ni najá t’ok chämosite.inali.gob.mx/publicaciones/sueno_y_muerte_monolingue.pdf · ejemplar de...
Post on 24-Sep-2020
3 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Ni najá t’ok chämo
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
E. Fernando Nava L.
Director General
La forma y el contenido de esta obra (alfabeto, ortografía, ideas,
propuestas, ejemplos, etc.) son responsabilidad de su autor y no
reflejan necesariamente los puntos de vista del INALI.
Jinda ni patan ka tutz’i jink’in utäklon ni Fondo Nacional tuba
Cultura t’ok Artes tan ni jap’ 2002-2003, ka’ ajtz’ib tä yoko t’an,
tuba kä tz’ibän ni Pitzilt’anda.
Ni najá t’ok chämo
Domingo Alejandro Luciano
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
México, 2007
Primera edición monolingüe yoko t’an del oeste (chontal de Tabasco del oeste), 2007
Copyright © 2007
Domingo Alejandro Luciano, Ni najá t’ok chämoAv. Méndez s/n
Poblado Tapotzingo
C.P. 86220, Nacajuca, Tabasco
Esta edición y sus características son propiedad del
Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Insurgentes Sur # 1971 (Conjunto Plaza Inn)
Torre III, Piso 8, Colonia Guadalupe Inn
Delegación Álvaro Obregón
C.P. 01020, México, D.F.
Tel.: 50-04-21-00
http://www.inali.gob.mx
enlace@inali.gob.mx
© Derechos Reservados
ISBN 978-970-54-0028-5
Se prohíbe la reproducción total o parcial de esta obra
Ejemplar de cortesía, prohibida su venta
Impreso en México
| I
Najtäkäl tzik
Ni najá t’ok chämo unp’e tzijib patan tuba ajDomingo Alejandro Luciano, ajt’an tä yoko t’an, che’une, untu ch’okajlo’ ke ya’an uk’a pänte’ ulotob tan jindaba tz’ibjun tä yoko t’an (maya t’an).
AjAlejandro Luciano ya’chich uwoylan ubajo’ t’ok ni ajtz’ibjunjob tä yoko t’an che’ chich Ulan ye’e’ kua’ya’an tan ukäji t’ok uch’a’áljin tu kaj tä Taputzin, tä Yäxtup che’ tan lindaba tz’ibi’jun ulaj äk’e’ tä chäninte jindaba pitzile tuba ukaj kama’ uta’n.
Ni Instituto ta T’anjob tä Yok t’an uyäk’i tä ute jindaba tz’ibi’jun ko woye’ pitz’il t’an kane, ajtzikjun, akänäntan tan ak’äb. Jiniba, tuba chänintik ni k’ajalin bajka ya’chich la’an ni pitzile tuba ak’alin chänintik kache’da utz’ibinte ni pitzil t’an t’ok ut’anjob ajyoko t’an tan kä na’kajla, jinuk’a une akächi t’oko’ tuba älbintik ni wimkärejob mach uyäktan ut’anob kama’ täkä uk’alin känäntanjob.
Instituto ta T’anjob tä Yok t’an
Akälbenchich uluk’a ch’uj upete machka uyá’bonjo’ ni k’ajalin tuba k’alin tzupzen jindaba patanda, ka’chich
täkä machka la’ano’ tan kotot kama’ täkä ni kä loto’ t’ok ni yoko t’an.
Domingo Alejandro Luciano
Kua’ukänäntan
K’ajalin ta najá ................................................................................................... 11
Pitzil t’an ....................................................................................................... 13Chiktonib p’uj ............................................................................................... 14Lowita ........................................................................................................... 15Najá ............................................................................................................... 16K’ay tuba nap’ tu ch’ejpa uj ......................................................................... 17Chämen chan ............................................................................................... 18U pänte’ chämo............................................................................................. 19K’ajalin .......................................................................................................... 20Bak’ät ............................................................................................................ 21K’äbjut ta najá ............................................................................................... 22K’ajalin ta najá .............................................................................................. 23Yänom .......................................................................................................... 24Ixlotojan ........................................................................................................ 25Ixchinta t’ok wichu’....................................................................................... 26Izapan tu ch’ejpa nap’ .................................................................................. 28
Ch’ujt’an taj chäme ........................................................................................... 29
Chiktonib te’ ................................................................................................. 31Isapan ........................................................................................................... 33K’ote .............................................................................................................. 35Ch’ujt’an taj chäme ...................................................................................... 36Ni chämo ute täk pat ................................................................................... 37U yatz’ ch’ijkobi’ ........................................................................................... 38Tuba kä k’ajti’in kä noxi’na’ .......................................................................... 39K’ajti’yá taj chämo ........................................................................................ 41Juntumi’ ....................................................................................................... 42Tz’a’tayá ........................................................................................................ 43Tzämsá .......................................................................................................... 44
Wida anon .................................................................................................... 46Zakyá ............................................................................................................ 47Uk’eli’ ............................................................................................................ 48Uk’e ............................................................................................. .................. 49
K’ajti’yá tuba ixzokolomte’................................................................................. 51
T’ot’ ............................................................................................. ................. 53Pech-ok ....................................................................................... ................. 54Päk’ t’an ........................................................................................................ 55Olowín .......................................................................................................... 56Pitzil ja’ ........................................................................................ ................. 57Ak’ot ............................................................................................ ................. 58Najá ............................................................................................. ................. 59Ak’ot tuba t’an ............................................................................ .................. 60Wa’i’ .............................................................................................................. 61Kola tä xämba nämte’ ................................................................ .................. 63Ch’ojk’in ....................................................................................................... 65It’om k’atobi’ ................................................................................................ 66U chämo ak’äb ............................................................................................. 67Tu yaba Ixzokolomte’ .................................................................................. 68K’ajti’yá tuba Ixzokolomte’ .......................................................................... 70
K’ajalin ta najá
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 13
Pitzil t’an
1Ni ik’ba u p’ixtezan k’ajalinu yäktan najáochik tan u jayäl pächile ak’äb
2Ni ik’ba u ch’uch’än yopnichte’
Uyä’ben u wich’ ka’ mutobk’a wilik u bonben upächí it’obní
3Kä zek’e’ chiktonibni k’in u yäktan pazik u ch’ich’e ni yatz’tuba u mukzen chäk ni kab ko yoche tan u ch’ijkobi’ ni chämo
4Ni najabaun mul ch’enbajko pänkäban u jo’kiba chämo
Awät ch’ijkobi’ko mukben u bo’oy t’ot’tan u k’ajti’yá noxib Xoch’
5Mach uxon käktan kä k’äb u net’e’ kä luti’ bukk’a mach ochik ni chämo tan kä pixanu p’izan ni najákuxu tan ni najada
14 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Chiktonib p’uj
1Kä p’ixó upete izapant’ok najá mäkä tan kä jutkä xämbälezan k’ajalin tuba ak’äbko yoyoknezan ch’ijkobi’tama p’uj tulú t’ok chiktonibko k’uxe’ it’obní
2Ni ochiba k’in u yutz’änjätz’äkni’ tuba ak’äbU bone’ bo’oyt’ok u zaji’t’an ik’k’a ze’ wäyikmach u jäbe’ u jutzaj nik jäbäjink’in ulajule ni najá
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 15
Lowita
Ubada chichu jäbe’uba ni tz’it’zom najá
Un tu Xoch’ujäch’än t’ant’ok ach’äl ch’ijkobi’
16 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Najá
Uchi najá t’ok un tz’it machittänxin u pixán
U zek’bijob u chijía yoyokni u ch’ich’eka’ ja’ t’unú tu yak’ok’o yäne’uba ka’ ch’u’ulja’
Aj Lonchobaa p’ixí taj bäläkna t’ok noj bak’ätch’ikí tan u jut
Ni chämo zeb u jok’í
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 17
K’ay tuba nap’ tu ch’ejpa uj
1Na’uj
Ni t’ot’bau xuch’bon ni najáka kä mukí tama nap’mach kä ni’ känänta bek’tuba kä tzibán a k’aba’tu yaba u yatz’ni junch’äkni’
2Ko kä chen uk’ek’a alaznakkä k’äbjut t’ok ja’k’a ka’jinikä tz’ibän a k’aba’ t’ok ujunch’äkni’ izapan 3Ni ik’ba yuyí ke’ anéletni chiktonib bajka u chänenuba ni izapantu pänkäban k’ín
4Na’ ujni ye’e’ba u boní junch’äknanu yäk’í tu ti’ ni k’ay tubajob ixt’obk’o k’äye’et tu ch’ejpa nap’
18 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Chämen chan
Uneba najáUneba chanjink’in a chämí
Uneu ch’ijkolobezí chämoka’ un tu mutka’ un tu Xoch’tan u k’ajalin ak’äb
Mach ajní uk’eMach ajní ch’u’ult’ank’a bixik utz
Ni wichu’jo’ba chikchikna t’ok bak’ätu mukubajobtu yaba u zizile k’uxtäkle
Uneba najáUneba chanjink’in a chämí
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 19
U pänte’ chämo
Upozen jutba u tule t’ok chuyumlék’o bäk’tezan ni k’ajti’yáke ni numi’ u yäk’í tan k’ajalín
Ni Xoch’bau bäk’e’ ni ak’äbuchen jayäb t’ok u jut taj toj tan ch’ijkobi’u yäktan tä yälo t’ul ta k’äbjut tä kabtuba u ch’ujnan ya’íu yuk’e tulú t’ok it’obní
Zebi’ jäbi’ mäki’ tuba jut
20 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
K’ajalin
Ka’ un p’e t’ot’ku’tan kä ch’oklétu ch’ejpa nap’
Kä xämbälezankä pech-okbajka unichin k’íni uk’uxe’ubajunch’äkni’
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 21
Bak’ät
1T’ok ch’ujt’an taj tz’a’tayákä jok’e’ a pixan ta Ixiktza’ta’a t’ok najá
Chu’ult’anko ch’alänubat’ok u bak’ät ajuma’ Xoch’k’o chänen u chämiba
2Ni ak’äb u muke’ ch’ijkobi’tu k’omni k’ajalín
ulaj zätó
Ka’chichjini u mulukné ni chämo
22 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
K’äbjut ta najá
Ni najá u p’izí ch’ijkobi’
U ch’uyjatz’í tan te’bajkajun
t’ul
jun
t’ul
u yäk’ini k’äbjuttan ni t’u’k’a yoyoknakka’ zäzäkja’tu pam u pächile kä jut
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 23
K’ajalin ta najá
Ni ak’äb u bälben u pojpojne t’an
Ya’an najá mulka tan kä jut cheré t’ok it’obníko ch’ujnan un lip’ k’ajalin tan u näk’
Ni ik’ba u jätz’e’uba tu ch’ejpa ixpempemko bone’ nok’t’okjich’äk käräx balämk’a ni t’an
Ni najaba un mul ixt’o’ko k’a’zen ni k’ajalin
24 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Yänom
1Ni chämoba ixpempemyänä t’ok najá
Ch’ijkobi’ko tzämzenuk’e tuba ak’äb
2Ni tzijk’inba nok’ ko chen uk’eko tzämzenubajob ka’ chan mäkäjtaktan u k’ajalín k’ín
3Ni ak’ä’bauk’e tuba Xoch’jobko jot’än t’ok awätu pächile k’ajti’yá
Pitzil t’an tuba kuxlib
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 25
Ixlotojan
Äk’äbíni ik’ uchí awättan te’ekä chäní u k’a’zen k’äbte’ni najá kä najlí ak’äb
Anextrat’ok a zäzäk pikch’a’ajin ka pojlenun p’e ch’uj bajka tulika olowín ka tutz’i tan ak’ajalin un p’e k’in
Ze’chich ni ak’äb u täk’í uk’e
26 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Ixchinta t’ok wichu’
1Äk’äbí u chäní ch’ich’eU chäní bijbajka u yoyoknan chämoU chäni nok’ t’ok ixpempem tä ak’ott’ok u k’ay noxib ajXoch’Deya’iba u tuzuba tä’ ik’a koli ch’inwa’a t’ok it’obni
2U najli ni it’obní ko bone’ chämou jot’än ka’chichjini u yak’o mach totojkache’baun tu äläk’í taj ch’ijkab
3U yoli p’ixiku jutbaa koli u chiktan bak’ätko yoche käräxtan u be’ta tzepe t’ok ziziU na’ti ke’ a chämí ka’jiniko najli u chämot’ok ch’en tulú tan najá
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 27
4Jink’in a ch’oyíu chäní chämo julútu pam tzak’inu k’ajti’i ke’ najtäkäu tz’apezbi t’ok käräxle u zäzäk ejtu wok’ to tz’ej
Ze’chich atí tan u k’ajalinu k’ajti’í un p’e t’an un p’e k’in käxe kä chänenet chämen ya’í
ka’chichjini axí
28 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Izapan tu ch’ejpa nap’
A ch’oyon t’ok chämen chanäkä chänen it’obní
Kächí xämba tu ch’ejpa nap’käktí kä jut uchen nuxe tan ja’
Ixpempem a wili tu ch’ejpa mutke tzinikná u k’ayjob tan te’e tax Zokolomte’
Kä chäní kä bijíkä chäní kä pech-ok bajka kä kolezí tu yaba u yatz’ k’ín
Un p’e t’ot’ a k’otí u pa’zen kä k’uxpämík’a kä chen najá t’ok u yelmo nok’ it’obníu t’une’ kä jut
Ch’ujt’an taj chäme
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 31
Chiktonib te’
Widatu yaba ni chiktonib te’dakä chänenkäbakä chänen kä pixankä najákä kuxlekä chämo
Ni ik’ba u numeu bayän kä jutu täle’ kä pänte’u lachän kä pixan
Deya’í u bixe tan iximkabau k’a’zen yäxomau yoyoknan tan te’etuba u bizan kä t’ankä zäp-ik’kä ch’ijkobi’kä uk’etuba u muke’ tan ji’tuntan lowen te’
32 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Wida anon kä chänen kä najátu yaba ni te’datu yaba ni k’ajti’yada kä chänenkä kuxleu kuxle ajchämoajzutz’ajXoch’aju’ajch’inayu yuk’e ak’äb
A julí u yochiba k’ínmach käkta kä chänenkäbatu yaba ni chiktonib te’da
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 33
Isapan
1U pete izapan u k’ä’ba u na’tanp’ulp’ulneta kä pixanu bayän ka’ nichtänxín u kabatuba u bizben u jätz’äkni’ k’echetu jayäl pächile u ni’k’äb
Ni najaba ankärib ta k’ajti’yáu t’oxe’ käräx chanolib tuba balämko xit’än ni ak’äbu chibänezan ch’ijkobi’
2Kä najaba u yäktí chok’ ni it’obníi uma’ t’ok t’an ni k’ajalin
Ni ik’ba uchen t’an tä natolíbt’ok awät u jok’e’on chunwänikon tuch’ejpa tu ti’ isapan
Chiktonib ko p’izan k’ajti’yáko k’äye’ u k’ay tu pechken chämodeya’í u yäktan tu ch’ejpa nap’ k’a ixt’o’u mulbezan tan u k’ajalin ji’tun
Ni k’inba u täk’í u k’äye’ni k’ay tuba isapan
34 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Tan u k’ä’bau bizan u tze’ne nichte’u pojpojne ixtz’unu’tuba u p’izan najáko wäyé t’ok u jut k’eché tä ik’
Ni chämoba u ch’oyéu t’une’ ni numi’ tuba tzuk wäyéu muke’ tu yaba chänälib tuba xoch’ko najläben u pänte’ ik’ik’ ak’äb
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 35
K’ote
Ni ak’ä’ba u k’ote
Ni chijkobi’bau buknezanuba ik’tuba u yozen chämo
36 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Ch’ujt’an taj chäme
Kä ch’ujnan ni najadatan u ik’ik’ muk’le Xoch’k’a mach u ni’ k’uxezan kä pixantaj chäme yätz’uluk’ub
Ni ik’ba ixpempemMulum taj zäp’ko tz’ibän u k’ay tan yäyäx yopo tuba patá
Upete k’äbjut ko tutz’e tu jut Ajxoch’bat’ul-une ko tzämzen ch’inaymukú tan u k’ajalin ni ak’äb
Ni chämobau bone’ tu yak’o kototni ch’ujt’an taj chämo
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 37
Ni chämo ute täk pat
1Jink’in kä wäyeba kubínke’ anon chämenze’chich kä ch’oyét’ok un lip’ ch’ijkobi’päk’ä tan kä jut
Pätiba yano’ tä uk’e ajtzejni wichu’ ya’an tä wojwojne t’ok naják’ätä tu pächile
U pete izapan kä ch’oyét’ok kä k’äb tänxin kä pixanka’ un tu ajchämeka’ un p’e ji’tunk’echetan u k’ajti’yá najá
2Jink’in wäyekächen kä täk’e’ kubinke’ kä jutba mach u känänta u k’a’ tuba u yätz’ezan najáko putz’tezan ak’äbt’ok u yawät un tu xoch’
Utechich tan kä k’ajalin ke’ mach uxon tä chämok’a ni k’ajalinbau bixe u yäktan pech-oktu pam kä ach’äl pächjutt’ok tzuk wäye
38 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
U yatz’ ch’ijkobi’
1Känajaba u xek’e’ ch’ijkobi’
Mach’an k’ay tan u yäxoma ak’äbU pete ajch’inay alaj zutwäní ji’tunko totaj julkanbau jätz’e’uba t’ok u yatz’ ch’ijkobi’ u chen awät
2Kä najaba u zäte’ bijíu yäktan ni juntumi’ xupik tan k’ajalin
Ni ik’ba u p’ixóU pokbenon kä jut t’ok ja’ko yäktí tä yäló ch’ijkobi’ ta izapan
Deya’ikä chänenkäba tä chiktonib
kächa’ chänenke’ kä pänte’ba ya’chich to’an tä wäyét’ok ni najá k’ätä tan kä jut deya’i ute täk k’ajalin cha’num ni chämo
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 39
Tuba kä k’ajti’in kä noxi’na’
Dachijdató u yäkti kuxleu najyezí k’ajti’yá u jätz’om ch’okjotzu k’ay ixím tuba t’u’ t’ok na’cha’
Mach uxon tä zujtä kubin u t’an täk chikínnuxon tä zujtä kä chänben u yatz’ jink’in ya’an u puk’e’ buk’a
Badaba ni mizi’ u chänen ke’ mach ni’anu tzämzen k’ay tuba izapanulaj ch’uyjatz’än tuyak’o chiktonibbajka u pänte’ kä noxi’na’ ulaj xäto
Kä noxi’papba ya’an tä uk’eUk’ejob ajtzo’ ni chitam ni piyo’mach uni’xin uchen alaz t’ok unejobmach uni’xin u yubinjob u yawät jink’inu jok’e’jo’ tu yok
Ni a’ba tulú t’ok ni bixebajka kä noxi’na’ u ch’ujní u pixanzamiba a zujwäní un p’e ch’ujom t’e’e tu yak’o ototu k’alin chänen ni chämo
Ni ch’a’äljinba a zäti tan ni ototdaTan ni un lip’ bo’oyda bajka pänkäbía kuxlí i chämí tu yaba u chiktoni’ tuba u kuxle
40 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Badabau bizinte tä mujkan t’ok u k’ajti’yát’ok u pik t’ok u tze’net’ok u yuk’e t’ok u k’uxtäklet’ok u yaj t’ok u ch’u’ul pitzil t’anko yäktí ch’ujútama ni zemet
Kä noxi’na’ba u yälbon bixochen t’ok u chanä chijka’
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 41
K’ajti’yá taj chämo
1Ni mutba ulaj chämo k’echejtak tä ik’u muk’leba u jele’job ni chiktoni’ najáta kolo’ mach cheké
2Ni Ch’u’ul winikba yuyí ke’ naj chämojo’ba u chämo t’ok kizin tu pänte’t’ok ch’uyu’ ta ji’tun ch’uyka tu yak’o ototko pitän u yankärezan ch’ijkobi’tzepe t’ok k’ajti’yá
Unebayuyí ke’ ajchämoba uchen awätu ch’uyjatz’än u chämojob tan te’e t’ok puzút’ok pupuk i ach’äla tuba ch’ich’
3Ni chämoun p’e chiktonib bajka k’en u chänen u chämibau ch’ujnan na’tan na’tan tan ch’en bäläknak’ay tuba Xoch’ bo’oy ko mukbenu tz’ita najá
42 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Juntumi’
1Tu yaba Ixzokolomte’dakä jok’e’ k’aba’ kä k’ajti’ín k’ajalin kolo’ tuba t’an
Chiktoni’bajka u chäninte pänte’u kune’ ni japt’ok tzijk’in ko käme’ni zaji’t’an tuba ak’äb
2Bo’o kä jinBäk’talonwäyikon tan it’obníi ch’oyikon t’ok u k’ay chämotz’ibi täk pächí
Ni pixambatä’yó ni kuxleni ji’tunba u pitänch’ijkobi’
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 43
Tz’a’tayá
Un p’e k’in axá wolín ni chämo ni natoli’ ni bo’oy tan ni ak’äb
Axe a ch’uyjatz’än tä chiktonib u muki’ ni tzijk’in
Axe tä wäyé bajka u jome uyochiba k’inbajka ni mutjob u yu’tanzäk ik’ ta izapantan u bänäkné t’anjob
Ni chämoba un tu ajtz’a’tayáko xit’än ni k’ajalinu yätz’ben u luk’ub najá
44 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Tzämsá
Ixik
Mach ch’inkolaket
Ch’ä tzämsí’ ch’ikben tu pechkem
tuba bäk’tezan ni ch’ijkobi’
Zek’ben u chijí
T’ot’ben u pixan
Ch’uyjatz’ben u yak’ tu jut otot
Ke ni tzijk’in ch’inkolak i top’ik
tu pam taj toj tu yak’o
deya’í
mukú ni ch’ich’ tu k’om
Äktäben u bäke tä p’up’man
t’ok u zaji’t’an ik’
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 45
ta tzupsen
bäk’ä na tzämza
t’ok u t’unkiba ak’äb
ke zeb ni najá
u xe tä ch’oyé
46 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Wida anon
Wida anonkä chänen kä ch’ijkobi’kä pitän it’obnítuba xikonkä pojlen kä bijíbajka chämí kä ch’okle
Wida anonkä chänen tu yak’o ototKä bone’ bo’oytaj chämoko bixe tä mujkan
Kä pixamba chämochenkä t’anba tz’ibijtakla’antan u pächile k’ajti’yá
Jink’in käxe tä chämokäxe kä muke’ kä k’ajalintu nuk-ok Ixzokolomte’k’a ubinla ak’äbt’ok u zaji’t’an Xoch’
Käxe kä mäke’ kä jutt’ok u äl-án ni najadak’a wäyikon ch’ijka’t’ok ni bo’oyu t’une’ kä pänte’deka tik tä paze ni k’in
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 47
Zakyá
Kä zakän ni chämotan ch’ijkobi’tan ch’ix t’ok chäkch’ixmach kä pojle
Deya’í kiran kä pänte’tä chiktonibkä chänen kä pächile chuyum t’ok bak’äti bänäkné ta bo’oljin
Ni chämobau tulezan it’obníu tzämzen t’ok un p’e uztomni najá ta ak’äb
48 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Uk’eli’
Ni ik’ba u chänen mach’anon
Mach u ni’ jätz’uba tu yak’o kä pächilemach uche alaz t’ok kä tzuk
Bo’o kä jin kä chänen ni natolíbkiran ni bijí ta it’obníke kachikajini u p’ilän kä pixan
Noxi’onchich ka’ Ixzoklomte’ka’ ni t’an xit’uk’a ni balämka’ jini kubinkäba
Mach u ni’ zutwanon kä chänen kit’okkä bijch’okkä bitmamt’ok kitz’injob
Uxe u k’ajti’inonjo’ ka’ un p’e k’ajti’yáka un p’e zebi’t’ok un p’e uk’e uxe u k’ajti’inonjo’
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 49
Uk’e
Kubin un p’e k’aymach kuyí katuba
Kä k’äbjutbau yoyoknan täk choju bixo tuze’ bijíbajka u yälo junt’ul junt’ultu pam tzätzäl ka’
Ch’ijka’anondatu yaba jit kolo’ ototbajka ni ak’äb u nät’anu bizan a ch’ijkobi’
Ulotí nu’käktan kä kuxleKe nuk kä chämo ch’a’átu yaba ni juntumi’da mach uch’ä
K’ajti’yá tuba Ixzokolomte’
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 53
T’ot’
Kä ch’ujní
kä najá
tan un p’e t’ot’
k’a ni ak’äb
u k’ajti’ín
t’ok ch’ijkobi’
tuba kä jut
54 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Pech-ok
Akäktí kä pech-ok tz’ibí
tu wich’ ik’
k’a bixik u xämbälezan nämte’
ni natoli’
bajka u paze k’in
Kolo’ tuba kä ch’okle
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 55
Päk’ t’an
Wida
chumú
tu ti’ iximkab
tu yaba u bo’oy Ixzoklomte’
kä pitän top’ík ni t’anjob
ke ni ik’
u yäktí yälik
izapanto
t’ok u ju’ju’né Xoch’
k’a kä ch’ujnan
tan p’uj
tuba k’ajti’yá
56 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Olowín
Nu’u paze uch’ich’e
kä pixan
Ni olowimba
un tz’it ch’ix
ko xek’e’onla
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 57
Pitzil ja’
No’onba pitzil ja’onka tutz’í tan u näk’ni ka’
Jinuk’a käxe tä zujtäbajka pazon
58 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Ak’ot
Jinda ni ak’ottubaj chämejob
Jinda ni ak’ottuba ik’ik’ mutke tumtumnáu t’an tu ti’ni ak’äb
Jinda ni ch’ujt’anJinda u näk’ ni kabbajka u ch’ujnanu k’ay ni Xoch’
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 59
Najá
Kä mäke’ kä jut
Ze’chich kä chänen ixpempem k’eché
tan u pitzil chanälib ni ak’äb
deya’í u wa’tä täk päch jut
k’o muke’ubajob tu pächile
ni k’ajalin
60 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Ak’ot tuba t’an
Ni tze’neba u tuze’uba
k’ay tuba k’in
ik’ t’ok mut
u ak’otnezanjob t’an ta ak’äb
tu yaba Ixzoklomte’ Na’ tuba pitzil t’an
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 61
Wa’i’
Mach ankäraketni k’inba u zakän k’ajti’yá
Ni ik’ba u k’ätjatz’än ni chanäu wa’atz’äntuba u ch’uyjatz’äntä chiktonibtuba k’injob
Ni k’ay tuba mutjobulaj p’up’manu yoyoknantu pam ji’tunto chänen u yankäran ni pitzil ja’tu yokanebaupete izapan a ch’oyét’ok najáko chiktan bijíta natolíb
A k’ajti’in chämoA xik’e’A tze’tan t’ok jaji’mach a bäk’ta chämiket
62 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Zamibau k’ay ch’inayu yäktubajob u’ka’izapantoze’chich a täk’i uk’eka’ p’uj lowojtaka wälí bixachent’ok a jut t’omojtaktu pänte’ ni ak’äb
Kaxtiune uchí awätwa’i’mach bixiket
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 63
Kola tä xämba nämte’ Tuba ki t’ok ix Juana
Laix
Kola kä chänenla ni ak’äb
Lotinonkubin u zaji’t’an ajch’inayjob
Kola kä chänenkäbalatu ch’ejpa u chi’tonib uj
Kola tä ch’a’täla tu yaba Ixzokolomte’tuba kä chänenla izkíko chänenuba tan pitzil yokja’
Ke ni ik’ ak’äb u t’une’onlatäkxela tä xämba tu ti’ pa’
Kola käktanla ni Xoch’u känäntan kä najala
Kex ek’ u chiktanonla t’ok u chiktoni’u jele’onla t’ok u t’unkiba ixch’ok ek’tuba kä yäne’käbalacha’tu tikäw olowín t’ok it’obní
Laixlotinon
Kola kä chenla ankäre tuba kä zakänla kä yok olowinlake käktila un p’e k’in mukútu ti’ nap’ t’ok u k’ay u yalaz nap’
64 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Laix
Kola
Lotinonke ni k’inmach u chiktan ni najá ta kä jut
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 65
Ch’ojk’in
Tuba ix María de los Ángeles
tu pänkäban
Ni izapanda
a pazi k’in
tan kotot
ni chiktonib junch’äknan
u boni un p’e tze’ne
chäkpitz’i tan kä k’äb
Anextra
t’ok a pitzil pächí
anet’e’ kä k’äb
a chänen kä jut
ka’ ni k’in
u chänen Ixzokolomte’
66 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
It’om k’atobi’
Ni chämo
che’
¿Käxkune ni chämo?
Un p’e t’unki’
tuba it’obni
ko t’une’
uk’e tubaj chämojob
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 67
U chämo ak’äb
Dachijda u k’ajti’ijob a chämo
U yälijob ke’ a pixambaa ochí tan u it’obních’ijkobi’
Upetejob a pazíu zakän ni uju pojlijob chichya’an u jok’ben u näk’ni ak’äb
Aj Xoch’ba a pazí t’ok wíle
ajch’inayba u yäktí k’ayjob
Ni najabaa ch’ijkäbi jink’in
u peteankärijobbajka ni ak’äbu mukí ni chämo
68 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
Tu yaba Ixzokolomte’
1Kuyichich ke’ kuxulonjink’in kä pojlenkäbatu yaba Ixzokolomte’da
U k’alin bäle’ont’ok u t’unkibak’a mach u pule’ kä pächi ni k’in
Tu yak’oba kä bixe kä tz’ibänu k’aba’ ni mutjobta äläk’i kote tan kä k’ajalini te’job ko najlen u kuxle
2Nu’u yä’ben ja’
Ze’chichkä k’äbjutu zäto t’ok ja’u bixe u xämbälezanjobni bij bajka u ch’ije ni ch’ijkobi’tuba ochiba k’in
NI NAJÁ T’OK CHÄMO | 69
Ixzokolomte’ba ch’ijka’ ayánu k’alin chänen ja’ko yoyoknan tu yoku yäktan ke ni u xupiba balämmukik t’ok ni ye’e’ko jut u yäktan yälik
Ni ja’ba u yänkäranmach u wa’wan
70 | DOMINGO ALEJANDRO LUCIANO
K’ajti’yá tuba Ixzokolomte’
Tuba kä yok aj lo’ aj Pedro Atilano
Zamia p’ixíix Zokolomte’t’ok u chänä taj tojbajka-án k’in
U k’echlezuba t’ok ik’u jätz’e’uba t’ok u k’ajti’yámutjobNi ch’ijkobi’bau känäntan najá tuba Ix Bolomko wäyé t’ok tu tzukmajá tan to’ojele t’ok nich chikinka’i nich tuli’
Ix Zokolomte’ba u k’alinchänenu yäktan ni pech-oktuba Xoch’u jelben u jayäl pächilet’ok u k’ay ch’inayjob
Zix Zokolomte’ uchen t’anbau yäle’ ke’ kuxulontan u näk’ni k’ayti’yá
Tu yaba ni te’datu yaba ni ch’u’ul bo’oydakä t’anba u wilet’ok u wich’ ix pempemtu ch’ejpa ch’ijkobi’ ta ik’tu ch’ejpa u chanä ni winik balämtu ch’ejpa u k’ay ni mut chankä chänenkäbatu yaba ix Zokolomte’da
Ni Najá t’ok chämo
se terminó de imprimir
en los talleres de la Imprenta
Universitaria de la Universidad
Autónoma Chapingo, carretera
México-Texcoco, km 38.5, Chapingo,
56230, México, en 2007, con un tiraje
de 1 000 ejemplares.
top related