Unidos. Afonso X, o Sbio, non facia mis queescreber na lngua dos seus avs. Era fillo de Fernando III e neto de Afonso IX, que
est enterrado en Santiago. Fernando II, o seu bisav, foi o que lle encarregou o
Prtico da Glria ao Mestre Mateo. Afonso X xa tia o poder no Sul, estaba
enfrentado politicamente a Santiago, era xa un rei casteln, pero falaba galego"(52).
Tase en conta tamn que Salamanca foi unha Universidade galaica instituda polo
rei galego Afonso IX (1188-1230) e administrada durante sculos por Compostela,
sendo tamn os seus profesores case todos galegos. Por outra parte, que en certoslugares de Estremadura se fale anda hoxe galego podera as mesmo achar unha
explicacin mis convincente a partir da consideracin da Gallaecia como reino
hexemnico na Idade Media: "Non hai nada de extrao en que en certos lugares de
Extremadura, dos que hoxe se est a falar moito, se fale galego: non estamos mis que
ante os restos da sua prpria lngua"(53).
Mais, anda circunscrebndomonos aos lmites territoriais da Galiza actual, ao norte
do Mio, de resaltar a importancia do elemento galego na escola lrica trobadoresca,
como puxo de manifesto o profesor Rodrigues Lapa: "Quando dizemos `o nosso
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#50http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#50http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#50http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#51http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#51http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#51http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#52http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#52http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#52http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#53http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#53http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#53http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#53http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#52http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#51http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#50 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
20/28
20
lirismo', pretendemos significar o lirismo galego-portugus. E, se repararmos bem,
fora de toda a preocupao nacionalstica, as primeiras manifestaes da arte
trovadoresca e at os maiores trovadores, tirante D. Dinis, acusam o predomnio
evidente do elemento galego sobre o elemento portugus, o que pode fazer supor que
o foco irradiador da nova poesia esteja sobretudo na regio de Alm-Minho. Pelo
menos, a procedncia averiguada da maior parte dos trovadores assim o indica"(54).
A pesar dos problemas que apresenta a documentacin peninsular para a
localizacin xeogrfica de grande parte dos autores da escola, especialmente no
referente a aqueles de procedencia non aristocrtica, con todas as reservas e cautelas,
podemos considerar xograis e segreis de orixe galega, entre outros mis dubidosos, os
seguintes: Abril Perez, Airas Paez, Bernal de Bonaval, Fernan do Lago, Golparro, Joan
Baveca, Joan de Cangas, Joan de Requeixo, Joan Servando, Juio Bolseiro, Lopo,
Martin Campina, Martin Codax, Martin de Caldas, Martin de Ginzo, Martin
Padrozelos, Meendinho, Nuno Porco, Nuno Treez, Pai Calvo, Pero da Ponte, Pero de
Armea, Pero de Berdia, Pero de Veer, Pero Meogo ou Vasco Fernandez Praga de
Sandin. No grupo dos trobadores, considerados em sentido lato, seran de
procedencia galega, entre outros, Afonso Eanes do Coton, Afonso Soares Sarraa,
Airas Carpancho, Airas Moniz de Asme, Airas Nunez, Airas Perez Vuitoron, Diego
Moniz de Asme, Fernan Figueira de Lemos, Fernan Padron, Fernan Paez deTamalancos, Joan Airas de Santiago, Joan Garcia, Joan Lopez de Ulhoa, Joan Nunez
Camanez, Joan Romeu, Lopo Lians, Nuno Fernandez de Mirapeixe, Nuno Fernandez
[Torneol?], Osoiro Anes, Pae da Cana, Pai Gomez Charinho, Pai Soarez de Taveiros,
Pedro Eanes Solaz, Pero Garcia de Ambroa, Pero Velho de Taveiros, Roi Fernandez de
Santiago, Roi Paez de Ribela ou Sancho Sanchez.
En total, seguindo e ponderando as hipteses das ltimas investigacins de
conjunto, poderamos conclur que dos cerca de 150 autores de que a tradicin
manuscrita galego-portuguesa nos fixo chegar obra potica, uns 64 seran,
probabelmente, galegos de aqun Mio, uns 70 portugueses, uns 11 doutros reinos
peninsulares (Afonso X, Afonso XI, Joan Vaasquez de Talaveyra, Pero Garcia
Burgales, Men Rodriguez Tenorio, Martin Moxa, D. Gomez Garcia, Galisteu
Fernndez, Caldeiron, Estevan da Guarda, Joan de Leon) e 4 extrapeninsulares (o
xenovs Bonifacio Calvo, o provenzal Arnaldo(55) [Arnaut Catalan?], Picandon,
Rimbaut de Vaqueiras)(56). Todos eles poetizaron en lingua galega, conferndolle a
esta o carcter de lingua lrica peninsular.
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#54http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#54http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#54http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#55http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#55http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#56http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#56http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#56http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#56http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#55http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#54 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
21/28
21
Ora ben, falarmos da importancia da componente galega no lirismo trobadoresco
en nada altera a substancial unidade cultural e a homogeneidade lingustica, estilstica,
retrica, mtrica ou musical que conferen a este corpus lrico conservado a
denominacin de lrica trobadoresca galego-portuguesa, reflexo cabal da unidade
poltica e cultural do antigo reino da Gallaecia a que esta lrica serve e de que esta
lrica deriva.
Cara a meados do sculo XIV a escola lrica galego-portuguesa entra en decadencia,
a que non pode ser totalmente allea a evolucin da situacin poltica na Galiza. A
partir do reinado de Fernando III (1230-1252) o reino de Galiza, conservando sempre
o seu proprio carcter, viuse integrado na coroa de Castela-Toledo-Len, iniciando
moi lentamente o camio da decadencia poltica e econmica, que finalmente tamn
acabar por se converter en decadencia cultural. A unin de Castela e Len, coacrecente influencia de Toledo como centro da cultura substitundo en parte a Santiago
(Afonso X e a Escola de Tradutores), vai ir pouco a pouco disolvendo a realidade
poltica galega na coroa de Castela, anda que isto non se logrou at o sculo XVI(57).
A estas circunstancias polticas van unidas outras causas que explican o inicio da
decadencia: Castela afianza o seu prestixio poltico e cultural na Pennsula; Portugal
consoldase como nacin e orintase cara s campaas ultramarias; Galiza inicia o
proceso de substitucin da sa nobreza por outra allea como consecuencia da guerra
civil entre Henrique de Trastmara e Pedro I, impedindo as guerras irmandias a
consolidacin dunha burguesa mercantilista propria; a cultura e os modos de Castela
vanse ir introducindo progresivamente tanto en Portugal, anda que mis
tardiamente, como en Galiza, consecuencia do proceso de perda de identidade
poltica; consolidacin de Toledo como capital do lirismo hispano, alleando a lrica
galego-portuguesa do seu mbito lingstico e cultural; as mesmo, as peregrinacins a
Santiago de Compostela tamn decaen, perdendo importancia como centro de
irradiacin cultural.
5. O galego, lingua "oficial" da Galiza na Baixa Idade Media
O feito de que a partir da segunda metade do XIV e durante o XV a lrica entre en
decadencia e se vaian dando as circunstancias poltico-culturais que posteriormente
han conducir paseniamente aos sculos escuros non implica que a lingua galega
entrase xa en crise naquel perodo; o noso idioma continuou at o fin da Idade Media
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#57http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#57http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#57http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#57 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
22/28
22
o seu camio de plena normalidade, asumindo aqueles mbitos de uso que foron
comns s linguas do seu contorno.
Se desde o sculo IX ao XII o latn desempeou en toda a Romania, e por tanto
tamn no dominio lingstico galego, o papel mis ou menos correspondente ao quehoxe chamaramos "lingua oficial", pois esta era a lingua utilizada nos textos escritos,
tanto de carcter documental como literario, a partir do sculo XIII ese papel pasouno
a desempear no noso territorio o galego principalmente.
Se o galego(portugus) se converte moi cedo en lingua "oficial" de Portugal, con
relacin ao territorio coincidente coa Galiza actual, e seguindo o estudo documental
de H. Monteagudo Romero(58), na primeira metade do XIII cando aparecen os
primeiros documentos en galego, estendndose o seu uso na segunda metade dese
sculo e xeneralizndose no sculo XIV, en que o galego non s se emprega nos
documentos particulares, senn tamn nos pblicos; no sculo XV continuar esta
situacin, anda que na sa segunda metade o uso do galego se vai ir reducindo aos
documentos particulares, onde perdurar durante a primeira metade do sculo XVI. E
isto contando a lingua galega na parte final dese perodo co grave inconveniente de
non posur un monarca e unha corte de seu que impulsasen o uso da mesma, tal como
aconteceu en Portugal ou en Castela.
Constata H. Monteagudo que a documentacin de carcter privado
"practicamente unnime" no uso do galego durante os sculos XIV e XV, que os
poucos documentos que aparecen en casteln nos sculos XIII e XIV proceden sen
excepcin da Chancelara Real e que os orixinarios da Galiza son "practicamente
unilinges" en galego no sculo XIV. Anda na segunda metade do XV, cando comeza
a aparecer o casteln en documentos non emanados directamente da Chancelara
Real, a sa presenza mnima con relacin ao galego, pois contabiliza no corpus
manexado cinco na lingua de Castela, fronte aos 1029 no noso idioma. Afirma o autor
deste estudo: "Vemos polo tanto que a documentacin privada, que foi por onde o
galego comenzou o seu uso instrumental, constite un baluarte ben firme e seguro ata
o S. XVI"(59).
Ademais da utilizacin do galego en todo tipo de documentacin privada, este
tamn foi empregado polos organismos civs libremente conformados polos cidadns,
principalmente concellos e gremios, as como pola Igrexa nas catedrais, conventos,
mosteiros, etc. Faise constar no estudo referido que a documentacin dos concellos da
Corua, Santiago, Ourense, Betanzos ou A Pboa do Den estaba redixida
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#58http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#58http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#59http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#58 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
23/28
23
"integramente (ou case) en galego, polo menos durante os sculos XIV e XV. Quizais
este uso perdurou, anda que fose ocasionalmente, durante o S. XVI". Aprtase como
exemplo o libro de actas do Concello de Santiago no perodo de 1416-1422, onde de
326 documentos 308 estn en galego e s 18 en casteln, anda que a maior parte
destes con encabezamento e colofn realizados en galego polo proprio Concello e con
procedencia da Chancelara Real ou de autoridades non galegas, o que vn demostrar
a normalidade e oficialidade do noso idioma naquela altura.
Tamn se constata que a Igrexa comeza a facer uso pblico do galego a inicios do
XIV, xeneralizndoo durante a segunda metade do mesmo tanto en asuntos internos
como na relacin con outras institucins ou con particulares; a pesar da forte presenza
do latn na vida da Igrexa, rexstrase o uso do galego en numerosas actas dos Snodos
das diceses de Mondoedo, Ourense ou Santiago durante os sculos XIV e XV,regulndose tamn en galego as cuestins e actos de culto.
De 1681 documentos privados do arquivo da Catedral de Ourense pertencentes ao
perodo 888-1554, 550 estn en latn, 1086 en galego e 45 en casteln, correspondendo
a maior parte dos primeiros primeira poca e a dos ltimos ao sculo XVI; de 276
documentos do Mosteiro de San Estevo de Ribas de Sil comprendidos entre o ano 921
e 1525, 54 estn en latn, 207 en galego e 15 en casteln, dndose a circunstancia de
que os 7 que pertencen ao sculo XVI estn en galego; de 406 documentos doMosteiro de San Pedro de Rochas, 38 estn redixidos en latn, 318 en galego e 50 en
casteln, dos que 31 corresponden ao sculo XVI(60).
Por outra parte, anda que non hai coecemento hoxe da existencia de nengn
cdigo xurdico ntegro en galego, o feito de se conservaren fragmentos traducidos ao
noso idioma do latn ou do casteln unha mostra de que se quera evitar recorrer a
esas linguas nos procedimentos legais, revelando unha clara vontade por parte dos
galegos de utilizaren o seu proprio idioma como lingua normal das actividades
xudiciais.
Perante a observacin deses e doutros dados tirados do exame da documentacin
medieval(61), cabe afirmar que o galego foi a lingua normal e "oficial" entre os
habitantes do pas durante a Baixa Idade Media, como afirmou tamn Ferro Couselo:
"O galego entn a fala dos vasalos e dos seores, dos cregos e dos labregos, e ucese
o mesmo nos concellos que nas eirexas, misturado co latn nas prdicas e
cerimonias"(62). E foino as por propria vontade dos galegos, a pesar dos intentos de
impor un idioma alleo que s tivo na Galiza de fins da Idade Media a presenza que os
http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#60http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#60http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#60http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#61http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#61http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#61http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#62http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#62http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#62http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#62http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#61http://vello.vieiros.com/galego.org/linguadascantigas/relatorios/notasfreixeiro.html#60 -
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
24/28
24
reis castelns lle deron cos seus escritos ou que os nobres de Castela e squito
correspondente, enviados aqu como mandatarios colonizadores polos mesmos reis,
conseguiron implantar.
O pobo galego no seu conxunto continuou desenvolvendo a sa vida en galego,nunha situacin de monolingismo case absoluto. Evidentemente, ese ncleo
nobiliario estranxeiro, instalado co seu squito en Galiza a partir da segunda metade
do sculo XIV co obxectivo propositado de suplantar a nobreza galega, vai constitur
un foco diglsico non asimilado que, co paso do tempo e usando o enorme poder de
que dispn, acabar por impor o casteln como lingua "oficial", mais non real, de
Galiza en contra da vontade de todas as capas sociais galegas, sobre todo pola
substitucin nos cargos importantes de persoas galegas por outras que o non eran.
Anda que ese foco diglsico fica inxectado na sociedade galega, coas consecuenciasconsabidas para o idioma proprio, os seus resultados non tern unha repercusin
significativamente perceptbel na vida social do noso idioma at o sculo XVI, cando a
diglosia comeza a se enraizar na sociedade e o galego vai ir perdendo o uso escrito.
De todo este conxunto de consideracins parece lxico deducir que o galego
funcionou desde o sculo XIII at fins do XV como lingua "oficial" entre os proprios
galegos, independentemente de que desde a segunda metade do sculo XIV unhanfima minora de xente estranxeira, anda que detentadora do poder, usase o casteln.
6. A perda do carcter "oficial" do galego e da normalidade lingstica da Galiza
O emprego instrumental das linguas vulgares, elevando o seu rango oficial,
consoldase ao ser impulsado polas cortes reais. Sern os monarcas Fernando III en
Castela e Afonso III en Portugal os que ordenen os escribns utilizaren o romance
vulgar, dndolles as ao casteln e ao galego (portugus) un grande impulso, que se viu
incrementado na segunda metade do XIII con Afonso X o Sabio no trono de Castela e
con Don Dins no de Portugal. Galiza, que a partir de 1230 se convertera nun reino
sen rei exclusivo, verase cada vez mis vinculada coroa de Len e Castela. As explica
C. Nogueira o declive poltico de Galiza e a xnese dos dous Estados peninsulares
hoxe existentes: "No tempo crucial analizado, do tronco galaico orixinal agromaron
das gallas polticas diverxentes e finalmente contradictorias. Unha mantivo a cultura
e tradicin galaica e tomou o nome, Portucale, dun territorio galego. A outra
anexionou politicamente a Galicia, despois de responder inicialmente a unha
tendencia expansiva galaica, para finalmente marxinar ao reino orixinario. Non foi
-
7/31/2019 Artigo Freixeiro Mato sobre a Histria da lngua
25/28
25
estrao a este feito o debilitamento galaico causado pola separacin de Portugal" (63).
A separacin de Portugal supuxo, pois, para Galiza o seu debilitamento poltico e a
perda progresiva da sa importancia cultural anterior, transferida paulatinamente
para o sul: "Mas na essencia a desmembrao de Porgugal significava incorporao no
reino de Leo, e d'este na monarquia central; annullao da vitalidade popular, quebra
das tendencias separatistas dos nobres godos, comquanto a resistencia d'estes se
prolongasse por seculos, sendo precisa toda a energia dos reis catholicos para a
extirpar. Significava reduco posio subalterna de provincia. E significava ainda,
apesar de Santiago, transferencia gradual dos pequenos focos de cultura mundana
para o sul: Guimares, Coimbra, Leiria, Lisboa, Santarem, Evora i. . para
Portugal"(64).
Na obrigada relacin de Galiza cos monarcas utilzase primeiramente o latn, mais
xa en 1250 o rei Fernando III se dirixe aos compostelns en casteln; en 1252 estes
ltimos anda se dirixen ao rei en latn. Afonso X, poeta prolfico en galego, que reina
desde