zuberotarra onintza eta ariane[1]

Zuberotarra

ONINTZA ETA ARIANE

• Berdea : Mendebaldea

• Gorria: Erdialdekoa

• Urdina: Nafarra

• Laranja: Nafar Lapurtarra

• Horia: Zuberotarra

Zuberera, "Xiberotarra" edo "Xiberoko eüskara" ipar-ekialdeko euskalkia da, Zuberoa ia guztian eta administrazioz Biarnokoa den Eskiulan mintzatzen dena.

Bizkaiera bezala, muturrekoa baita gerografikoki, beste euskalkietatik bereizten duten ezaugarriak ditu ("ü" soinua, bokal eta diptongo sudurkariak, azentuak, etab.).Batasun handiko euskalkia bada ere, bi aldaera nagusitan banatua da: Pettarrako aldaera iparraldean eta Basaburukoa hegoaldean.Bere urruntasun administratibo eta geografikoagatik, Euskara batuarekin desberdintasun gehien duena da, bizkaierarekinbatera, bai ahoskeran (azentu markatua, ü hotsa eta txistukari ahostunak), bai hiztegian eta morfologian.

Euskalkien artean, egun desagertua den Erronkarierarekin berdintasun gehien zituen euskalkia da, hainbeste n sailkapenean dialekto bakarra osatzen baitzuen Bonarpateren sailkapenean.

Literatura Zuberotarra

Euskara zuberotarra literatura egitekolehen aldiz Tartasek erabili zuelaesan ohi da (Ontsa hiltzekobidia, 1666). Tartas Aruekoa zen, eta herri horretan Amikuzeko Hizkeraegiten da; hizkera horretan idatzizuen Tartasek. Berez, lekukorikzaharrenetakoa Athanase Belapeyre-ren Catehicima laburra da, 1696koa.

Ezaugarriak

• FONOLOGIA• Bokalak• u > ü bilakaera, honako kasuetan ez da inoiz gertatzen:• a) r biguinaren aurretik eta

ondotik: hur (ur, isurkaria), baina hürgü eta zü, baina gu(r)e eta zu(r)i. (fruitua);

• b) rd edo rth aurretik eta ondotik: úrdin, urthail.• c) s aurrean, ia inoiz ez: ikhúsi, bústi, gustátü.• d) u zaharra ez denean: Nun (non), huñ (oin), ezkúntü (ezkondu).• o > u, ia erabat: uhuñ (ohoin, lapur), hun (on).

Galdetzaileak: nur (nor), nuiz (noiz), zuñ (< zoin), eta abar.• i - ü > ü -

ü: düzü, nündüzün, ükhüzi (ikuzi, garbitu), üthüri (iturri), üngürü (inguru).• üa > ia: zah. aingürüa > egun aingü(r)ía (aingerua).• au > ai ia erabat: gaiza (gauza), gai (gau), iáñ (iraun).• Euskararen bokal sudurkari zaharrak gorde dituzte zubererak eta

erronkarierak: ãhãl, ãmã, ãhãri, mi~hi~, e.a.

• Kontsonanteak• Txistukari ahostunak, gaskoieraren eraginez jasoak. Zubererak bederatzi txistukari

ditu, ohiko seien ordez.• XX. mende hasieratik, jatorrizko r biguina ia erabat galdu da: ágiiói (erori).

Batzuek, óo (oro). Era berean, rr > r:üthürihéri (herri). (haragi), (iturri),• Hasperena kontsonante ondoren, Iparraldeko beste mintzoetan baino

gehiago: bethi, aiphátü, ikhúsi, belhar, lanhú, urhentü(bukatu).• n, l ondoren, p eta t zaharrak gorde dira: -

entako, sükhalte (sukalde), etxalte (etxalde, baserri), igante (igande), hántiketa hánko (handik eta hango), e.a.

• Azentua• Gehienetan, azkenaurreko silaban: bezaláko.• Baina:• a) neská jin düzü (neska etorri da) singularrean, zuñ néska (zein neska)

mugagabean• b) ginén, zinén < *ginaen, *zinaen.• c) Singularra eta plurala bereizteko:

lagü´nak/lagünék, lagüná(r)i/lagünér, lagünáen/lagünén• d) ardú, gazná, orgá < *ardano, *gaztana, *organa.

• IZEN MORFOLOGIA/ DEKLINABIDEA• Hitzak artikulurik bage erabiltzeko joera: gue aitá záhar da.• NONDIK: -RIK izen berezia denean, -TI edo -TIK izen arrunta

denean. Altzükürik eta menditi(k).• NORA: -RA edo -RAT izen bereziek, -ALA edo -

ALAT arruntek: Altzükürat eta herrialat.• NORI: Singularrean -RI, pluralean -ER.• NOREKIN: -KI edo -KILA(N).• NORENTZAT: Singularra -TAKO eta plurala -ENTÁKO.• Erdarazko -on > u~. arazú (arrazoi), sasú (sasoi), bunbú (bonboi).• -OT eta -XKOT atzizki txikigarriak: haurrót (haurtxo).• -SA atzizki femeninoa: alhargüntsa (andre alarguna), bulanjersa (andre

okina), e.a.• ARRA- aurrizkia oso

emankorra: arramaiatz 'ekaina', arraseme/arralhabaarrahartü 'berrizhartu', arrajin 'itzuli', e.a. 'biloba',

• -ÑI atzizki txikigarria: ebiñi (euritxoa, euri xehea), ttipiñi (txikitxoa), e.a.

• Aditza• Partizipioa + -RIK: nekaturik, egonik, emanik vs.

nekatuta/nekatua, egonda/egona, e.a.• NOR-NORI-NORK adizkietan, ekialde osoan

erabiltzen den *eradun erroa, ei bilakatuda: deit (dit), deitade (didate),deizüt (dizut).

• Ekialdeko euskararen zuka edo zuketa, errespetuzko tratamendua: ahantzizita(da)züt 'ahantzi zait', jeiki nündüzün 'jeikinintzen', jin düzü 'jin da'. Hegoaldean zuka bezalaezagutzen dena -hau da, tratamendu neutroa-oso testuinguru gutxitan erabiltzen da zubereraz, hala nola jendaurreko mintzaldietan.

Hiztegia

• Bedatse: Udaberri Neskenegün: Larunbat• Arramaiatz: Ekain Pikarrai: Biluzik• Seteme: Irail Piyu: Uso• Agorril: Abuztu Prefosta: Jakina• Askazi: Ahaide Ihur: Inor• Ebi: Euri Tanta: Izeba• Kosi: Lehengusu Thü: Txistu• Lili: Lore Txistüli: Eltxo• Manex: Lapurtarra edo baxenafarra Üsü: Maiz• Borthü: Mendi• Haboro: Gehiago• Negü: Negu• Üzkü: Ipurdi• Xiberua: Zuberoa

• http://www.youtube.com/watch?v=RUwM7M9JPnQ• Eperrak badituzu bere bi hegalak

bai eta bürün gainin kokarda ejer batzük ere balinbazünü gaztetarsün ejer batneskatilen gogatzeko bilo holli pollit bat.

Amorosak behar lüke izan lotsa gabegaiaz ebiltia ez üken herabeegünaz ebiltia desohore leiketxoriak ere oro haier soz dirade.

Ebili izan nüzü gaiaz eta betieia! atzamanen nianez lili ejer horiazkenian atzaman düt oi! bena tristekilümarik ejerrena beitzaio erori.

Mündian ez da nihur penarik gabe bizinik ere badit aski hoitan segurkinik desiratzen nizün ezkuntzia zurekinbena ene aitak eztü entzün nahi hori.

Zure aitak zer lüke eni erraitekoala enitzaio aski aren ofiziokoala zü soberaxe zitzaio enetakoprintzerik ez ahal da orai zuenganako.