elosu, nafarrate eta urrunagako euskaraz · nor-nori-nork 3.2. aditz trinkoa jakin eduki baldintza...
Post on 05-Nov-2019
11 Views
Preview:
TRANSCRIPT
[1] 241
Elosu, Nafarrate etaUrrunagako euskaraz
IÑAKI GAMINDE*
0. SARRERA
Lantxo honetan Legutioko udalerrikoak diren Elosu, Nafarrate eta Urru-nagan batutako datu linguistiko batzuk emango ditugu. Datuok 1980-
1998 urte artean batuak izan dira. 1998. urtean Elosun informante bat etabertan Nafarrateko beste bat baino ez omen ziren geratzen; Urrunagan, oste-ra, esatea zaila bada ere, ez omen dago informanterik bat ere1. Euskararenegoera honegatik beragatik interesgarri eritzi diot hemen dauzkadan datuguztiak plazaratzeari. Bilerleko datuak herri honetako desberdintasun lin-guistikoengatik beste baterako uztea erabaki dut.
Lana lau zatitan banatuta aurkezten dugu; lehen zatian soinuei buruz jar-dungo dugu; bigarrenean izen morfologiaren barnean deklinabideari buruzjaso ditugun apurrak emango ditugu; hirugarren zatian, jaso ditugun adizkiguztiak aurkezten dira; azkenik, lexikoaren atalean jasoko berbak emango di-tugu.
1. SOINUAK
Atal honetan fonemen inbentarioa ikusita, arau fonologiko batzuen adi-bideak emango ditugu; azkenik azentu eta intonazioari buruzko ohar batzukegingo ditugu. Fonemen inbentarioa jarraian ematen duguna da.
* UPV. Euskal Herriko Unibertsitatea.1 Informateak honako hauek izan dira: Elosun Juan Castañares Iturbe (hilda) eta Tomas Ruiz de
Erentxun (88 urtekoa); Urrunagan Andres Biteri (hilda) eta beste andre bi eta Nafarraten Faustino Bi-teri (hilda), Vicente Biteri (hilda) eta Gregorio Biteri (76 urtekoa).
IÑAKI GAMINDE
242 [2]
ezpain. horz./albeo. (aur)sabai. bela.p t k i ub d g e of s ∫ (x) a
ts t∫d
m nlrr-
Bokalei dagozkien oharren artean, mugatzaileen egokitzapenei dagozkie-nak aipa ditzakegu bereziki. Bokal guztien arabera honako emaitza hauekdauzkagu:
o+a bilkurari dagokionez, Urrunagako informante batek “artua”, “astua”eman zituen; beste bik batzuetan “ollue”, “astue” modukoak eman zituzten./a/ bokalaren asimilazio araua kontsonanteen artean ere gertatzen da: lagune,gusurre, mutille, auntze, e.a.
“ ” honek alofono bi dauzka; hasieran afrikatu moduan agertzen da “d ”(ikus 1. irudia); eta bokalen artean, berriz, frikari moduan “ ” (ikus 2. iru-dia)
1. irudia
a+a e+a i+a o+a u+a
neskie, alabie semie, bidie erridxe, ogidxe astoa, artoa eskue, burue
2. Irudia
Palatalizazio arauak /l/, /n/ eta /s/ren kasuan gertatzen dira, ez ordea/t/ren kasuan (garbitu, aritoa, e.a.). /s/ren palatalizazioak salbuespenak erebadauzka.
Ingurune egokian, galdegaia eta aditz trinkoen artean edo klitiko batzue-kin, herskari bilkuretan badirudi ahoskabea galdu egiten dela ahostuna ahos-kabetu ostean:
lagunek ba—-> lagune paposik dau—-> posi tau
Amaierako herskariak beste edozein kontsonanteren aurrean agertutzendirenean galdu egiten dira:
posik nau—-> posi nauestot saldu—->esto saldu
Azentu sistema, Gaminderen2 (1998) lanean erakutsi zen moduan osoerraza da; hitz markaturik ez dago eta agertzen diren eskema azentualak azal-tzeko arauak bi besterik ez dira:
(a) azken silaba estrametrikala(b) azentua bigarren silaban edo silaba bakarrean txertatu: [2
Eskema azentual berbera lexiko osoari aplikatzen zaio isolatuki, bai sin-gularrean bai pluralean; bestalde kasu markek ez daukate ezelako eraginik.Izen eta adjetiboekin silaba kopuru desberdinen arabera honako adibideakeman ditzakegu:
Singularrak:ó-o: áitte, áltza, áma, áuntze, báltza, míñe, óna, súrre, txála, úreo-ó-o: abwélo, akérra, andríe, ankíe, arántza, arétxa, argíñe, asúrre, atíe,atxúrre, egúrre, emíe, epérra, idérra, lañúe, lusíe, maixúe, makátza, mandúe,mesíe, ortúe, pipérra, platéra, poltzíe, sagárra
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[3] 243
2 Gaminde, Iñaki, 1998, Euskaldunen azentuak. Agertzeko, Labayru ikastegia.
IÑAKI GAMINDE
244 [4]
o-ó-o-o: abádie, alábie, arrátoye, arrébie, atzáskala, bentánie, berákatza, ka-márie, katíllue, kipúlie, lapíkue, okélie, okólue, ollágorra, ollándie, olláskue,oñéstue, portálie, titérie, tomátie, trebédie
Aditz partizipioak:ó-o: áistu, ási, bátu, bóta, égon, émon, éntzun, érain, érre, ésan, gáldu, ítxi,mártxau, sálduo-ó-o: afáldu, agíndu, apúrtu, baráusi, baskáldu, ekárri, erósi, eskóndu, etó-rri, ipíñi, sabáldu
Azentuaren korrelato akustikorik garrantzitsuena oinarrizko maiztasunada (ikus 3. irudia); zelangura ere, galdegaigunean ez dagoenean edo isolatu-ki ez denean, estrametrikatilatea galdu egiten da.
3. irudia: alabie
Esaldiak gune nagusi bi dauzka; bata hasieratik fokoraino eta, bestea, fo-kotik amaieraraino.
Hasieratik fokoraino, galdegaigunean ez dauden sintagmek silaba azen-tudunean H*H tonua hartzen dute; galdegaigunean egonez gero, tonua H*Lizango da. Fokutik gora tonu beheraldia gertatzen da (ikus 4. irudia )
4. irudia: ire lagúne óna etórri ok
Galdera mota bakoitzaren konfigurazioa jarraian ematen ditugun irudie-tan ikus daiteke:
5. irudia: orrek ser dakadxe?
6. irudia: swik ondo sabixie?
7. irudia: Elosun be gon sarie ala?
2. DEKLINABIDEA
Atal honetan ez dugu paradigmarik osatu; halandaze, kasu marka ba-koitzaren adibide gisa agertu zaizkigun adibide batzuk baino ezin eman di-
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[5] 245
IÑAKI GAMINDE
246 [6]
tzakegu. Bestalde, erakusle, pertsona izenordain batzuk eta leku aditzondoakere emango ditugu.
2.1. Pertsona Izenordainak
Destinatiboan neutzáko eta adlatiboan nigána ere batu ditugu
2.2. Erakusleak
3 Elosuko azken informanteak honako adibideok eman zituen pluralerako: urtéokis, parjéntiekis,bedxékis, idídxekis, laidxákis.
4 Inesibo pluralean “etxíetan” eta “errídxetan” jaso ditugu.
Singularra Pluralakerg. andríek, gixónak, umíek andríek, gixónak, umíekdat abádieri, anáidxieri, txakúrreri, umíeri abádieri, anáidxeri, txakúrreri, umíerigen. aiténa, neskíena neskénasoz.3 esníegas, serríegas, urégas, nebíegas idídxekin, eskúekin, arrébakasdes. ganaduentzat, ganaduentzako bidxontzat
NI HI GU ZU ZUEKabs. ni i gu/gau su/sau swikerg. nik ik guk suk swikdat níri/nauri íri gúri/gáuri súri/sáuri swírigen. niríe iríe guríe suríesoz. nígas gúgas/gáugas
Singularrains. kalíen, errídxen, mendídxen4
adl. etxéra, lurréra, ortúre, mesáraabl. basóti, etxéti, eskólati, errítigen. erríkoa, eléixakoa, lurrékoaadl. dir. etxérantza
HAU HORI HURA HAUEK HORIEK HAIEKabs. au óri a óneik/ónik órreik/órrik aikerg. ónek órrek árek/ak óneik/ónik órreik/órrik aikdat onéri orréri aréri onéiri orréiri áirigen. onéna orréna
2.3. Leku aditzondoak
3. ADITZAK
Aditz paradigmak osatu ahal izateko Nafarraten bildutakoak hartu ditu-gu oinarritzat, ostantzeko kasuetan adieraziko dugu5.
3.1. Aditz laguntzaileak
NOR
NOR-NORI
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[7] 247
5 Erabiliko ditugun laburdurak honako hauek dira: Elosu (e.), Nafarrate (n.) eta Urrunaga (u.).
HEMEN HOR HANins. émen or anadl. óna órra áraabl. eméti órti ándigen. emékoa orkóa angóaadl. dir. onántza orrántza arántzaadl. buk. onáño orráño aráño
oraina iragana baldintza aurrekoa baldintza ondorioanas nintzen banitze/banintze (u) ni(n)tzake/nintzeke (u)as intzen baintz intzakeda san balitze/baleitze (u) litzake/leitzeke (u)gare gintzen/gintzesen (u) bagiñe/bagintze (u) gintzake/gintzeke (u)sare sintzen basiñe/basintze (u) sintzake/sintzeke (u)sare/sarie (u) sintzien basiñ(i)e/basintzie (u) sintzakie/sintzekie (u)die siren balitzes/baleitzes (u) litzakes/leitzekes (u)
ahal. oraina ahal. iraga subjuntiboa aginteraneike/neinke (u) neidxen nain/nein (u) -eike eidxen ain aileike leidxen dain/dein (u) -geinke geidxen gaisen -seinke seidxen saisen saiseinkie seidxien saisien sais(i)eleikie leidxien daisen/deisen (u) -
HURA oraina HAIEK oraina HURA iragana HAIEK iraganadxat dxates dxaten dxatesendxak dxasak dxan dxasandxan dxasan dxanan dxanasandxako dxakos dxakon dxakosendxaku dxakus dxakun dxakusendxatzu dxatzus dxatzun dxatzusendxatzue dxatzues dxatzuen dxatzuesendxakie dxakies dxakien dxakiesen
IÑAKI GAMINDE
248 [8]
NORK-NOR
6 Adizkiok Urrunagakoak dira.7 Adizkiok Urrunagakoak dira.
NI oraina GU oraina NI iragana GU iragananauk - ninduan -naun - nindunan -nau gaus nindun gindusennaisu gaisus (u) nindusun gindusun (u)naisue gaisues (u) nindusuen gindusuen (u)naure/naurie (u) gaues ninduen ginduesen
HURA oraina HAIEK oraina HURA iragana HAIEK iraganadot doas nemen/ neman (u) nemesen/ nemasen (u)dok dosakdon dosandau daus eben/ban (u) ebesen/ basen (u)du dus gemen gemesendosu dosus semen semesendosue dosues sem(i)en/sebien (u) sem(i)esen/sebiesen (u)daure/ daurie (u) daures/dauries (u) euren/ eurien (u) euresen/euriesen (u)
Baldintzak Ahalezkoaknaunke naunkes6 neinke neinkes7
lauke laukes leike leikesgaunke gaunkes geinke geinkessaunke saunkes seinke seinkessaunkie saunkies seinkie seinkieslaukie laukies leikie leikies
Subjuntiboakdaiten daitesendaidxen daidxesendaigun/deigun (e) daigusendaixun/deixun (e) daixusendaixuen/deixuen (e) daixuesendaidxen daidxesen
HI oraina ZU oraina ZUEK oraina ZU iragana ZUEK iraganaaut saut sauet sinduden (u) sintueden (u)au sau saue sindusen (u) sinduesen (u)auu - - - -aure saure saure sinduesen (u) sinduesen (u)
NOR-NORI-NORK oraina
NOR-NORI-NORK iragana
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[9] 249
NIRI (s) NIRI (p) GURI (s) GURI (p)dustek dustesak duskuk duskusekdusten dustesan duskun duskusendust dustes dusku duskusdustesu dustesus duskusu duskususdustesue dustesues duskusue duskusuesdustie/duste (u) dusties/dustes duskue duskues
HIRI m (s) NIRI n (s) ZURI (s) ZURI (p) ZUEI (s) ZUEI (p)duat dunat dutzut dutzudes dutzuet dutzuedesduk dun dutzu dutzus dutzue dutzuesduau dunau dutzuu dutzuus dutzueu dutzueusdue dune dutzue dutzues dutzue dutzues
HARI (s) HARI (p) HAIEI (s) HAIEI (p)dutzet dutzedes dutzet dutzedesdutzek/dutzen - - -dutzo dutzos dutzie dutziesdutzau/dutzagu (u) dutzaus dutzau dutzausdutzesu/tzesu dutzesus dutzesu dutzesusdutzesue dutzesues dutzesue dutzesuesdutzie dutzies dutzie dutzies
NIK (s) NIK (p) GUK (s) GUK (p)nuan nuasen guan guasennunan nunasen gunan gunasennuntzen nuntzesen guntzen guntzesennuntzun nuntzusen guntzun guntzusennuntzuen nuntzuesen guntzuen guntzuesennuntzien nuntziesen guntzien guntziesen
ZUK (s) ZUK (p) ZUEK (s) ZUEK (p)susten sustesen sustien sustiesensuntzen suntzesen suntzien suntziesensuskun suskusen suskuen suskuesensuntzien suntziesen suntzien suntziesen
HARK (s) HARK (p) HAIEK (s) HAIEK (p)usten ustesen ustien ustiesenuan uasen uen uesenunan unasen unen unesenutzen utzesen utzien utziesenuskun uskusen uskuen uskuesenutzun utzusen utzuen utzuesenutzuen utzuesen utzuen utzuesen
utzien utziesen utzien utziesen
IÑAKI GAMINDE
250 [10]
NOR-NORI-NORK
3.2. Aditz trinkoa
JAKIN
EDUKI
Baldintza Ahalezkoanuskidxo neidxoluskidxo leidxoguskidxo geidxosuskidxo seidxosuskidxe seidxeluskidxe leidxe
EGON JOANnau nengoen noye niñoyenau engoen oye iñoyendau egoen doye dxoyengaus gengosen goyes giñoyesensaus sengosen soyes siñoyesensausie sengosien soyesie siñoyesiendaus egoasen/egosen (u) doyes dxoyesen
IBILI ETORRInabill nenbillen nator nendorren/netorren (u)abill enbillen ator etorrendabill ebillen dator etorrengabix genbixen gatos gendosen/gentosen (u)sabix sinbixen satos sendosen/sentosen (u)sabixie sinbixien satosie sendosien/sentosien (u)dabix ebixen datos etosen
Oraina Iraganadakit dakides ne(n)kidxen ne(n)kidxesendakik/dakin ekidxen ekidxesendaki dakix ekidxen ekidxesendakigu dakigus ge(n)kidxen ge(n)kidxesendakixu dakixus se(n)kidxen se(n)kidxesendakixue dakixues se(n)kidxien se(n)kidxiesendakie dakies ekidxien ekidxiesen
Oraina Iraganadauket daukedes nau(n)ken nau(n)kesendaukek/dauken - aunken aunkesendauko daukos auken/euken aukesen/eukesendauku daukus gaunken gaunkesendaukesu daukesus saunken saunkesendaukesue daukesues saunkien saunkiesendaukie daukies aukien aukiesen
EROAN
EKARRI
3.3. Aditz laguntzaileen alokutiboak
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[11] 251
Nafarrate Urrunagadaroat daroades daruet daruedesdaroak/daroan -daroa daroas darue daruesdaragu daragus daru darusdarasu darasus daruesu daruesusdarasue darasues daruesue daruesuesdarudxue darudxues darudxue darudxues
ERABILI ESAN ERETXIdarabit darabides didxot deritxotdarabik darabixak didxok deritxokdarabin darabixen didxon deritxondarabill darabix didxo deritxodarabigu darabigus didxogu deritxogudarabixu darabixus didxosu deritxosudarabixue darabixues didxosue deritxosue
darabidxe darabidxes didxoye deritxoye
Indikatibo oraina Indikatibo iragananok non nintzoan nintzonandok don soan sonangosak gosan gintzoasen gintzonasendosak dosan soasen sonasen
Baldintzak Ahal. oraina Ahal. iragananintzakek nintzaken neikek neiken neidxoan neidxonanlitzakek litzaken leikek leiken leidxoan leidxonan
gintzakek gintzaken geikek geiken geidxoan geidxonanlitzakesak litzakesan leikiek leikien leidxean leidxenan
Oraina Iraganadakat dakades nekarren nekarresendakak/dakan -dakar dakas ekarren ekarresendakagu dakagus gekarren gekarresendakasu dakasus sekarren sekarresendakasue dakasues sekarrien sekarriesendakadxe dakadxes ekarrien ekaixen
IÑAKI GAMINDE
252 [12]
NOR-NORI oraina
NORK-NOR oraina
NORK-NOR iragana
NORK-NORI-NOR oraina
NORK-NORI-NOR iragana
HURA HAIEKdxatek dxaten dxatesek dxatesendxakok dxakon dxakosek dxakosendxakuk dxakun dxakusek dxakusendxakiek dxakien dxakiesek dxakiesen
HURA HAIEKnaidxoan/neidxoan (e) naidxonan naidxoasen naidxonasendxoan dxonan dxoasen dxonasengaidxoan/geidxoan (e) gaidxonan gaidxoasen gaidxonasendxuen dxunen dxuesen dxunesen
HARI (s) HARI (p)dxutzot dxutzonat - -dxutzek dxutzen dxutzesak dxutzesandxutzoau dxutzonau dxutzoaus dxutzonausdxutziek dxutzien dxutziesak dxutziesan
NIK (s) NIK (p)nuntzoan nuntzonan nuntzoasen nuntzonasennuntzean nuntzenan nuntzeasen nuntzenasen
HARK (s) HARK (p)dxustan dxustenan dxustesan dxustenasendxutzoan dxutzonan dxutzoasen dxutzonasendxuskuan dxuskunan dxuskuasen dxuskunasendxutzean dxutzenan dxutzeasen dxutzenasen
GUK (s) GUK (p)guntzoan guntzonan guntzoasen guntzonasenguntzean guntzenan guntzeasen guntzenasen
NIRI (s) NIRI (p) GURI (s) GURI (p)dxustek dxusten dxustesak dxustesan dxuskuk dxuskun dxuskusek dxuskusen
dxustiek dxustien dxustiesak dxustiesan dxuskuek dxuskuen dxuskuesak dxuskuesan
NI HURA HAIEK- - dxoat dxonat dxoadas dxonadasnaidxok naidxon dxok dxon dxosak dxosan- - dxuau dxunau dxuaus dxonausnaidxuek naidxuen dxuek dxuen dxuesak dxuesan
3.4. Aditz trinkoen alokutiboak
nendorran, dxatorren/dxatorrenan
JAKIN
EDUKI
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[13] 253
HAIEK (s) HAIEK (p)dxustien dxustienan dxustiesan dxustienasendxutzean dxutzenan dxutzeasen dxutzenasendxuskuen dxuskuenan dxuskuesen dxuskuenasendxutzean dxutzenan dxutzeasen dxutzenasen
EGON (oraina) (iragana)nauk/naidxaok (e) naun naidxoan naidxonandxauk/dxaok (e) dxaun dxagoan dxagonangausak gausan gengoasen gengonasendxausak/dxaosak (e) dxausan dxegoasen dxegonasen
IBILI (oraina) (iragana)nabik/naidxabik (e) nabin nenbilloan nenbillonandxabik dxabin dxebilloan dxebillonangabixak gabixan genbixoan genbixonandxabixak dxabixan dxebixoan dxebixonan
Eroan Ekarridxaroat dxaronat dxakat dxakanatdxaroak dxaroan dxakak dxakandxaragu dxaronagu dxakagu dxakanagudxaradxek dxaradxen dxakadxek dxakadxen
Oraina Hura Iragana Hura Iragana Haiekdxakidxat dxakiñat nenkidxoan nenkidxonan nenkidxoasen nenkidxonasendxakik dxakin dxekidxoan dxekidxonan dxekidxoasen dxekidxonasendxakidxau dxakiñau gekidxoan gekidxonan gekidxoasen gekidxonasendxakidxek dxakidxen dxekidxean dxekidxenan dxekidxeasen dxekidxenasen
Oraina Hura Iragana Hura Iragana Haiekdxaukoat dxaukonat naunkoan naunkonan naunkoasen naunkonasendxaukek dxauken dxaukoan dxaukonan dxaukoasen dxaukonasendxaukoau dxaukonau gaunkoan gaunkonan gaunkoasen gaunkonasendxaukiek dxaukien dxaukean dxaukenan dxaukeasen dxaukenasen
JOAN ETORRInaoyak/nodxoak (e) naoyan/nodxoan (e) natok/nadxatok (e) natondxo(y)ak dxo(y)an dxatok dxatongoyesak/goasak (e) goyesan gatosak gatosandxoyesak dxoyesan dxatosak dxatosan
IÑAKI GAMINDE
254 [14]
4. LEXIKOA
Azken ataltxo honetan jaso ahal izan ditugun berba guztiak biltzen ditu-gu. Berbak artikulu eta guzti jaso dira kasu guztietan. Berbaren ondoan pa-rentesien artean non jaso den adieraziko da; horretarako orain arte erabilita-ko laburdura berberak erabiliko ditugu.
abádie (e., n): abadeaabéndue (e.): abenduaabératza (n.): aberatsaabwélo (e., u): aitaitaadárra (e.):adarraafáldu (e., u):afalduafáridxe (n., u): afariaafídxoa (n.):habiaafróntue (n.):afrontuaagíe (n.):partikaagíndu (e., u):aginduagíñe (e., n.): haginaagóa (e., n): ahoaagótza (n.):agotzaainbéste (n.):hainbesteáistu (e.):ahaztuáite (d): aitaaitéite (e., n): aitaitaáitu (u.):ulertuaixkórie (e.):aizkoraakárra (e.):akerraakérra (e.; n):akerraakíllue (e., n):akuluaakórdau (e.):gogoratualábie (d.): alabaalárgune (n.): alargunaalbándorratza (e.): albandorratzaalbéntaderue (n.):garia garbitzekolekuaalbóagiñek (e.): albohaginaaldámena (n.):aldamena (gurdia)aldásbera (n.): aldasbeheraaldíe (n.):aldeaalkátie (e.):alkateaallégau (u.):ailegatu
alpérra (n.):lurra lantzeko alperraálta (e.):alta, txakurraren zeloaaltúe (e.):altuaáltza (e., n):altzaáltzau (e.):altxatuáma (d.): amaamándre (e.): amamaamándrie (n.): amamaamátau (u.):amatatuanáidxie (e.): anaiaandídxe (e.):handiaandríe (d.): andrea, emazteaanégie (n.):anegaangírie (e.):aingiraankíe (e.): oinaantxíñe (e.):aintzinaapártau (n.):apartatuapóa (n.):kumak egiteko txerri arraaprílle (e.):apirilaapúr bet (e.):apur batapúrtu (d.):apurtuarána (e.):basaranaarántzie (e.):elorriaaráñie (e., n):aramuaardáwa (e.): ardoaardáwe (n., u): ardoaardí narrue (e.):ardi larrua (gurdia)ardídxe (d.):ardiaarétxa (e.,n):haritzaargídxe (e.,u): argiaargíñe (e.):harginaargítu (e.):agertuarídxe (e., n.): hariaarítoa (e., n):aharitoa, ahariaarkástie (n.):arkaztea
Erabili Esandxarabillat dxidxoatdxarabik dxidxokdxarabillau dxidxoukdxarabillek dxidxuek
arkéra (e.):arkera, ardien zeloaarkíe (n.): arkaarkóndarie (e.): alkondaraarótza (e.):arotzaarpégidxe (e., n): aurpegiaarpíe (n.):lurra lantzekoárra (n.):arraarráka (n.): aharrakaarránkaridxe (e.):arrankariaarrásteidxe (e.):arratsaldeaarrátoye (e., n):arratoiaarráutzie (n.): arraultzaarrébie (e.): arrebaarrídxe (d.): harriaarrískoa (n.): harrizkoaarróntzie (e.): arraultzaartáburue (e.):artaburuaartárie (n.):lurra lantzekoartásidxe (e.): artaziaartó txakurre (n.):azkonarraartóa (e., n):artoaartóburue (n.):artaburuaártu (e.):hartuasála (n.): mintzaasárratu (e.):haserratuasgáramiñe (n.):estraminaási (e., n):1. hasi. 2. haziasídxe (n.):haziaasíe (e., n):azaaskámela (n.): atzazalaásko (e., n):askoaskórie (n.):aizkoraaskúnarra (n.):azkonarraaspídxen (n.):azpiaaspíola (n.):azpiola (gurdia)astélena (e.):astelehenaastíe (n.):asta, kirtenaastóa (n.):astoaástu (u.):ahaztuastúe (u.):astoaasúle (n.):urdinaasúne (n.):asunaasúrre (e.): hezurraatári (n.):ataraatérri (e.):aterriatíe (d.): ateaatxúrre (e., n):aitzurraatzámarra (e., n): atzamarraatzáskala (e.): atzazkala
atzékaldie (n.):atzeko aldeaatzéna (n.):atzena, azkenaátzo (e.):atzoáuki (e., u):edukiauli mándoa (n.):euli mandoaaulídxe (e., n):euliaaumíe (e.):ahumea, ahunzkumeaaundídxe (n.):handiaáuntze (e., n):ahuntzaaurídxe (e.):euriaaurkídxe (e.): aulkiaaurríe (e.):aurreaáurten (e.):aurtenausóa (e., n):auzoaausólana (n.):auzolanaauspóa (n.): hauspoaaxíe (n.):haizeababíe (e.):bababakárra (n.):bakarrabakárrik (e.): bakarrikbakótxa (e.):bakoitzabáltza (e.):beltzabaráusi (e.):gosaldubardíñe (n.):berdinabaríe (n.):bareabaríkue (e.):barikua, ostiralabarrídxe (e., n.):berriabártza (n.):bartzabasáuntze (e.):basahuntzabaskáldu (e., n.):bazkaldubaskáridxe (d.): bazkariabasóa (e., n): basoabasólurre (n.): baso lurrabátu (e.):batubáye (n.):baheabedárra (e., n.):belarrabédxe (d.):behiabegídxe (e., n. ): begiabekókidxe (n.): bekokiabelárridxe (e., n. ): belarriabeláukie (n.):belaukia (labea)beláune (n.): belaunabentánie (d.): leihoaberákatza (e.):berakatzaberándu (e., n. ):beranduberdíe (n.):berdeaberníe (e.): bernaberóa (n.):beroaberótu (e.):berotu
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[15] 255
IÑAKI GAMINDE
256 [16]
besóa (e., n. ): besoabestíe (e.):besteabéti (e., n.):betibetrínadxoa (e.):albaiteroabiárra (e.):beharra, lanabidíe (e.): bideabídxer (e.):biharbigántxie (n.):bigantxabildótza (n.):bildotsabiñipiñien (n.):behinik behinbiókie (e.):behokabiórra (e., n. ):behorrabiótza (n.): bihotzabirídxe (e.): birikiabiskerrásurre (e.): bizkar-hezurrabixérra (e., n. ):gari bizarrabixérra (e., n.): bizarrabixímodue (n.):bizimoduabola tokidxe (n.): bola tokiaboróndatie (n.):borondateabóta (d.):botabulérra (e.): bularrabultzéka (n.): bultzaka, besakaburdídxe (e.):gurdiaburríñie (n.): burdinaburríñoa (n.):burrinoaburrúntxie (n.): burruntxiabursáldidxe (n.):gur zaldiaburtédie (n.):burtedea (gurdia)burtzílle (n.):ardatza (gurdia)burúe (e., n.): buruabustérridxe (e., n.):buztarria, uzta-rriabustértu (n.):buztartudána (e.):denadenpórie (e., n.):denboradenpórie (e., n.):eguraldiadirúe (d.):diruadomékie (e.):domeka, igandeadorápille (n.): korapiloadxan (n.):jandxána (n.): janadxárri (n., u.):jezarridxáune (e.):jaunadxáusi (e., n.):jausidxesárri (e.):jezarridxo (n.):jodxoan (e.):joandxorráidxe (e., n.):jorraia
dxórran (e.):jorrandxósi (e., u):josidxoskíñe (e.):joskina, jostunadxostórratza (e.): jostorratzaébei (e., n.):ebakiedádie (n.):edadeaédan (d.):edanedérra (n.):ederraedíe (n.):ubala (gurdia)edúrre (n.):elurraefíñi (e.):ipiniegídxe (u.):egiaegóaxie (n.):hego haizeaégon (n.):egonegósi (u.):egosiegúena (e.):eguena, ostegunaegúestena (e.):eguaztena, asteazkenaegúne (e.):egunaegúrre (e.):egurraegúrreskoa (e.): egurrezkoaegúskidxe (e.):eguzkiaegwérdidxe (e.):eguerdiaekárri (d.):ekarriekúsi (e.):ikusiéldu (e., n):heldu, umotueléixie (e.): elizaelgórridxe (e.): elgorriaemíe (e., n):emeaémon (d.):emanentérrau (e.):ehortziéntzun (e.):entzunepérra (e.):eperraérain (e.):eraginerbídxe (e.):erbiaerdérie (n.):erdaraerdídxe (e., n.):erdiaérein (e.):ereinerlástarra (n.):urubioaerlásterra (e.):urubioaerlé mamue (e.):erle mandoaerlíe (e., n.):erleaermándadie (n.):ermandadeaerósi (d.):erosierráillie (n.):erraila (gurdia)errápie (e.):errapeaérre (d.):erreerrégenak (e.):erregenakerrékie (e.): errekaerrématie (n.):erremata, enkantea
erremollueloa (n.):birzahiaerréskan (n.): iladan, jarraianerrídxe (d.): herriaerrótie (e., n.): errotaérun (u.):eroanésan (d.):esanesáutu (e.):ezagutueskérra (n.):ezkerraeskólie (e.): eskolaeskóndu (e., u):ezkondueskúe (d.): eskuaesníe (d.): esneaespának (e.): ezpainakespátie (n.):ezpata estútu (n.):estutuetórri (d.):etorrietxíe (d.): etxeaétxun (e., u):etzanétzi (e.):etzietzilímo (e.):etzidamueulídxe (e.):euliafabríkie (e.): lantegiafamílidxe (e.): familiafíñe (n.):finafrákak (e.): prakakfrantzésaxie (n.):ekialdeko haizeafrontérie (e.):frontera (gurdia)gabónak (e.):gabonakgalbáye (e., n):galbaheagaldárie (e.): galdaragáldu (d.):galdugaléperra (e.):galeperragalgíe (n.):galga (gurdia)ganádue (e.):ganaduaganáwe (e., n.):ganaduagarágarra (e., n.):garagarragaráunek (e.): garaunakgaráwe (e., n. ):garaua, aleagarbídxe (n.):garbiagarbítu (e.):garbitugaríburue (e.):gariburuagarídxe (e.):gariagarrátza (n.):garratzagastíe (d.):gazteagasúrie (n.): gatzuragausíe (e.):gauzagédxau (n.):gehiagogeixóa (e.): gaixoageixórik (e.): gaixorik
gelátzue (n.): laratzagéro (e., n.):gerogerrídxe (e.): gerriagerríe (e., n.):gerlagibéla (e.): gibelagiltzíe (e., n.): giltzagítxi (e., n.):gutxigixóna (d.): gizona, senarragódxen (n.):goiangogórra (n.):gogorragogórtu (n.):gogortugoldíe (e.):goldeagorrídxe (e.):gorriagorríngoa (n.): gorringoagosóa (e.):gozoagoxáldie (n.):goizaldeagrabántie (e, n.):lurra lantzeko bra-bantegripíe (e.): gripeagultzúrrune (n.): giltzurdinagurósoak (e.): gurasoakgustídxe (e.):guztiagusúrre (e., u.):gezurragwardásola (e., n.): guardasolaidérbaltza (n.):ilar beltzaidérra (e.):ilarraidídxe (e., n.):idiaídxo (n.):ehoifíñi (n., u.):ipiniigítaidxe (n.):igitaiaigitargi barridxe (n.):ilargi berriaigitargi betie (n.):ilargi beteaigitargi erdidxe (n.):il goraigítargidxe (n.):ilargiaikési (n.):ikasiikétza (e.): ikatzaikóa (n.):ikoaikúsi (u.):ikusiil (e.):hililbera (n.):il beheraillíe (e.):hileaindértzue (n.): indartsuaindídxabie (e.):indabaingúruen (e.):inguruanintxéurre (n.):intxaurraiñárrie (n.):inarraiñóntza (n.):inontzaipérra (n.):iparraipérraxie (n.):ipar haizea
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[17] 257
IÑAKI GAMINDE
258 [18]
ipínkidxe (e.): ipinkiaipíñi (e.):ipiniipískidxe (n.):ipiskia (labea)irékatzi (n.):irakatsiirési (n.):iragaziiréstontzidxe (n.):iragaztontziairíkin (n.):irakinirúsi (e.):txerriaren zeloairúskidxe (n.):eguzkiaistérra (e.): izterraisúskidxe (n.): erratzaitállie (e.):lurra lantzekoitúrridxe (e.): iturriaítxi (e., n.):1. utzi. 2. itxiixéko (e.): izekoaixékoa (n.): izekoaixéna (d.):izenaixétu (e., n):izatu, piztuixílik (e.): ixilikjentíe (n.):jenteakaldárakoa (n.):osalakalíe (d.): kaleakaltíe (n.): kalteakamárie (e.): kamara, ganbarakangréjue (n.):enborrak ateratzekokaníllie (n.):kanila, txolakanpáye (e.): kanpaiakantúe (e.):kantuakardúe (e.):garduakaríe (e.): kareakaskóla (n.): oskolakastáñie (e.):gaztainakatárrue (e.): katarroakatíllue (e.): katiluakatúe (e., n.):katuakéndu (n., u.):kendukeskállue (e.):kaskailuakéye (e., n.): keakipíllie (n.):kipulakipúlie (e.):kipulakiríkidxoa (n.):gaztainen kanpokoazalakiríkiñolatza (e.):kirikinolatzaklabéliñe (e.):klabelinakodáñie (n.):kodainakoidxúe (n.): legarrakollárie (e.): goilarakontúe (n.):kontuakóntus (e.): kontuz
kordéla (n.): kordelakortíe (e., n.): gortakumíe (n.):kumeakuñétue (e.): koinatuakurútzie (n.):gurutzeakwartúe (e.): logelalabíe (e., n.):labealagúne (d.):lagunalándu (n.):landulanpárra (n.):lanparralañúe (e.):lainoalapíkoa (e.): lapikoalarréna (e.): larrainalarréndu (n.):larraindulastóa (n.):lastoalaukótxa (n.):aitzur motalédxe (n.):lehialei báltza (n.):lehi beltzalei súridxe (n.):lehi zurialéidu (e.): irakurrileléngo (e.):lehenengolen (e.):lehenlengúsiñe (e.): lehengusinalengúsue (e.): lehengusualepóa (e.): lepoa, idunaleukótxa (e.):aitzur motallobíe (e., n.): lobalodídxe (n.):lodialóñak (e.):loinakloríe (n.):lorealótu (n.):lotulugérra (e., n.):harralúrre (d.): lurralusíe (e.):luzeamá(i)dxe (e.): mahaiamaixúe (e.):maisuamakátza (e., n.):makatza, madariamakérie (n.):txerrameamakílle (e.):makilamakíñie (e.):lurra lantzeko makinamandóa (e., n.):mandoamarkádorie (n.):markadoramartídxe (e.):martxoamartíxena (e.):martitzena, astearteamártxau (e.):alde eginmátza (e., n):mahatsamaulíkidxoa (n.):marrubiamayétza (e.):maiatzamedíkue (e.):medikua
mendídxe (e.): mendiamesíe (e.):mezametróa (n.):metroamíñe (e.): minamokílle (n.):mokilamoldíe (n.):gaztontziamoskóla (n.):moskolamukúrre (n.):mukurramunátxurre (n.):muna aitzurramuskérra (e.):muskarramutíkoa (e.): mutikoamutílle (e., n.): mutilamutúrre (e.):muturranabóa (e.):harbianarríe (e.):narranarrúe (e.):larruanástu (n.):nahastunausídxe (n.):nagusianébak (u.): nebaknegárres (e.): negarreznegúe (e.):neguaneskátoa (e.): neskatoaneskíe (e., n.): neskanobjénbrie (n.):azaroaobéto (n.): hobetoodédxe (n.):trumoiaodóla (n.): odolaogídxe (d.): ogiaokárena (n.):okaranaokélie (e.): okelaokérana (e.):okaranaokólue (e.): sarrera, ataurreaokótza (e.): okotzaóla (e.): oholaollágorra (e.):oilagorraollándie (e., n.):oilandaollárra (d.):oilarraolláskoa (e., n):oilaskoaolláskue (u.):oilaskoaollóa (e., n.):oiloaollúe (u.):oiloaóna (e., n.):onaondíño (e.):oraindinoóndo (e., n): ondoóntxe (e.):oraintxeoñéstue (e., n.):oinazturaopílkoa (n.): txorizoa barruan delaegiten den opilaorbéla (n.):orbela
ordótza (e.):txerri arraordúe (e., u):orduaordúen (e.):orduanorlóa (e., n.):oloaorpóa (e.): orpoaorrátza (e.): orratzaorrídxe (n.):orriaortúe (e.): ortuaosába (e.): osabaosábie (n.): osabaostátue (e.):ostatuaostíen (e.):ostean, atzeanotúbrie (e., n.):urriaótza (n.):hotzaotzóa (e.):otsoapágau (e.):ordaindupagóa (e., n.):pagoapárau (e., u.):paratuparíe (n.):pareaparjéntie (e.): senideapartídie (n.):partidapartídue (n.):partiduapásau (n.):pasatupastórie (e.):artzainapatátie (e., n.):patatapatóa (e.):ahateapeskíe (e.): arrainapillátu (n.):pilotupillóa (e.):piloapiñúe (e.):pinuapipérra (e., n.):piperrapitxérra (e.): pitxarraplatéra (e.): platerapódau (n.):inausipoltzíe (e.): poltsaporrúe (e., n.):porruaportálie (e.): atariapósik (n.): pozik.prentzúe (n.):pentsuaproibídu (n.): galarazo, debekaturadídxoa (n.): irratiasabádxe (e.): sabaiasabála (e.):zabalasabáldu (e., u.):zabaldusabíllie (n.):larakoa (gurdia)sagárra (d.):sagarrasagúe (e., n.):saguasakélue (n.): ibaietako zurrunbiloaksakúe (e.):zakua
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[19] 259
IÑAKI GAMINDE
260 [20]
sakútie (e.):ganaduaren gaisoasaldídxe (e., n.):zaldiasaldítxikoa (e.):zaldikumeasáldu (d.):saldusalíe (e.): egongelasamásurre (e.): lepazurrasamíe (e.): sama, iztarriasapáldu (n.):zapaldusapátue (e.):zapatua, larunbatasapíe (e., n.):frontera (gurdia)sardíe (e.):sardasárra (e.):zaharrasarrántxie (n.):txarrantxasárri (e.):sarrisártu (e.):sartusartzíedxerie (n.):sarrerasastókidxe (n.):sastokiasatídxe (e.):zatiasatórra (e., n.):satorrasátza (e., n.):satsasatzóla (n.):satsola (gurdia)sayétza (e.): saihetsasegídu (u.): segitusegíe (e.):kodainaséidxe (n.):zahiasekórra (e., n.):zezenasekúle (n.):sekulaselémiñe (n.):zeleminasemíe (n., u.): semeasendóa (n.):sendoasepíllue (n.):eskubilaserrátu (u.):itxiserríe (e.):zerraserrótie (e.):zerroteasesíñe (n.): zezinasestúe (e.):zaranasillíe (e.): aulkiasiréune (e.):ziraunasolóa (e.): soroasoltérue (e.):ezkongeasonbúrue (e.): sorbaldasorrídxe (n.):zorriasorúe (e.): zoruasubájue (n.): beheko suasubélandarie (e.):subelandarasubúrriñek (e.): suburdinaksúe (e.): suasugíe (e.):sugeasulóa (n.): zuloa
surídxe (n.):zuriasuríngoa (n.): zuringoasúrre (e., n.): sudurrasuséra (e.):susarasustérra (e., n.):sustraisutóndoa (e.): sutondoaswitíe (e.): sukaldeatakétie (n.):taketa tantáidxe (e.):tantaiatápau (e.):tapatu, estalitárras (n.): tarraz, narrez.tenásak (e.): tenazaktiréka (n.): tirakatitérie (e.): ditareatomátie (e.):tomateatorríe (e.): dorreatrankásue (e.): mantarratrapúe (n.): trapuatrebédie (e.): trebedeatremésa (n.): tremesa, ogi beltzatxabólie (e.): txabolatxakóliñe (n.): txakolinatxakúrre (d.):txakurratxal sékorra (n.):txahal txekorratxála (e., n.):txahalatxárra (e., n.):txarratxarrí apoa (n.):txerri apoatxarrí emie (e., n.):txerri emeatxarrí ordotza (e.):txerri arratxarrídxe (e.):txerriatxárto (e., n.): txartotxikídxe (e.):txikiatxikórra (n.):txingorratxindúrridxe (n.):txindurriatxingérra (n.): txingarratxingórra (e.):txingorratxirrínkie (e., n):txirrinkatxitíe (e., n.):txitatxixérie (e.):zizareatxorídxe (n.):txoriatxoríxoa (n.): txorizoatxorókille (n.):burutxatxurróa (n.):izoztutako ur txorrotakubélak (e.):ubalakudébarridxe (e.):udaberriaudíe (e.):udauélak (e.):ubalakugéla (n.):ubalak
ugélaxue (e.):igelaullíe (e., n.): ileaumíe (d.): umeauntzíe (e.):iltzeaurdédxe (e.): urdaiaúre (d.): uraurregórridxe (n.): urrea
urresúridxe (n.): zilarraurrétxa (n.):urraurrídxe (e.):urriaurtéidxerie (n.):urteeraúrten (n., u):irtenurtíe (e., u):urteaurúne (n.): irina
LABURPENA
Artikulu honetan Arabako Legutio udalerrikoak diren Elosun, Nafarraten etaUrrunagan jaso ditugun materiale linguistikoak aurkezten dira. Aurkeztenditugun materialok 1980 eta 1998 urte artean batukoak izan dira, euron inte-resgarritasuna ia bakarrak izateagatik heldu da, izan ere, leku hauetako hiz-kuntzaren egoeragatik oso zaila izango da informatzaile berriak aurkitzea.Hori dela eta, barietate hauetaz dauzkagun ezagupideak aberas ditzaketelauste dugu. Lana lau zatitan banatuta aurkezten dugu; lehen zatian soinueiburuz arituko gara; bigarrenean deklinabidez eta hirugarrenean aditzaz, berauatalik osotuena delakoa daukagu; azkenik, atal bat osatu dugu jasotako berbaguztiez.
RESUMEN
En este artículo se presentan los materiales lingüísticos recogidos en Elosu,Nafarrate y Urrunaga, pertenecientes los tres al municipio de Legutiano en laprovincia de Araba. Los materiales que se presentan han sido recogidos entrelos años 1980 y 1998, el interés de los mismos reside en ser casi únicos, yaque, por la situación de la lengua en estos lugares es muy difícil conseguirinformantes. Por tanto, creemos que pueden contribuir a un mejor conoci-miento de estas variedades. El trabajo se divide en cuatro apartados; en la pri-mera parte nos ocupamos de los sonidos; en la segunda de la declinación; enla tercera parte presentamos las formas verbales recogidas, capítulo este quepodemos considerar más completo; por último ofrecemos un apartado deléxico.
RÉSUMÉ
On présente dans cet article les matériaux linguistiques recueillis à Elosu,Nafarrate et Urrunaga, les trois sites appartenant à la commune de Legutianodans la province d’Araba. Les matériaux présentés ont été recueillis entre1980 et 1998, l’intérêt qu’il représentent réside dans le fait qu’ils sont presqueuniques, car il est très difficile d’obtenir des informateurs, de par la situationde la langue dans ces endroits. Nous croyons donc qu’ils peuvent contribuerà ce que nous ayons une meilleure connaissance de ces variétés. Le travail estdivisé en quatre chapitres; nous nous occupons des sons dans la premièrepartie; dans la seconde, de la déclinaison; dans la troisième partie nousprésentons les formes verbales recueillies, et nous pouvons considérer cechapitre comme le plus complet; enfin, nous offrons un paragraphe delexique.
ABSTRACT
The linguistic material collected from Elosu, Nafarrate and Urrunaga, allthree of which belong to the province of Alava’s Legutiano municipality, is
ELOSU, NAFARRATE ETA URRUNAGAKO EUSKARAZ
[21] 261
IÑAKI GAMINDE
262 [22]
offered in this article. The material presented was gathered between 1980 and1998. Its interest resides in its being nigh-on unique, given the fact that thelinguistic situation in the area makes finding any kind of spoken testimony adifficult job. It is for this reason that we believe that this material might helpto enhance knowledge regarding these varieties. The study is divided intofour sections: sounds are dealt with in the first of these; the second sectioncentres on declination; the third part offers the verb forms found andrepresents the most complete chapter of the four; lastly, a lexical section isgiven.
top related