birba - pedagogich · tailandia y de ël vëniel cuntà truepa lijëndes y stories. te raions coche...
Post on 29-May-2020
14 Views
Preview:
TRANSCRIPT
l viagiadëuril viaggiatoreder Reisendethe traveler
l scuvridëurl’esploratoreder Entdeckerthe discoverer
la cherta geograficala mappadie Landkartethe map
la tasciala borsa die Tasche the bag
l autola macchinader Wagenthe car
l cuferla valigiader Koffer the suitcase
la chertail bigliettodie Fahrkartethe ticket
la cordala corda das Seil the rope
l flucionlo zainoder Rucksackthe rucksack
l alpinistl’alpinistader Alpinistthe alpinist
la regionla regionedie Region the region
la cuntreda il paesaggiodie Landschaftthe landscape
l viacil viaggiodie Reisethe journey
DIZIUNER VISIF
l julierl’aereodas Flugzeug the plane
l crëpla montagnader Bergthe mountain
Indesc
2 NFURMAZIONS | Nuviteies4 DOCUMENTAZION | Mesuns de trasport8 NFURMAZIONS | Destinazions TOP sëura dut l mond
10 STORIA | Norman14 CURIOSITEIES DAL MOND | Savoves’a che...?16 NTERVISTA | Viac danter la dlaces18 VARIANTES LADINES | Travel Kit
20 NGLËISC | Jetlag22 TALIAN | Viaggiare in aereo24 JUECH | Steckdosen und Stecker
25 REZETA | Dlacin de Birba26 LAURATUERE | Majon scura28 NFURMAZIONS | Rubrica29 NFURMAZIONS | Mini Info
1INDESC
Ti Peajes Tudësc vëniel ora na munëida da 5 euro
I Paejes Tudësc à fat na munëida da 5 euro. Da una na pert iel lessù l’eguia, l tier ufiziel dl paesc, dal’autra iel na cherta dla Tiera: la munëida à inuem “Planet Erde”, la pëisa 9 gram, à na spana de 27,25 milimetri y n anel zentrel brum de plastica contra la fauzificazions. La munëides puderà unì tëutes ca per paië mé ti Paejes Tudësc, per l rest dl’Europa valerales mé sciche pec da culezion.
Olimpiadaa Rio de Janeiro 2016 Brasil
Dai 5 nchin ai 21 de agost 2016 uniral metù a jì a Rio de Janeiro la 31ejima Olimpiada. Nsci giaperà la manifestazion sportiva plu cunesciuda y antica dl planët i milesc de culëures de chësta bela zità y meterà a cunfront i majeri campions dl mond. Per l prim iede uniral fat i Juesc Olimpics te na zità sudamericana.
Puderons’a nce nëus julé?
L zënter de nrescida svizer Somniacs lëura al mumënt pra na nvenzion inuvativa y bëndebò da rì. L proiet à inuem Birdly y la se trata de udleies che simulea n jol. La jënt puderà se mëter su chisc udleies y avëi la ilujion de julé, coche te n videojuech. A udëi canche puderon nce nëus purvé ora chësta nvenzion...
Amazonas
Sao Paulo
Rio de Janeiro
Brasil
Brasilia
Nuviteies
2 NFURMAZIONS
Tutankhamon
fòssa de Tutankhamon
ntreda
majon dl tesor
majon de Tutankhamon
majon sucrëta
Val di Resc
Cairo
Egit
Antartis
Africa
Ijula de Ross
Amer
ica
dl S
ud
Australia
Egit, n à giatà doi majons sucrëtes tla fòssa de Tutankhamon
Tla fòssa dl faraon dl Egit Tutankhamon, tla Val di Rëiesc sun i ëures dl Nil, iel unì scuvrì doi majons sucrëtes. Tutankhamon ie ruvà sun l tronn canche l ova 9 ani y ie mort cun 18 ani. A defrënza de d’autra fòsses de faraons che fova unides rubedes ora, fova chëla de Tutankhamon, scuvrida de nuvëmber dl 1922, ntiera y cunservova plu de cinmile pec che va zeruch a dan 3.300 ani, trueps de chisc ie de or blot. L stude cun l radar, fat dal espert dl Iapan Hirokatsu Watanabe, à mustrà che l ie te chësta fòssa 2 locai uec sucrëc, che cuntën materiai organics y de mitel… saràl pa mo ascundù laite n tesor?
Na cultivazion de verdura tl’Antartis
Sun l’ijula de Ross tl’Antartis à scienziac cinesc fat su na sosta per cultivazions ulache i possa zidlé verdura frëscia a manco de 40° Celsius. Chisc scienziac ulova crì na auternativa per la spëisa dlaceda ite y s’à mpensà de crië chësc verzon dedite, iluminà cun lum artifiziela, ulache l crësc pomodores, gurches, salata y truepa d’autra verdura. Belau nia da crëier sce n pënsa ala temperatures dlacedes dl Pol dl Sud.
La tigres manacia de murì ora
De bona nutizies per i amanc di tieres. La tigres salveres, che univa cunscidredes te pericul de murì ora pervia dla ciacia de scroch, se reproduj inò deplù. La tigres viv te de plu pertes dl’Asia y ie scialdi mpurtantes per l ecosistem te chël che les viv. Les regulea la populazion di cërves, purciei salveresc, antilopes y bues. Zënza tieres de rapina coche la tigres, se multiplichëssa chësta sortes de tieres true de massa, cun cunseguënzes da temëi per la ressurses y per l teritore.Aldò di esperc dl WWF iel al didancuei plu o manco 4.000 tigres y, nce sce dan 100 ani n fovel plu de 100.000, an pudù udëi ti ultimi ani che la cumpëida ie inò jita su.
lerch vitela nchin za. tl 1900
lerch vitela al didancuei
Asia
India
Tailandia
Cina
Ruscia
3Nuviteies
Mesuns de trasportJì ora per l mond y mparé a cunëscer luesc nueves ie velch da stramp de bel.Tla pertes defrëntes dl mond pudons ancunté mesuns de trasport defin unics, che fej i luesc defrënc y si cultura mo plu nteressanc. Sun la plates che vën do pudons udëi n valgun de chisc mesuns mpue plu da daujin. Ma dant ti dajons na udleda a vel’ mesun che cunescion bele…
Cun ciun de chisc mesuns ies’a bele jit de viac?auto, roda, curiera, ciaval, ferata, furnadoia, berca, canoa, julier, racheta, camel
Una dla miëura manieres per mparé a cunëscer na destinazion ie chëla de viver coche i abitanc da iló. Te vel’ stat abinerëis na gran vela de mesuns de trasport che possa vester mpue de marueia, uriginei, puech cunesciui, che ne n’à nia da n fé cun chëi che sëis usei a udëi uni di.
Cians da luesa
Ne se ëis’a mei nmaginà de jì ora per i bòsc dl’Alaska sun na luesa trata da cians? Fé “musher” uel dì unì menei da lueses trates da 4 o 6 cians, na aventura che n possa mé fé te puec posć sun chësc mond. Na esperienza unica ie viagë sun chësta lueses y jì a ti cialé ala cuntredes da d’inviern dl Cërtl Polar Artich. L cian da luesa ie n tier usà ju a tré la lueses sun la nëif o sun la dlacia. Danter la razes plu n droa per chësc lëur giatons i Husky y i Samoiedo. I inuit se à per seculi alalongia nuzà dla luesa trata dai cians sciche mesun de locomozion, ma la ie do y do for plu unida sustituida dala lueses a motor plu modernes. Tl’Europa va l’adurvanza de cians da luesa de reviers ala fin dl ann 1000. Scebën che chësc mesun de trasport vënie numinà plutosc puech dai storics, al mpo abù na gran difujion.
4 DOCUMENTAZION
Zip line
La teleferiches ie n elemënt carateristich dla Costa Rica y nce una dla atrazions plu cunesciudes dl stat caraibich. La primes ie unides metudes su ti ani ’70 per usservé i bòsc ti raions rurei plu desman. Al didancuei vënieles dantaldut nuzedes dai turisć per usservé da n pont de ududa ‘estrem’ la truepa lueges natureles dl paesc. Chisc sbriscia ju, tachei ite cun cioi da arpizeda, per cordes da na cërta pendënza per scuvrì la belëzes naturalistiches de chël luech.
Zorb
L zorb ie scialdi na gran codla da suflé su che te permët, da sëul o n cumpania, de burdlé ju per i coi dla Nueva Zelanda. N possa fé plu sortes de percursc: a zich zach, sun terac mol o sun chël sut.
5Mesuns de trasport
Rickshaw
I rickshaw ie na sort de rodes-taxi, urigineles dl’Asia, ulache les univa plu da giut tëutes ca per mené persones mpurtantes. Al didancuei ieles plutosc turistiches y si adurvanza se à slargià ora sëura dut l mond. A Bangkok, per ejëmpl, fej i rickshaw de drë miraculi per ruvé inant tl caos dl trafich y per ne se drusé nia. Te si forma uriginela, adurvoven la forza umana per tré l mesun. L rickshaw ie metù adum da n pitl carët da doi rodes sun chël che l possa senté su una o doi persones. Chël che tira l rickshaw ie danter doi temonc ite.
Elafont
L elafont ie l tier naziunel dla Tailandia y de ël vëniel cuntà truepa lijëndes y stories. Te raions coche chël de Phuket ie la jites sun n elafont drët populeres: doi o trëi persones sënta su sun na sort de siz dopl de lën y pëia via ala scuvierta dla cuntredes natureles plu spetaculeres dl raion.
6 DOCUMENTAZION
Segway
Chësc njin, nventà ti USA, ie riesc deventà un di mesuns plu nuzei dai turisć de dut l mond per jì ncantëur tla ziteies. L ie n mesun de trasport plajëul da manejé, fat per una na persona, l va a lectrisc y à doi rodes. L segway ie na sort de filizipé nteligënt cun chël la va a pië via, raidé, se fermé y jì nzescul tres muvimënc scëmpli dl corp.
Amfibus
L amfibus ie n mesun de trasport anfibich che possa unì tëut ca tambën sun l’ega che nce sun la tiera. L à lerch (lueges da senté) per 50 persones y ie drët cunesciù a Rotterdam tl’Olanda. Coche n possa furné limpea ora per la stredes de Rotterdam nsci possen nce navighé cun chësc mesun deberieda cun d’autra berches ora per l ruf Maas. Fé na raida cun chësc mesun ie zënzauter la maniera plu uriginela per scuvrì chësta zità.
Tuk Tuk
L Tuk Tuk ie n carët a motor da trëi rodes y pensà per doi persones. Perdrët iel uriginel dla Tailandia, ma l ie ncueicundì nce drët tipich per l’India. Sciche mesun de trasport iel drët adatà per jì ora per i marcëi dai draps y dala spezies o ora per la stredes de Nueva Delhi. L ie un di mesuns de trasport plu nuzà y dala jënt dl post vëniel mpue udù coche tlo da nëus n taxi. L inuem vën (nsci raten) dala fuera tipica che l pitl motor fej ntan che l va.I Tuk Tuk ie depënc su cun d’uni sort de dessënies y n nen vëija de uni culëur.
7Mesuns de trasport
Destinazions TOP
sëura dut l mond
Rafting sun l Salmon River (Idaho, USA) L ie na aventura unica a jì cun na berca de gumi ju per la eghes turbulëntes de chësc ruf, a mez a cherzuei spetaculeres ora.
Bora Bora (Polinesia franzëusa) Chësta ijula vulcanica 29 km longia pieta de beliscima spiaghes da sablon y na laguna turchisa stluta ite da palmes.
Palm Beach (Florida, USA) Dantaldut i milioneres prijea de chësc post l’ega ciauda, l bel tëmp y l vantaje de vester dlongia la zità.
Mavericks, California (USA) Mé i miëur surfisć ti la vegaite te chësta gran ondes,che possa vester de na autëza nchin a 15 metri!
London Eye (GB) Sun l pont plu alauta iesen a na autëza de 135 metri sëura la tiera. Da chësta roda panuramica ora an na ududa nchin al urizont che ie 40 km dalonc..
Jì a pe sun l troi di Inca (Perù) Jites a pe sëura crëps via y tla giungla per ruvé tla zità di Inca Machu Picchu. Chësc nridlamënt dl 15ejim secul ie restà “ascundù” per truep seculi y ie permò inò unì scuvrì tl 1911.
Gran Canote (Tulum, Mexico) Chëi che va sot’ega y se la sënt de jì ite te chësta cavernes sota l’ega ite possa nudé da na caverna al’autra y amiré stalatic y stalagmic.
Ijules Galapagos (Ecuador) Sun chësta ijules da na pert ora vivel truep tieres particuleres sciche tartarughes gigantes, iguanes de mer y truepa sortes de uciei.
Las Vegas High Roller (USA) Chësta ie la roda panuramica plu auta dl mond; cun si 167 metri de autëza iela plu auta che la roda panuramica di recorc, la Singapore Flyer. La cabines possa traspurté nchin a 40 persones y na raida ntiera dura mes’ ëura.
Bwindi Park (Uganda) Tlo ne vëijen nia mé girafes y lions ma nce mec i gorila da mont che viv sun nosta Tiera.
I gran plunfs d’ega dl Iguazù tl Brasil/Argentina I vën ratei i plu biei plunfs d’ega sun la Tiera. A mez a n paesaje de marueia tla giungla, sun l cunfin danter l Brasil y l’Argentina, sun na larghëza de belau 3 km toma l’ega ju da na autëza nchin a 80 metri!
8 NFURMAZION
Annapurna Circuit (Nepal) Jì a pe ora per la cuntredes dl Himalaya, che fej sté ora l fla, a dumbria di crëps plu auc dl mond (Annapurna, 8.078 metri) ie n dejidere de trueps.
Akaba (Giordania) Te chësta eghes che ie mé 1,5 metri sotes iel da udëi de beliscimi corai y dredies de pësc de uni culëur.
Wiener Riesenrad (Austria) Una dla prima rodes panuramiches che ie unides fates su sun dut l mond ie chëla de Viena, che va ndëur al 1897. La ie 65 metri auta y ie l emblem de chësta zità.
Maledives La Maledives ie furmedes da de plu atoi y à plu de mile ijules! Tlo possen udëi tl mer banc de corai, cavernes y n grumon de pësc scialdi biei.
Fraser Island (Queensland, Australia) Chësc patrimone naturel dl’UNESCO pieta 1660 km cuadrac de belëzes dla natura pura.
Seychelles Chësta bela grupa de marueia cun plu de 155 ijules ie a nord-est dl Madagaskar.
Delta dl Okawango (Botswana) De gran tlapedes de bues salveresc y elafonc che va da n post al auter, tieres che manacia de murì ora, coche i cians salveresc dl’Africa: dut chësc ie da udëi tl delta dl ruf Okawango.
Fé paracadutism a Queenstown tla Nueva Zelanda Sëura Queenstown sàuten a 4500 metri de autëza ora dl julier, toma 60 secunc alalongia ndrë ju, tira pona la corda per giaurì l’ombrela y se lascia tumé bel plan sun fonz.
Masai Mara (Kenia) Lions, leoparc, geparc y leprò la spaziredes spetaculeres dla zebres, gazeles y di gnus ie chël che n possa se aspité de udëi sce n va te chësc post.
Sipadan (Malaysia) La eghes plëines de sustanzes nudritives fej de chësta ijula un di luesc plu ideéi per pudëi usservé tieres dl mer coche tartarughes de mer, scuai de uni sort, baracuda y pësc papagal.
Singapore flyer Cun na autëza de 165 metri pieta la roda giganta plu auta dl mond na ududa panuramica de 45 km.
9Destinazions TOP sëura dut l mond
Ël fova scialdi n bon moler de cuntredes, l depenjova cun gran fortl cuntredes da mont y si chedri fova tachei sun i parëies de duta la cëses dl raion ntëurvia.
N di ti ova si berba dat scialdi na bela scincunda a Norman: na gran tëila de lin blancia, da pudëi mplenì ora cun una de si bela cuntredes da mont.
Ilustrazions deVeronica Martini
Norman, la bolp, fova l miëur moler de duta la Elpes.
L ova nchinamei giaurì na mostra cun si pitures che à abù n gran suzes nce pra i critics d’ert.
L se à purtà pro velch da no crëier
10 STORIA
L se ova anjenià ca dut chël che l adurvova: peniei, brëia dai culëures, forbes, joca, ciauzei da jì sa mont, compas, l sach da durmì, cordes, grifs, pich da jì a crëp… y pona s’ ovel lascià mené nchin pra la stazion dla ferata per ti jì ancontra a chësta ndesfideda.
Do che l ova saludà duc si cumpanies y si parënc y dal blo’ che l fova busient, s’ovel desmincià l numer dla scina da ulache l messova pië via y fova sentà su sun la prima ferata fërma dan a d’ël.
Ma per tan na gran pez de lin fòvel de bujën de na gran mont, dënia de cumparì sun chëla che ëssa messù vester si miëur’ opra d’ert.
Perchël ova Norman abù na idea bëndebò stramba: ël ulova jì tl Nepal a depënjer do l Everest, l crëp plu aut de nosc planët.
11Norman
L se ova giatà na luegia da sté saurì dlongia viere y, ntan che la ferata piova via, ti ovel mo n iede dat na udleda a si bela montes che ël ne ëssa nia plu udù per n bel pez.
L fova n viac lonch che durova plu ëures, ma Norman se ova anjenià ca, l ova pra sé la paroles ncrujedes, n cudejel per si schizes y mpue de zeche da maië sce l ëssa giapà fam.
La ferata jiva inant plan, suflan uni tant, y Norman se ova ndurmenzà. I crëps se ova ntant trasfurmà te coi, for plu basc, nchin a unì dut un cun la planadura.
DRIIIN! Te n iede sunovel la ciampanela per ti fé al savëi ai passajieres che la ferata ova arjont la ultima stazion. Norman se ova descedà te n aiet, se ova tëut duta si roba y fova unit ju de ferata.
12 STORIA
Ma la cuntreda ti savova scialdi fulestiera: degun crëps ne ncertlova l urizont, dut ntëurvia fovel mé ciel. Cie fovel pa suzedù? Se ova pa zachei tëut i crëps? Ulà fova pa chësc Everest tan cunesciù, de chël che l ova tan audì rujenan?
L jiva inant se trajan do la gran tëila de lin y duc si cufri y canche l fova ruvà suinsom ne fovel nia bon de crëier a si uedli.
Cun l cë plën de dumandes se ovel metù n streda jan do la sëula streda, longia, ndrëta, che menova ora dla stazion y jiva suvier. Bonamënter ovel tëut la fauza ferata ….., ma ulà fovel pa śën?
Dan a d’ël fovel la cossa plu de marueia che l ne n’ova mei udù: na spersa bruma che ne finova plu y n ne fova nia boni de desferenzië avisa ulache l ciel finova. Per l prim iede te si vita ovel dan a d’ël l ozean.
L ova metù su si peza de lin y ova riesc metù man de depënjer. Velch tan de maiestëus fova propi a drët per si miëura opra d’ert.
13Norman
L ruf sota tiera plu lonch dl mond ie tl MessicoI speleosub se à cialà ju n labirint de cavernes sota la penijula dl Yucatan, tl Messico, y à giatà chël che messëssa vester l ruf sota tiera plu lonch dl mond. L ie 153 km lonch. Chësta ie na nutizia che descëida nteres y marueia. Perdrët ne n’iel nia propi n drë ruf, ma scialdi n gran sistem de galaries sota l’ega ite. Giatà ie l ruf unit dal speleosub nglëisc Stephen Bogaerts y da si cumpani tudësch Robbie Schmittner. Bën cater ani alalongia iesi jic ncantëur sota l’ega ite a crì. L lëur ne n’ie mo nia stlut ju. I speleosub ie for mo tl lëur de giré sota l’ega per crì inant d’autra galaries y d’autra cavernes che pudëssa mo purté a lum d’uni sort de marueies.
Dumëne ComploiSavëi da dessenië, avëi la pascion per i dessënies animei. Cie fé cun chësc talënt tla valedes ladines? L mond ie massa pitl per ruvé inant tla vita. Ciuldì pa no jì a sté tla California y lauré per la Walt Disney Company? Dumëne Comploi, n jëunn de Al Plan de Mareo, à tëut chësta dezijion y à lascià si ncësa ulache l ie nasciù per jì a mparé a cunëscer l gran mond. Ncueicundì lëurel per la Walt Disney Company coche desseniadëur. Deberieda cun si cumpanies de lëur nriescel do n con’ de stories y atrazions y anjënia ca dessënies per la ideazion de shows nueves per i parcs dla Disney sëura dut l mond. Sun la foto ie Dumëne tla lobby dla sënta de Lucasfilm a San Francisco.
Savoves’a che…?14 CURIOSITEIES DAL MOND
Y sce ti dajësse d’albierch a zachei?Giré per l mond possa vester velch de cëre, dantaldut sce n uel for durmì te n hotel da cater stëiles y avëi duta la comoditeies che l ie mesun. Ma jì per l mond possen nce autramënter. Sce n se cuntënta de puech possen datrai udëi belëzes plu particuleres de chël che n vëija sun l troi turistich “normal”.L Couch Surfing ie una dla truepa pusciblteies che n à a giré per l mond a bonmarcià. Co funziuneiela pa? Ie ti dé d’albierch a zachei che vën da dalonc. Y chësta
persona me dajerà pona a mi n di d’albierch te si paesc. Chël che ie muesse fé ie medrë jì sun la plata internet, me purté ite y dé ite la nfurmazions dl luech ulache ie vive y l luech ulache ulësse jì. Dopro an mé plu drë de fé l cufer y pië via. Pu pona: bon viac!
L Orient Express
Cie ie pa mei chësta ferata de
marueia che menova n iede si
passajieres da Paris Gare de l’Est
nchin a Istanbul? Orient Express ti
dijoven. Metù su tl 1883, ie chësc
servisc unì purtà inant nchin tl 2009.
De plu iedesc al mudà si percurs,
tantosc fovel plu lonch, tantosc plu curt.
Y daniëura ti dajovel d’albierch a ghesć
mpurtanc, da scioldi, fajoven pu limpea n
viac de luxus. Dantaldut i nëubli, parënc
dla families di rëiesc, diplomac o
uemes d’afares se nuzova de chësta
ferata per arjonjer si destinazions.
Ncueicundì ne vala purtruep nia plu
a se fé n bel viac cun na tel ferata.
Ma semië pudons inant de coche la
sarà stata a durmì y a passé dut l di
sun chësta ferata, dla persones che
n arà ancuntà y la bela esperienzes
che n arà fat deberieda.
15Savoves’a che...?
Mattia Felicetti ie n jëunn che fej gën sport y che chier l’aventura, l à 26 ani y sta a Someda (na frazion de Moena te Fascia) y l ann passà, deberieda cun na grupa de cin cumpanies, iel jit tla Groenlandia a passé via n iceberg sun na slackline. L resultat ie n film che à inuem Montura Iceberg Challenge, n documenter plën de adrenalina, n film che n uel purté dant pra l cuncors dl Filmfestival de Trënt.
Jì su sun n iceberg ie na idea bëndebò mata, ma i traversé via sun na slackline mo deplù…Co te iel pa tumà ite de pië via per na tel aventura?N di sons jit a crëp cun mi cumpani Federico Modica, scialdi n bon fotograf y per n da rì ons abù chësta idea de jì tl nord dl mond a fé n documenter sun na slackline danter doi iceberg. Pona, canche se documentan, sons unic sëura che deguni sun l mond ne n’ova mo purvà a fé vel’ da de tel. Y nsci ons metù a jì dut cant y on abinà adum na grupa de jëuni per realisé chësta idea deberieda cun nëus!
Cie ëis’a metù te cufer?On messù puchené ite truepa roba… tlo iel la lista!
Viac danter la dlaces
corda
pics
caschi
carabineri
carabineri dopli
ciodi da dlacia
grifs
cazines
manëces
ciauzei da jì a crëp
udleies
aparac da fotografé
drones
radio
ciol da arpizeda LIEIA ADUM I INUEMES
CUN I DESSËNIES!
16 NTERVISTA
MATTIA SUN NA SLACKLINE A 20 METRI SËURA L’EGA
Ma cie ie pa na slackline?La slackline ie na sort de vëta tacheda da una y dal’autra pert, sun chëla che n muessa sté lessù a balanz. Cie che possa mudé ie la lunghëza, coche la ie tenduda y l’autëza da fonz su.
LONGLINE (plu de 40 metri longes)
HIGHLINE (scialdi alauta y n muessa se tré sëura l ciol da arpizeda, sce n ëssa da tumé ju)
WATERLINE (sëura l’ega via, n passa via lec o ruves)
Descrì la Groenlandia cun na parola.“Uppa” uel dì per inuit magari y la vita tla Groenlandia ie veramënter daniëura n magari, suvënz pervia dl tëmp nia da pudëi udëi danora che possa cassù te tenì te cësa nce dis alalongia.
Co ie pa la vita tla Groenlandia?La jënt ie calma y te tol su bën. La portes de cësa ie daniëura daviertes per duc ... ma propi minà daviertes! La cëses ie de lën, scialdi pitles y de uni
culëur. Uni familia à cians y la lueses ie i mesuns plu n droa per ruvé da n post al auter.
Cie maien pa tla Groenlandia?Tla Groenlandia maien pësc, balena, scual y cërn de rena.
Ëis’a abù deficulteies?On abù problems ajache l fova bur tëmp y ne pudan
nia ruvé pra i iceberg cun la berca, ajache d’autri iceberg dlongia la spuenda dl mer nes teniva su y ne fan nia
boni de passé.
Cie es’a mparà da chësc viac?É mparà che l ie luesc biei de marueia ora dla Talia, luesc belau nia cunesciui ma che l se mpaia de udëi. Y pona ei capì
la mpurtanza de vester boni de se adaté a cultures nueves y ala manieres de viver.
Viver na vita d’aventura uel nce dì resië?No assolutamënter nia! Te ne posses mei te lascé sun l cajo … n muessa se anjenië ca, se nfurmé, mparé da chëi che à plu esperienza. Per mé iel daniëura mpurtant se alené dant y giapé crëta n puech al iede.
Ti cunsiesses’a a jënt de jì tla Groenlandia?Sci, a duc chëi che ti sà bel a jì a pe y chëi che à gën l’aventura. La Groenlandia ie n post ulache n se mët ala proa, ajache viver iló ne n’ie nia tan scëmpl coche da nëus.
Ulà fajeres’a ti proscimo viac?L me savëssa bel a jì cun i schi tl Iapan. Ma nce la Norvegia y l’Alaska ie danter mi sëmies.
17Viac danter la dlaces
scioldiscioldiscioldi
guancguantguants
jafajiefasaon
aparat da fá jöaparat da fotograféaparat da fotografèr
cherta d’identité cherta de identitàchèrta de identità
flastriflastrifiostres
crema da sorëdlcrem da surëdl crema da soreie
compascompascompas
busc dai dënzbëusc dai dënz broschin dai dents
pasta dai dënzpasta dai dënzpèsta dai dents
mantel dala plöiamantel dala plueiamantel da la pievia
mapamapamapa
cialzáciauzeiciuzé
Ladin dla Val BadiaLadin de Gherdëina
Ladin de FasciaCo cëla pra ora mi travel kit?Travel kit
pietepienepéten
18 VARIANTES LADINES
NEW YORK 2:00 AM
0
0
+1
+1
+6
+6
-7
-7
+11
+11
+12
+12
-2
-2
+2
+2
-11
-11
+7
+7
-6
-6
-1
-1
+3
+3
-10
-10
+8
+8
-5
-5
+4
+4
-9
-9
+9
+9
-4
-4
+5
+5
-8
-8
+10
+10
-3
-3
The uncomfortable symptoms of jet lag could be:
headache insomnia memory loss nausea
10
hours fl ight
ROME 11:00 PM
For example, if you depart from Rome and arrive in New York City it’s 2:00 AM in New York, but your body thinks it’s 11:00 PM because that is the time it is in Rome and that is what your body is used to. Your internal clock isn’t ready to sleep so sleep eludes you; upon waking the next morning your body feels “off.”
The world is divided into
time zones.
Jet lag is a condition that causes feelings of tiredness and confusion when a person travels across the different time zones.
headache insomnia memory loss nausea
20 NGLËISC
S
I
G
H
T
S
E
E
I
N
G
Y
D
E
R
U
T
R
A
P
E
D
E
B
E
A
E
H
E
U
W
C
T
N
S
U
N
T
G
M
A
P
E
A
J
A
L
C
L
I
F
F
R
N
B
R
A
M
L
A
B
R
I
V
E
R
B
L
Y
H
A
T
S
R P S
P
A
M
U
R
F
G
R
M
U
S
E
U
M
A
E
A
C
J
L
Y
I
O
R
O
T
G
E
D
U
N
E
B
E
S
S
U
A
T
R
O
P
S
A
P
SEARCH FOR THEENGLISHWORD
WHERE IS JOHN?
1 OVER the diving platform
2 BEHIND the diving platform
3 ON the diving platform
4 IN the swimming pool
5 UNDER the wather
6 BETWEEN the diving platforms
BAGGAGE = cufriDEPARTURE = mueverJOURNEY = viacMAP = chertaPASSPORT = passaportFERRY = berca da traversedaCLIFF = crëp de merSUN = surëdlHAT = ciapelMUSEUM = museumDUNE = dunaUMBRELLA = ombrelaBEACH = spiagiaSIGHTSEEING = raida turistica
21JUECH
Viaggiare in aereo
Check-inCERCA: 2 ananas 1 valigia che cammina 2 cellulari 1 buccia di banana 1 orsetto 1 orologio 1 topo
> Cerca il banco della tua compagnia aerea che trovi scritto anche sul tuo biglietto.
> Se non hai già fatto il check in online, ti chiederanno il documento d’identità e il biglietto e ti daranno il boarding pass dove c’è scritto il numero del posto e l’ora di imbarco.
> Ti faranno lasciare le valige sul nastro trasportatore e verranno pesate e etichettate.
22
23
> Tieni in mano il boarding pass e il documento d’identità.> Metti nei cestini:
• giacca, cinture, gioielli, orologi che hai addosso• i liquidi (bottiglie, bagnoschiuma)• oggetti elettronici (computer, telefoni, videogiochi)• il tuo bagaglio a mano
> I cestini passano sul rullo e vengono controllati ai raggi X.> Poi puoi attraversare il metal detector e riprendere
le tue cose dai cestini.
Security
> Controlla sui tabelloni il numero di gate dove devi imbarcarti.
> Ora hai tempo per comprare qualche snack e qualche lettura per il viaggio.
> Aspetta che aprano i cancelli per l’imbarco e mettiti in fila.
> Al tuo turno mostra il boarding pass e un documento.
Gate
Italien
Großbritannien
KanadaVereinigte StaatenMexiko
Deutschland
IndienPakistan
Russland
Steckdosen und Stecker Welche in welchem Land?
Weltweit gibt es unterschiedliche Steckdosen.Verbinde jeden Stecker mit der entsprechenden Steckdose!
24 JUECH
1 - Metëde vosc iogurt te n mixer, leprò la versura y miel. Tulëde mé una na sort de versura al iede o na cumbinazion che ëis gën. Mescedé bën.
2 - Ciarcëde. Sce l ne ve sà mo nia a drët pona tlechel junté pro mpue de versura o mpue de iogurt. Mescedëde mo n iede.
3 - Jetëde na pitla cuantità te de pitli goc de papier o de plastica (coche chëi dal café, 80 ml) o te mëudli da dlacins.
4 - Śën anjenieis ca n segondo strat da n’autra sëur. Metëde a verda de ne i mescedé nia y de jeté ite bel plan. Fajëde inant cun d’autra sëures
nchin che i pitli goc ie plëns. Sce tulëis goc, curidi ju cun staniol, sciche sce l fossa n struplon. Ficëde ite n bachët da dlacin a mez ite. L staniol juda a tenì l bachët dl dlacin ndrë su.
5 - Metëde i goc curii pro te dlaciadoia a dlacé per n 6 ëura, o nchin che i ie anjeniei.
6 - Tulëde ora de dlaciadoia i dlacins y bon apetit! Sce i dlacins ne vën nia ora saurì ora dl mëudl, pona tenidel sota l’ega ciauda per n valgun secunc y l sbriscerà ora da sëul.
per uni sëur adurvëis
285 g de iogurt grech2 copes de versura frëscia taieda su a chedri*1 sciadon de miel
* N possa tò per ejëmpl:gialvëijes, ampoms, freies, ananas, pomaranc o kiwi
2525REZETA
Ne n’ëis’a mei purvà a ti cialé al mond sotsëura?Pudon se fé n njin nteressant che nes juderà a udëi l mond da n’autra perspetiva. Chësc esperimënt à inuem majon scura… l ie na scatula che proietea i chedri tres n tel pitl busc ora.A chësc prozes ti dijen stenoscopia y l ie na vedla nvenzion che à purtà ala nasciuda dla fotografia y dl film. Tla scatula che fajon, sarons boni de udëi cie che ie do nëus via y dut chësc sotsëura… sëis’a curiëusc? Pona pudëis jì do ala istruzions y fé chësc esperimënt.
• schedra• carton sterch y plutosc gros, da una na pert muessel vester blanch
• vëta foscia da colic• forfesc o cutterma lascëve judé da n grant
• l fonz de n bossl de band• śubla o zirtl• lampostil o plates da culëur per la decurazion
• n udlon• lastich
Desseniede sun l carton chësta formes cun l aiut de na schedra. lonch za. 80 cm = lonch coche
A
B
B
C lonch za. 45 cm
za. 2
6 cm
za. 2
0 cm
Taiede ora y lubride adum l carton (lascëve judé da n grant cun n cutter).
za. 20 cm
lubride adum
- n busc dla grandëza zirca de ti cë- n pitl busc tamez
Btaiede ora
Majon scuraMATERIAL:
1
2
blanch
26 LAURATUERE
B
B A
C
Tulëde l fonz de n bossl (lascëve judé da n grant cun n cutter) o n tòch de na plata de aluminium y fajëde n pitl busc tamez cun na śubla o cun la piza de n zirtl y nculëdel sun l busc che ëis taià ora tl carton.
Tachëde adum cun vëta foscia da colic duta la pertes de carton crian na scatula. Metëde a verda de taché adum bën dut cant acioche l ne posse passé tres deguna lum.
Jide dedora ulache l ie scialdi linëus y metëde l cë tla scatula. Cialëde che l ne vede ite deguna lum y bel mpont uderëis sun l parëi blanch, dala pert dedita dla scatula, cie che ie do vo, ma sotsëura!
Tenide l udlon dan l busc.
Dessënia cie che te es udù!!
Tachëde su l lastich dala doi pertes.
3 4
6
7
5
27
La app Flightradar24
Na aplicazion (app) che trasfurmea ti smartphone o tablet te n radar dl trafich di julieres per udëi te n tëmp reél sun na cherta detalieda l muvimënt di joi tla Talia y tl mond. L tleca tenì ti smartphone de viers dl julier che passa lassù tl ciel per udëi ulache l va o nce mo d’autra cosses.
orario.bz
Chësta app te permët de udëi duc i orares di mesuns de trasport publich tl Südtirol: de curieres, ferates y nce de vel’ furnadoia.
Chino: l’era dla dlaciazion:de viers dl frì adum
Ti sautan do ala mitica cucia de rëur unirà Scrat stlupetà tl univiers ulache l gaujerà na lingia de ntraunides cosmiches che trasfurmerà y manacerà l mond dl’era dla dlaciazion. Per se salvé messerà Sid, Manny, Diego y l rest dla grupa arbanduné si ncësa y se lascé ite te na aventura plëina de comizità, jan ora per tieres esotiches nueves y ancuntan persunajes nueves.Dai 26 de agost 2016 inant.
Messner Mountain Museum MMM
Reinhold Messner ie n alpinist y scuvridëur dl Südtirol che ti à dedicà ala mont y a si cultura bën 6 museums. A i vijité iel coche fé na jita da mont su. I 6 MMM ie: Plan de Corones (Al Plan de Mareo), Firmian (Bulsan), Dolomites (Cibiana tl Ciadura), Juval (Kastelbell), Ripa (Burnech), Ortles (Sulden). Na curiusità? L museum de Firmian ie te n ciastel y l ie plën de statues budistes dut nduredes... n ruva ite te na drëta atmosfera urientela! De plu nfurmazions: www.messner-mountain-museum.it
L otavo liber de Harry Potter J. K. Rowling prejënta “Harry Potter and the Cursed Child”
L otavo liber de Harry Potter à l titul “Harry Potter y l mut maledì” y n l giaperà da cumpré dai 31 de lugio 2016 inant, n l di dl cumplì di ani de Harry Potter y de J. K. Rowling. Tla Talia ruveral puech do. L sarà ambientà 19 ani do “La scincundes dla Mort” y arà sciche prutagonist Albus Severus Potter, fi plu jëunn de Harry Potter.
Rubrica
28 NFURMAZIONS
Co se defënder dala zanzares
Se ncunferton duc a jì al mer d’instà, ma se ndebiton sce union perseghitei dala zanzares. I prudoc
che n giapa per se paré da chisc pitli tieres zebidri à laite daniëura sustanzes che ne fej nia bon, no a nëus, no al
ambient. Perchël ons purvà a crì na auternativa da pudëi avëi y defin naturela per ti vester a chësc problem. L ledum palustre
(Rhododendron tomentosum) ie na planta de paluch y na medejina omeopatica che nes juda a se defënder dala zanzares.
L estrat de chësc ciof giapen tla forma de globui tl’apotech. N lascia dleghé chësta codles sota la lënga y chësc porta pro
che nosc suà giape n tof che ne ti scusa nia ala zanzares (la persones ne sënt pa nia l tof!). N possa tò ite chësta
medejina tla cunzentrazion 9 CH, 3 codles n iede al di, ntan duta la feries. Buté buta nce na rë contra i mustlons (sëura l liet o pra i vieresc) che ne i lascia nia permez,
ma nce guant linëus y lesier (breies y manies longes), per curì plu che la va la pel.
La plata internet dla Farnesina per giapé plu nfurmazions dan che n aposta n viac
La plata internet dla Farnesina pieta nfurmazions di paejes, assistënza tl cajo che l vën rubà o perdù documënc canche n ie oradecà, assegurazions per viages, passaporc, visa, cherta d’identità. Sun la plata “dove siamo nel mondo” possa uniun registré si spustamënc ntan n viac cun l fin de ti permëter al’Unità de Crisa dla Farnesina de planifiché plu aslune y cun na majera efizienza ntervënc de aiut tl cajo che l unissa a s’l dé situazions de gran emergënza. La registrazion possa unì fata tres web, sms o telefonn nia plu de 30 dis dan l di canche n pëia via. www.esteri.it/mae/it
MINIINFO
2929NFURMAZIONS
Per prupostes y usservazions mandé na e-mail a info.marameolab@gmail.com
Birban cudejel per mutons y mutans
che à ueia de scuvrì l mond
L prim numer ie
dedicà al tema:
L VIAC
Respunsabl dla redazion
Felix Ploner
Tesć y cuntenuc
Departimënt Educazion y Cultura Ladina
cun la culaburazion de
Maddalena Aliprandi, Erna Flöss,
Manuela Dasser, Alice Dellantonio,
Ulrike Maierhofer Kostner, Giovani Mischí,
Claudia Rubatscher, Daria Valentin
Grafica y ilustrazions
MarameoLab.net
Veronica Martini
Dat ora da
Departimënt Educazion y Cultura Ladina
Inuvazion y Cunsulënza
Str. Pintri 29, I-39100 Bulsan
© 2016 pedagogich.it
per la scolines y scoles ladines
juni 2016
top related