ingurumen ibilbide ekologikoa zabalgana auzoan …...bide horrek a rabako errioxa eta kantauri...
Post on 30-Jun-2020
5 Views
Preview:
TRANSCRIPT
INGURUMEN IBILBIDE
EKOLOGIKOA ZABALGANA
AUZOAN
(VITORIA-GASTEIZ)
Azken dosierra
Vitoria-Gasteizko Udaleko Ingurugiro Gaietarako
Ikastegia
Harremanetarako helbidea:
Ingurugiro Gaietarako Ikastegia Olarizuko etxaldea, z/g 01006 Vitoria-Gasteiz Araba Web orrialdea: http://www.vitoria-gasteiz.org/w24/es/html/ Tel.: (+00 34) 945 – 16 2696 gbelamendia@vitoria-gasteiz.org
INGURUMEN IBILBIDE
EKOLOGIKOA ZABALGANA
AUZOAN
(VITORIA-GASTEIZ)
Azken dosierra
Gorka Belamendiak idatzia, Vitoria-Gasteizko
Udaleko Ingurugiro Gaietarako Ikastegiaren izenean
2010eko maiatza
Aurkibidea
1. Aurrekariak eta helburuak
2. Denboralizazioa
3. Ibilbidea
4. Geltokiak
ERANSKINAK
I. Planoak
II. Materialak
1. AURREKARIAK ETA HELBURUAK
"Zabalgana Auzoko Ingurumen Ibilbide ekologikoa" norberak gidatu
beharreko ibilbidea da, naturan paseatu nahi duten eta, aldi berean,
auzo honen inguruak duen aberastasun naturala, soziala eta
historikoa ezagutu nahi duten pertsonei zuzendua.
Ibilbide honen helburua Zabalgana auzoak biltzen dituen ingurumen
eta gizarte balio jakin batzuen inguruan irakastea da; hala, bada,
ibilbide hau abiarazita, inguru honetako edozein bizimodu eta bertako
ondasun materialak eta historikoak ezagutzea eta errespetatzea lortu
nahi da.
Ibilbideak auzoko bideak eta kaleak zeharkatzen ditu, Antoniareneko
biribilgunetik Zabalganeko parkeraino, eta, 14 geltokiren bitartez,
esparru honek barne hartzen duen aniztasun biologiko eta
kulturalaren alderdi zehatzak deskribatzen ditu. Hala, bada,
seinalatutako ibilbidean zehar gizarte eta ingurumen balioak
ezagutzen ikasiko dugu, eta, horrez gain, auzo honetan urteko
edozein sasoitan aurki ditzakegun landare eta animali espezie
interesgarriak ere ezagutuko ditugu.
2. DENBORALIZAZIOA
Ibilbideak 14 geltoki ditu, eta auzoko hirigunean bertan (10 item)
nahiz Zabalganeko parkean (4 item) sakabanatuta daude.
Antoniareneko biribilgunean hasten da ibilbidea, eta hortik, Eskibel
ibilbidea eta Ehari Ibaiaren zidorra zeharkatuta, Buradon Gatzaga
parkera iritsiko gara. Iruña-Veleia hiribidea eta Mariturri bulebarra
igaro ondoren, Zabalganeko parkean sartuko gara, eta parkearen
kanpoko bidetik iparralderantz abiatuko gara, Zabalganeko
aintziretara iritsi arte.
Ibilbide osoa egiteko 2 ordu behar dira, gutxi gorabehera, baina
ibilbidearen zati bat egin daiteke soilik, edo atzekoz aurrera ere egin
daiteke, nahi izanez gero. Geldiuneak geltoki hauetan egingo direla
aurreikusten bada ere, beharbada aurrerago aldatu egin beharko
dira, item bakoitzeko inguruneak jasan ditzakeen aldaketen edo
horietan kokatutako landare formazioek izan ditzaketen aldaketen
ondorioz. Horregatik, ibilbidea zirkuitu zabal baten moduan planteatu
da, eta zeharkaldia puntu horietako batzuk aukeratuz edo ibilbidea
sinplifikatuz egin daiteke. Ibilbidea berori egiteko dugun denboraren
arabera planteatuko da, edo ikusi edo ezagutu nahi diren puntuen
arabera. Proposatutako ibilbidea alderantziz ere egin daiteke, eta
puntu zehatzak bilatzeko garaian kontuan izan beharko da hori,
azalpenak noranzko batean joateko prestatu baitira.
Geltoki bakoitzari esleitutako izenburuak jarduera bat irudikatzen du,
eta jolas, istorio, desafio edo erronka baten bitartez, gizartearekin eta
ingurumenarekin lotutako gaiak irakatsi nahi ditu. Dosier honetan
geltoki bakoitzean egin beharrekoa azaltzen da, eta baita geltoki
bakoitzaren ezaugarriak, berezitasuna eta toki hori zaintzeak
dakartzan onurak ere.
3. IBILBIDEA
4. GELTOKIAK
1. geltokia: Antoniareneko
biribilgunea
Kokapena: Antoniareneko biribilgunean.
Helburuak:
- Kaleak kokatzea.
- Biribilgunearen historia ezagutzea.
- Landare espezieak identifikatzea.
- Sentipen gogaikarriak antzematea.
Edukiak:
• Non gaude?
Gaztelako Atea kalearen bukaeran,
Armentiagana kalearen, Tanis
Agirrebengoa kalearen, Jose Maria
Cagigal kalearen eta Zabalgana
hiribidearen arteko bidegurutzean.
• Bai historia bitxia!
60ko urteetan egin bazen ere, XXI. mendearen hasieran berritu zen,
eta 8.000 m2-ko hiri parke bihurtu. Gasteizko biribilgunerik handiena
da, eta oinez zeharka daitekeen bakarra. Garai batean Irun
(Gipuzkoa) eta Madril lotzen dituen N-I errepidea biribilgune honetatik
igarotzen zen.
Biribilguneak garai bateko "Paradero Antonia" baserriaren izena
gorde du; baserri hori Ortiz de Guzman kaletik hurbil kokatuta
zegoen. Gaztelako Atea kalea handitu zenean baserria bota egin
zuten. Baserriko horma bat apaintzen zuten freskoak zaharberritu
egin zituzten e ta Rivabellosara eraman zituzten.
• Deskribatu landareak!
Parkean nabarmentzen den zuhaitz garaienak hosto bitxiak ditu.
Marraz itzazu eta begiratu gidan zer espezieri dagokion.
• Hau zarata!
Antoniareneko biribilgunean gaude. Liburu bat irakurtzeko, jolasteko,
eta abarretarako toki eder eta erakargarria da, baina dena ez da
atsegina. Ba al da enbarazu egiten dizun ezer?
Deskribatu eta pentsatu nola murritz dezakegun.
2. geltokia: Eskibel ibilbidea
Kokapena: Eskibel ibilbidearen eta
Mahatma Gandi kalearen artean.
Helburuak:
- Pertsonaia ospetsuak ezagutzea.
- Ehari ibaia.
- Formak bereiztea.
- Itsasketa ezagupenak.
• Ezagutzen dituzu pertsonaia hauek?
Auzoko zenbait kalek pertsonaia ospetsuen izenak dituzte.
Izen guztien ezaugarri komuna zein den
badakizu?
Aurrerago kontatuko dizuegu nor diren,
baina hori baino lehen, ziur izenak
ikusita non jaio ziren esateko gai zarela.
§ Mahatma Gandi: …………………………………….
abokatu, pentsalari eta politikari indiarra. 1918. urtetik aurrera
Indiako mugimendu nazionalistaren buru izan zen. Borroka
egiteko metodo berriak (gose grebak) finkatu zituen, eta bere
programetan borroka armatua baztertzen zuen eta indarkeria
eza aldarrikatzen zuen, britainiarren nagusitasunari bide
horretatik aurre egiteko.
§ Abraham Lincoln: ……………………………………
Estatu Batuetako hamaseigarren lehendakaria. Estatu
Batuetan esklabotza hedatzearen aurka agertu zen, eta
esklabotza ezeztatzea lortu zuten neurriak ezarri zituen.
§ Lech Walesa: ………………………………………….
politikari poloniarra, garai bateko sindikalista eta giza
eskubideen aldeko ekintzailea. Poloniako lehendakari izatera
iritsi zen, eta lehendakari izan zen bitartean herrialdea erabat
aldatu zen, Sobietar Batasunaren menpeko erregimen
komunista izatetik herrialde demokratiko eta independente
izatera igaro baitzen.
§ Dalai Lama: ……………………………………………
lamaismo edo budismo tibetarraren buruzagi espirituala eta
herri tibetarraren buruzagi politikoa izan zen Txinak hartu
aurretik, eta gaur egun Tibeteko gobernuaren buruzagi da
erbestean.
§ Martin Luther King: ……………………………………
Estatu Batuetako eliza baptistako artzaina izan zen eta zeregin
garrantzitsua bete zuen Estatu Batuetan afroamerikarren
eskubide zibilen aldeko mugimenduko buruzagi gisa.
• Ezagutu dezagun ibaia
Ehari ibaia Gasteizko Mendien hegalean
jaiotzen da, Berroztegietatik hurbil.
Gasteizko ur zikinen bilgailuak hartu
aurretik 14 km-ko ibilbidea egiten du.
• Begiratu formei
Begiratu al diozu ongi aurrean
duzun eraikinari? Zer gogorarazten
dizu?
Bai, hala da, itsasontzi forma du.
Busturia erretegia eta Silken
bulegoak hartzen ditu.
• Hitz egin dezagun itsasketaz!
Aurrean itsasontzi bat eta ondoan
"Slora" izeneko taberna bat ditugunez,
itsasketarekin lotutako hainbat
kontzeptu ikasiko ditugu.
Lehenik eta behin, zer da itsasontzi baten eslora?
Eslora: itsasontzi batek duen luzera da, brankatik popara.
Jakina, baina zer dira branka eta popa, eta ababorra eta istriborra?
Branka: branka esaten zaio itsasontziaren
aurreko aldeari, itsasoko urak zabaltzen
dituenari. Itsasontziaren aurreko aldea
puntaduna da, mugimenduaren aurreko
erresistentzia ahal beste murrizteko. Garai
batean apaintzeko irudi bat eraman ohi zuen
(brankako irudia).
Popa: itsasontziaren egituraren atzeko
muturrari popa esaten zaio. Hedaduraz, popa esaten zaio baita ere
itsasontzi baten atzeko aldeari, itsasontzia hiru zati berdinetan zatituz
gero eta brankatik ikusita. Branka bezalaxe, zurrunbiloak eta energia
galtzea saihesteko, itsasontziaren alderdi hori ere biribildua izaten da.
Ababor: itsasontzi batean eta uretako beste edozein garraiobidetan,
aurrera begira gaudela, edo, zehazkiago, brankara (itsasontziaren
aurreko aldea) begira gaudela ezkerrean dugun aldea da.
Istribor: aurrera begira gaudela, edo, zehazkiago, brankara begira
gaudela eskuinean dugun aldea da.
3. geltokia: Giza Eskubideen
hiribidea
Kokapena: Eskibel ibilbidearen eta Giza
Eskubideen hiribidearen arteko
bidegurutzean.
Helburuak:
- Honako hauek bereizten ikastea: espaloiak eta bideak.
- Bidegorriaren erabilera eta hori erabiltzeko arauak.
• Igarobide goratuak: hiria hiritarrarentzat
Duela gutxi arte, hiritar batek
espaloi (oinezkoak ibiltzeko
eremua) batetik bestera gurutzatu
nahi zuenean, bidera (autoak
ibiltzeko eremua) jaitsi behar zuen.
Poliki-poliki, egoera hori aldatu
egin da Vitoria-Gasteizen igarobide
goratuei esker. Igarobide horietan, oinezkoak lehentasuna du eta ez
du asfaltoa zapaldu behar alde batetik bestera gurutzatzeko.
• Hirian bizikletan: bidegorriak
Erreparatu diozu bidegorriari? Noraino doan jakin nahi duzu?
Zabalgana da bidegorri kilometro gehien dituen Vitoria-Gasteizko
auzoa. Bidegorria erabiliz auzoa zeharkatu ahal izango duzu edo
erdialdera hurbildu ahal izango zara.
Hirian bizikletan ibiltzen zarenean, erabili bidegorriak, bizikletak
ibiltzeko bide bereziak. Bidegorrien sareak bi gurpilen gaineko
garraioa ziurtatzen eta errazten du, iraunkortasunari begira.
Gogoan al duzu nola egin behar duzun noranzkoa aldatu nahi duzula
jakinarazteko? Norantz egingo dute txirrindulari hauek?
4. geltokia: Ehari Ibaiaren zidorra
Kokapena: Ehari Ibaiaren zidorraren
eta Eskibel ibilbidearen arteko
bidegurutzean.
Helburuak:
- Hiriko landaredia zaintzea.
- Ibaietako ekologiari buruzko ezagupenak.
• Landareak ere gure ondoan bizi dira
Auzoan zuhaitz asko daude, eta horietako batera hurbiltzen bazara,
zuzen haz dadin edo segamakinek kalterik eragin ez diezaioten nola
babestu duten ikusi ahal izango duzu.
Zuhaitzaren ondoan zurkaitzak ikusiko dituzu;
egurrezko zutoinak dira, eta haizearen edo
adaburuaren pisuaren ondorioz zuhaitza
okertzea saihesten dute. Askotan, akaziaren
edo gaztainondoaren egurrekin egiten dituzte,
egur mota horiek ondo egiten baitiote aurre
hezetasunari.
Begiratu ondo zuhaitzaren oinari. Enborraren inguruan duen plastiko
beltzezko hoditxo hori ikusten duzu? Babesgarri bat da, eta Vitoria-
Gasteizko Udaleko lorazainek zuhaitzari lurreko elikagaiak kentzen
dizkioten belar txarrak txorkotik kentzen dituztenean zuhaitzaren
azala ez kaltetzeko balio du.
• Baietz harrapatu!
Une honetan Ehari ibaiaren aurrean gaude, eta, zehazki, erdi
ibilguan. Baina, zer da erdi ibilguaren kontu hori?
Ekar ditzagun gogora ibai baten zatiak:
a) Goi ibilgua: ibaiaren goiko aldea edo burua da. Urak oso
azkar jaisten dira, ibilgua estua eta malda handikoa izaten
baita.
b) Erdi ibilgua: goi ibilguaren eta behe ibilguaren arteko
eremua da. Urak meandroak sortzen ditu eta, horren
ondorioz, ura polikiago jaisten da.
c) Behe ibilgua: ibaiaren ahoa edo bokalea da, hots, ibaia
beste ibai batera edo itsasora iristen den tokia. Uraren
abiadura oso motela izaten da hemen, ibaia asko
zabaltzen baita.
Behatu ondo aurrean dituzun
kurbei. Urak lurra higatzeko
ahalmena du. Badakizu ibaiaren
zein aldek jasaten duen higadura
handiena, eta ibaiaren zein
aldetan jalkitzen den urak
eramaten duen lurra?
Batzuetan, higadura hori murrizteko "gabioi" izeneko azpiegitura
batzuk ezartzen dira. Harrizko mendixkak dira, eta lurraren higadura
saihesten dute.
Hurbil zaitez mendixka horietara. Ziurrenik txori txikiren bat ikusiko
duzu harri arteko zuloetan habia egiten. Buztangorri iluna da, eta ziur
bidean kantuan entzungo zenuela, inguruko teilatuetako telebista
antenaren baten gainean. Hegazti hau identifikatzeko, begiratu
buztanari eta lumen koloreari. Zein koloretakoak dira? Bilatu
hegaztien gidan eta zehaztu arra edo emea den.
5. geltokia: Gurutze Gorriaren
ibilbidea
Kokapena: Gurutze Gorriaren
ibilbidearen erdian
Helburuak:
- Landare apaingarrien jatorria ezagutzea.
- Ur baliabideak optimizatzen jakitea.
• Bitxiak eta kanpotarrak, nondik datoz?
Hurbil zaitez ibilbidearen erdian dagoen araukariara. Badakizu zein
den zuhaitz honen jatorria?
Araukaria Araucariaceae
familiako koniferoa da.
Familia honek 19 espezie
ditu, eta hego hemisferioan
daude sakabanatuta. Zuhaitz
hauen izenak Arauco
eskualdean du jatorria, eta
Txile erdialdeko eta
Argentinako hego-
mendebaldeko maputxeek
elikagai moduan erabiltzen
dute eta "pehuén" izenez
ezagutzen dute.
• Laino-ehiztariak
Txilen, Perun,
Hegoafrikan,
Nepalen edo
Kroazian "laino-
ehiztariak" daude,
izan ere, oso
aspalditik,
lainoetatik ura
jasotzen dute, eta
ur iturri garrantzitsua dira.
Ura jasotzeko prozesua bakuna da. Airean dauden ur tantek lainoak
osatzen dituzte, eta haizeak batetik bestera eramaten ditu laino
horiek; lainoek atzemailearen (normalean nekazaritzako berotegietan
itzala emateko jartzen diren plastikozko sareak erabiltzen dira)
gainazalaren kontra talka egiten dute, eta, tantak handitzen direnean,
grabitatearen ondorioz sarearen harietatik behera erortzen da ura.
Sarearen beheko aldean jarritako erretenean jasotzen da ura, eta
hortik ur biltegira zuzentzen da.
6. geltokia: Moreda ibilbidea
Kokapena: Ehari Ibaiaren
zidorraren eta Moreda
ibilbidearen arteko
bidegurutzean
Helburuak:
- Arabako Errioxako herriak ezagutzea.
• Ardoaren eta arrainaren ib ilbidea
Ezagutzen al duzu ardoaren eta arrainaren ibilbidea?
Bide horrek Arabako Errioxa eta Kantauri itsasoa lotzen ditu, besteak
beste, ardoa eramaten eta gatzunetako arraina ekartzen zuten
mandazainen bideetatik. Mandazainak Oionetik abiatzen ziren,
mandoak ardoz zamatu ondoren, eta Durangon eta Otxandion
(Bizkaia) arrainaren truke ematen zuten. Arrain hori Bermeoko kaitik
iristen zen gehienetan. Baina bide horretatik beste produktu batzuk
ere garraiatzen ziren: garia, Bizkaiko burdina eta Gaztelako artilea,
funtsean.
104 kilometroko ibilbide hori
hainbat etapatan banatzen da,
eta klima gradiente eta kolore
eta paisaien mosaiko ederra
eskaintzen die bidaiariei,
Euskal Herriko toki askotan ez
bezala, Errioxako okreetatik
mendietako pago eta haritz sarrietara igaroz.
Auzoko kale batzuek ibilbide horrek zeharkatzen dituen Arabako
Errioxako herrien izenak dituzte. Zehazki, bi dira, Oion eta Biasteri,
baina auzoan Arabako Errioxako beste udalerri batzuk ere badaude,
hala nola Ekora, Gorrebusto, Kripan, Mañueta, Navaridas, etab.
Ezagutu nahi dituzu?
7. geltokia: Lapuebla de Labarca
Kokapena: Lapuebla de Labarca eta
Bastida kaleen arteko lotunean.
Helburuak:
- Auzoko bizitza ezagutzea.
- Zaborren biltze pneumatikoa
aztertzea.
• Zabalgana, auzo bizia
Fruitu saltzailea, zapataria, dendaria, kutxazaina... pertsona horiek
guztiek eta horien lanbideek ematen diote bizia auzo bati. Dendarik
eta tabernarik gabeko auzo bat imajinatzen duzu? Gezurra iruditu
arren, hiri askotan horixe gertatzen ari da, eta, horregatik, auzo horiek
lo-auzo izenez ezagutzen dira.
Zorionez, saltoki txikiak ugaritzen ari direla ikus dezakegu, eta,
horregatik, jolas erraz bat planteatu dugu, zure inguruko dendariekin
harremanak ezartzeko. Horretarako, ondoko gauzak erosteko nora
joko zenukeen pentsatu behar duzu:
- Fruta erosteko: ………………
- Zapatak konpontzeko: ……………..
- Dirua ateratzeko: ………………….
- Freskagarri bat hartzeko: …………..
- Ogia erosteko: ………………………..
Animatu eta hitz egin dendariekin euren lanari buruz. Horien lanbideei
buruz gauza asko ikasiko dituzu, ziur.
• Abrakadabra! Eta adio zaborrari!
Desagertu da? Ez, ezta inondik ere. Hau ez da magia trikimailu bat,
zaborra ez baita desagertzen edukiontzietan sartzen dugunean eta
palankari eragiten diogunean.
Baina zorionekoa zara, zure
auzoan zaborra biltzeko sistema
pneumatikoa duzu! Ba dakizu
nola erabiltzen den? Zaborren
bilketa pneumatikoa garbiketa
errazten eta zarata murrizten
duen sistema da.
Hirietan hondakin gotorrek
sortzen dituzten metatze eta
kutsadura arazo larrien
ondorioz, zaborren bilketa
pneumatikoa irtenbide berritzaile
eta eraginkorrenetakoa da gure herrialdean. Gogoratu behar dugu
hiriko hondakin gotorren kopurua Espainian bikoiztu egin dela hamar
urte baino gutxiagoan; 1991. urtean 12 milioi baziren, 2000. urtean
kopuru hori 26,5 milioira handitu zen, Greenpeacek txosten batean
jasotakoaren arabera.
Espainian Bartzelonako Hiri Olinpiarrak erabili zuen lehen aldiz
zaborrak biltzeko sistema pneumatikoa. 1990. urtean ezarri zen
sistema, kirolari olinpiarren etxebizitzetako hondakinak biltzeko
beharrei erantzuteko helburuarekin. Bartzelonako eredua beste
hainbat udalerrik erabili dute, Leganesek eta Palmak, besteak beste.
Gasteiz izan da sistema hori ezartzen azkena. Duela urte gutxi ezarri
zuen, eta 10.000 pertsona ingururi ematen die zerbitzua sistema
horrek; urtean 2.300.000 kilo jasotzen ditu. Espainian sistema honen
ezarpena txikia bada ere, Europako gainerako herrialdeetan
ezagunagoa da; Suedian, adibidez, duela hogeita bost urte ezarri
zuten.
Bilketa pneumatiko finkoaren edo estatikoaren sistema kalean
ezarritako ontzi batzuetan edo eraikin barruetan kokatutako ataka
batzuetan oinarritzen da. Ataka edo ontzi horietan bizilagunek nahi
dutenean bota dezakete zaborra, ordutegi mugarik gabe. Hondakin
horiek lur azpiko hoditeriaren bitartez garraiatzen dira etxeetatik,
eraikinetatik eta zaborrak isurtzen diren gainerako tokietatik; haize-
laster indartsu baten bitartez, zaborrak 60 kilometroko abiaduran
planta edo zentral batera garraiatzen dira.
Azalpen honen ondoren, ba al dakizu nora doazen gure zaborrak?
Ikusi duzu zaborrak tratatzeko eta trinkotzeko eraikina? Ezagutzen ez
baduzu, zoaz Giza Eskubideen hiribideko 48. zenbakira, eta eraikina
nolakoa den ikusi ahal izango duzu.
8. geltokia: Buradon Gatzaga parkea
Kokapena: Buradon Gatzaga
parkeko erpin geodesikoan.
Helburuak:
- Mugarri geodesikoak
ezagutzea.
- Tokiko historiari buruzko ezagutzak barneratzea.
- Hiri ereduei buruzko nozio matematikoak ezartzea.
- Xerolorezaintzari buruzko ezagutza orokorrak.
• Seinale geodesikoak
Erpin geodesiko bat kokapen zehatz bat adierazten duen seinalea da,
eta, beste erpin geodesiko batzuekin batera, triangeluen sare bat
osatzen du.
Espainian hormigoizko oinarri kubiko
baten gainean kokatutako 120
zentimetroko altuerako eta 30
zentimetroko diametroko zilindro bat izan
ohi da, eta zuriz margotuta egoten da.
Normalean, toki garai eta garbietan
kokatu ohi dira, beste puntu batzuk ikusi
ahal izateko, eta, horregatik, toki
horietatik ikuspegi ederrak goza
ditzakegu. 1975. urtetik Seinale
Geodesikoei eta Geofisikoei buruzko Legeak babesten ditu.
• Mendi bat nire auzoan
Muino baten goiko aldean zaude eta ikuspegi paregabea duzu.
Ba al zenekien muino honen azpian XVIII. mendeko zabortegi bat
zegoela? Eraikitzaileak lurra hondeatzen hasi zirenean, inguru
honetan gure arbasoek eguneroko bizitzan erabiltzen zuten
baxeraren zeramika urdinaren aztarnak aurkitu zituzten. Gainera,
muino hau altxatzen den lurzorua
kareharrizkoa da, eta , horri esker,
hondakin fosil ugari aurkitu ahal izan
ditugu, esate baterako, itsas trikuak.
Arretaz begiratzen baduzu eta
lurreko harriei erreparatzen badiezu,
beharbada horrelakoren bat aurkituko
duzu.
• Zein hiritan bizi nahi duzu?
Hiri bat garatzen denean, kudeatzaileek bi aukera dituzte: hiri handia
eta oso sakabanatua egitea, edo hiri txikiagoa eta trinkoagoa egitea.
Hiri trinkoa nolabaiteko trinkotasuna duen hiri bilbea duena da,
sozialki kohesioa agertzen du, harremanak ezartzeko guneak sortzen
ditu, zerbitzuetatik hurbil kokatzen da, jarduerak sustatzen ditu eta
elkarte bizitza garatzea ahalbidetzen du. Kultura mediterranearrean
ohikoa da hiri mota hori. Hiri trinkoaren eredu horren inguruan
antolatu da, historiak aurrera egin ahala, Vitoria-Gasteizko egitura.
Fruta saltzailea, zapataria, dendaria, kutxazaina... denek dute lekua
hiri eredu honetan. Hiri trinkoak hiri eredu iraunkorragoa sortzen du,
ingurumenaren ikuspegitik orekatuagoa, eta horrek bizitzeko hiri
egokiagoa eraikitzea esan nahi du.
Hiri trinkoaren eredu hau aldatu egin da, ordea, azkeneko
hamarkadan, eta hiriaren hedapenean lurraldea okupatzerakoan
eredu sakabanatuagoa erabili da, hala, hiri barreiatua eta ez-
eraginkorra sortuz, erabilerak funtzionalki bereizita gelditu baitira eta
biztanleen ahalmen ekonomikoaren arabera banatu baita lurraldea.
Eredu hau gero eta eutsiezinagoa da, hiri inguruko lurraldearen
okupazio handiagoak ekosistemen gaineko ondorio gero eta
handiagoak baitakartza, hiri inguruko nekazaritza eremuak murriztu
baitira, kohesio soziala murriztu baita eta mugikortasun beharrak edo
gastu energetikoa, ur kontsumoa edo hondakinen sorrera handitu
baitira. Azken batean, hiri eredu berri honen hazkuntza baliabideen
kontsumo handiago batean oinarritzen da: lurzorua, materialak, ura
eta energia.
Esaten ari garena hobeto uler dezazun, jolas erraz bat egingo dugu.
Zenbatu argazki hauetako etxeetan ikusten dituzun solairuak
(errazagoa izango da irudietako etxeei zuzenean begiratzen
badiezu). Kopuru hori solairu bakoitzean dauden etxebizitza kopuruaz
biderkatu (kasu honetan bi dira). Orain, etxebizitza bakoitzean bizi
den pertsona kopuruaz bidertu (Vitoria-Gasteizen baremo hori 2,7
pertsonakoa da). Konparatu emaitzak eta bi hiri ereduen arteko
desberdintasunaz jabetuko zara.
• Landareek ez dute urik behar?
Muinoaren gailurrean gaudenez, inguruetan ibilalditxo bat egiten
baduzu, landatu diren espezie ugariak ikusiko dituzu: estrepak,
erromeroak, belatxetak, izpilikuak, santolinak... Landare guztiek
ezaugarri komun bat dute: ur gutxi behar dute bizi ahal izateko.
Gainera, horietako asko sukaldaritzan erabiltzen dira.
Hurbil zaitez, har ezazu zatitxo bat eta usain ezazu. Usainekin gozatu
egingo duzu.
Landare hauek formarengatik, usainarengatik edo loreengatik
ezagutuko al zenituzke?
Begiratu landare hauetako asko
estaltzen dituzten tapakiei eta
horietatik irteten diren tutuei.
Zertarako balioko dute?
Erantzuna:
- Tapakiak bi helburu ditu, batetik, lurrak hezetasuna galtzea
saihestea, eta, bestetik, belar txarrek landatu nahi dugun
landarearen elikagaiak jatea edo landareei argia kentzea
saihestea.
- Tutua tantakako ureztapenerako da. Ur kontsumo eraginkorragoa
sustatzen du.
9. geltokia: Iruña-Veleia hiribidea
Kokapena: Iruña-Veleia hiribideko
bidegurutzean.
Helburuak:
- Bordele eta Asturias arteko
galtzada erromatarraren historia ezagutzea.
- Mariturri ezagutzea.
• Erromatar hauek burutik eginda daude!
Burdigala-Asturica Augusta bide erromatarra Kantabriar
mendikatearen hegoaldetik igarotzen zen; Bordeletik zetorren eta
Pirinioak Orreagatik zeharkatzen zituen, ondoren, Ebroko arrora
igarotzen zen Iruñean eta Araban, eta Ebro zeharkatu ondoren, goi
ordokian barneratzen zen Videleiatik (Pancorbo).
Gaurko Gasteiz ingurutik
igarotzen zenean, bide erromatar
honek Iruña-Veleia herrixka
erromatarra eta Mariturri
geralekua eta Arkaiako termak
lotzen zituen.
• Mariturriko hondakin erromatarrak
2001. urtean herrixka erromatar baten hondakinak eta garai batean
Astorga eta Bordele lotzen zituen galtzada erromatar lozatuaren
hondakinak agertu ziren hemen. Zabalgana auzoko hiritartze lanak
egin zituztenean aztarnategi hori aztertu zen, eta etxe hondakin
batzuk, abereentzako itxitura bat eta zaldiak aldatzeko posta bat
induskatu zituzten. Herrixka eta galtzada inguru horretan egindako
pasealeku berri baten bi aldeetan babestuta gelditu dira, eta
hondakinak ikusteko aukera dago. Galtzada lurperatu egin da, honda
ez dadin.
10. geltokia: Zaraunaren zidorra
Kokapena: Zarauna ibaiaren
gaineko zubian.
Helburuak:
- Ibaiaren ingurua ezagutzea.
- Tokiko flora eta fauna ezagutzea.
• Nondik nora?
Zarauna ibaia Armentia parkearen barnean jaiotzen da eta Ehari
ibaian isurtzen da. Zabalganeko 5. eta 6. sektoreetako ibilbidea
naturalagoa da, ibai ertzeko jatorrizko landarediaren lagin gutxi
batzuk gordetzen ditu (makalak eta sahatsak, nagusiki), eta uharriak
dituzten ertzak urriagoak dira. Tarteen arabera, errekaren uberkan
lezkak, ihiak edo landaredia nitrofiloa ikus daitezke.
• Nor bizi da hemen?
Erreparatu errekaren ibilguari, eta han
bizi direnetako batzuk ikusi ahal izango
dituzu. Arreta apur bat jartzen baduzu,
kutturlio arrunta (Galerida cristata)
entzungo duzu; estepako hegazti txiki
bat da, eta lumadi kriptikoa eta buru
gaineko gandor txikia ditu ezaugarri
berezitzat.
Erreka honetako uretan bizi da baita ere neurri ertaineko karraskari
bat, ur arratoia, hain zuzen. Karraskari hau uretan bizitzen ohituta
dago, eta, beraz, ibaien, erreken, lakuen, urtegien eta
ureztapenerako erretenen inguruak bizitoki egokiak dira karraskari
honentzat, baina ihitzetan, belardietan eta sakanetan ere bizi daiteke,
hezetasun edafikoa eta dieta osatzeko landaredi ez egurkara baldin
badago.
Ur arratoia itsas mailan, hala
nola itsas aintziretan, deltetan
eta ibai ahoetan, edo altuera
handietan bizi daiteke, esate
baterako, Sierra Nevadan
(Granada) 2.300 metrotan ere
ikusi izan dute; beraz,
penintsulako eta Frantziako
hegoaldeko lurralde handia hartzen du. Frantziako kostaldeko uharte
atlantiko batzuetan ere bizi da. Urte osoa aktibo dago, gauez zein
egunez, baina nahiago ditu goizeko lehenengo orduak, arratsalde
erdira arte.
Ur arratoiaren ilea motza eta lodia da, eta uretarako eta ur azpian
ibiltzeko egokituta dago, espezie hau oso ondo moldatzen baita
uretan, eta jan ere egin dezake ur azpian. Oinetan eta buztanean oso
ile gutxi du, baina atzeko hanken oinazpiak ilez estalita ditu.
Larruaren edo azalaren kolorea askotarikoa da, arre kolorekoa, beltza
eta marroia izan daiteke, tonu gorrixkak ditu bizkarraldean eta
sabelaldea, berriz, gris arre kolorekoa du.
Ur arratoia lur azpian bizi ohi da, eta galeriak irekitzen ditu bizitzeko
egokiak diren lurretan, bai lur azpian bai sustrai artean edo lurraren
hutsarte naturaletan. Lur azpiko galeria horiek azalekoak izan ohi
dira, ez dira oso sakonak, forma obala eta bertikala dute
(satorrarenak forma obala eta horizontala du), eta habiak galeria
horiekin lotuta egoten dira; ur arratoiek belar lehorrekin egindako
habiatan jartzen dituzte kumeak. Inguru zingiratsuetan edo oso
hezeetan toki garaietan atondu ohi dute habia, ihien gainean
normalean, jaioberriak uretatik babesteko eta uholderen bat gertatuz
gero ez itotzeko.
Gordelekua ur emariren batetik hurbil kokatuta dagoenean, ur azpira
irteeraren bat izaten du, gordelekua eta ura zuzenean lotzeko eta lur
azalera irten beharrik ez izateko. Habian elikagaiak biltzen ditu janari
falta izaten den garairako (negurako nagusiki). Habian 10 kg elikagai
arte bil dezakeela esaten da.
11. geltokia: Zabalganeko parkea
Kokapena: Mariturri bulebarretik
Zabalganeko parkeko sarbidean.
Helburuak:
- Zabalganeko parkea ezagutzea.
- Parkeko zenbait alderdi.
ekologiko ezagutzea.
• Larreak, belardiak eta aintzirak
Zabalganeko parkean belardiak, zuhaizti sakabanatuak, aintzirak,
muino eta mendixka txikiak, aisialdirako guneak, bidezidorrak eta
erkametzen baso natural bat ikus daitezke; erkametzen basoa da,
ikuspegi ekologikotik, parkearen gunerik aipagarriena, soroen itsaso
amaigabean txertatutako baso-uharte bat dela esan baitaiteke.
45 ha-ko azalera du parkeak, 1993. urtean egin zuten eta Vitoria-
Gasteizko Eraztun Berdea osatzen duen lehenengo parkea da.
Vitoria-Gasteizko mendebaldean kokatuta dago, 4 kilometrora, eta
parke honetan hainbat ibilbidez eta gunez gozatzeko aukera izango
duzu.
Erlaxa zaitez lurrean. Begiratu inguruan duzun belarrari eta bilatu
ondoko espezieak. Oso erraza da, eta ez duzu inolako arazorik
izango identifikatzeko.
Txikoria belarra:
Bitxilorea:
Zain belarra:
Hirusta:
• Leheneratze baten historia
Imajinatzen zaila den arren, garai batean Arabako Lautada osoa
basoz beteta zegoen, eta gizakiak, hainbat arrazoirengatik, basoak
soildu zituen poliki-poliki, nagusiki, nekazaritzako laboreak sartzeko
lurrak eskuratzeko.
Horregatik, baso honek balio handia du, duela hainbat mende inguru
honetan nagusi zen landarediaren lekuko baita. Zuhaitzen uharte txiki
bat dirudi, soroen itsaso amaigabe batez inguratua, eta
basalandareen eta basafaunaren babesleku garrantzitsua da,
gizakiak hartutako eta ekologikoki oso sinplifikatuta dagoen inguru
batean. "Baso-uharte" izenez ezagutzen da.
Baso horretan haritz mota bat da
nagusi, erkametza, alegia, eta
parkearen zati handi batean
zuhaitz gazteak daude, baina
beste hainbat tokitan zuhaitz
honek helduaroan hartzen duen
itxura bikaina ikus daiteke. Erkametzarekin batera beste zuhaitz
batzuk ere ikus daitezke: elorriak, ipuruak, elorri beltzak, arbustuak
eta beste zuhaixka batzuk.
Baso honetako fauna osatzen duten ugaztunen artean, besteak
beste, erbinudeak, erbiak, untxiak eta azeriak ikus daitezke, eta
hegazti espezie ugari ere biltzen dira, hala nola kaskabeltzak,
txantxangorriak, mikak, zozoak edo hontza ertainak; gaueko harrapari
horren ulua arrastirian entzun daiteke.
Parkeko zuhaitz batzuetan habia kutxak daude zintzilik. Kutxa horiek
ikastetxeei zuzendutako jarduera baten barnean eraiki eta jarri dira,
gure txori espezieen biziraupena eta ugalketa errazteko asmoz.
12. geltokia: Zabalganeko basoa
Kokapena: Zabalganeko parkeko
basoaren eta larreen arteko
bidegurutzean.
Helburuak:
- Orientazioarekin lotutako nozio
batzuk ematea.
• Iparralderantz edo hegoalderantz?
Bidegurutze batean gaude. Nora joan nahi dugun erabakitzeko une
egokia da.
Begiratu zure ingurura eta esan zer elementu menditsu eta hiritar
ikusten dituzun lau puntu kardinaletako bakoitzean.
Iparraldean: ………………………. Hegoaldean: ……………………
………………………… …………………………
………………………… …………………………
………………………… …………………………
………………………… …………………………
Ekialdean: …………………………. Menbaldean: ……………………
………………………… …………………………
………………………… …………………………
………………………… …………………………
………………………… …………………………
13. geltokia: Zabalganeko belardiak
Kokapena: Zabalganeko parkeko "Adopta
ezazu zuhaitz bat" landaketen arteko
bidegurutzean.
Helburuak:
- Espezie autoktonoak landatzeko
ingurumen kanpainak ezagutaraztea.
- Landare hondakinak berriro
erabiltzen ikastea.
- Energiari buruzko ezagupenak.
• Landa dezagun zuhaitz bat
1997. urtetik, Ingurugiro Gaietarako Ikastegia tokian tokiko landareen
eta landaketen garrantziaz herritarrak kontzientziatzeko kanpaina bat
garatzen ari da. "Adopta ezazu zuhaitz bat eta haz zaitez berarekin"
kanpainak dira.
Zer dira landare autoktonoak?
"Landare autoktono" izendapenak, oro har, eskualde batean hazten
diren landareei egiten die erreferentzia; hau da, lurralde edo eskualde
batean berez hazten diren landareak dira.
Jakingo al zenuke esaten zein diren parke honetako espezie
autoktonoak?
1.- Erkametza (Quercus faginea)
2.- Lizarra (Fraxinus angustifolia)
Eta zer izen ematen zaien tokikoak ez diren espezieei?
"Aloktono" da espezie
horien izendapen egokia,
eta ekosisteman
artifizialki txertatu diren
espezieak dira. Horietako
askok interes berezia
dute, izan ere, espezie
inbaditzaileak dira eta
arazo larriak sortzen dituzte, askotan galera ekonomiko handiak
baitakartzate eta beste esparru batzuetan ere arazo larriak sor
baititzakete; horixe gertatu da, adibidez, zebra muskuiluarekin.
• Hau usaina txarra!
Deskonposatzen ari diren landare
hondakinak dira. Konposta da, elikagai
asko dituen elementua, eta sega lanen
eta inauste lanen hondakinak humus
bihurtzerakoan sortzen da.
Eraztun Berdearen parke bakoitzean
konpostajerako eremu bat edo gehiago
daude, moztutako belarren, adarren eta
laboreen hondakinekin konposta egiteko; eremu horiek hondakinak
sortzen diren tokietatik hurbil kokatuta daude, hala, hondakinak
garraiatzeko kostuak eta gastu energetikoa ahal beste murrizteko eta
landaketa berrietan bigungarri eta medeapen organiko moduan
erabiltzeko.
Har ezazu eskuan apur bat. Usain ezazu eta saiatu elementuak
bereizten.
• Nora doa energia hori?
Goi tentsioko dorre izugarri horiek ikusi
dituzu? Ba al zenekien Gasteizen
erabiltzen dugun energia, hein handian,
Garoñako zentral nuklearretik datorrela?
Gure etxeetako energia kontsumoa
izugarri handitu da azken urteetan, gure
etxeetan ditugun tresna elektriko
ugarien ondorioz.
Konta iezaguzu zure etxean zer etxetresna eta bestelako tresna
elektriko dituzun 24 orduan argindarrari konektatuta.
14. geltokia: Zabalganeko aintzirak
Kokapena: Zabalganeko parkeko
aintziretan.
Helburuak:
- Parkeko aintzirak ezagutzea.
- Tokiko flora eta fauna ezagutzea.
• Iritsi gara. Begira, belardietan aintzirak daude
Zabalganeko aintzirak,
Lezeako aintzirarekin batera,
garai bateko legar hobi bat
leheneratzean sortu ziren;
Lezeako aintzira
nekazaritzarako erabiltzen zen
garai batean.
Aintziretako urek mundu zoragarria ezagutzeko aukera eskaintzen
digute. Hegaztien artean, ohikoenak kopetazuria, uroiloa eta
basahatea dira. Uraren gainean eta aintzira ertzean hazten diren ihi
eta ezpata-belarren artean igelak, zapatariak, zingira berdantzak,
mariorratzak eta burruntziak dabiltza batera eta bestera.
Begiratu ondo urmaelera, ea animalia hauetakoren bat ikusten duzun.
top related