a filosofÍa no sÉculo xx - dialnet.unirioja.es · prerracional e preconsciente, debe ser...

O s�culo XX legou � historia dopensamento unha indubidable secuen-cia de novidades porque nel se formu-laron con orixinalidade non poucasintuici�ns impl�citas en filosof�as ante-riores. Foi rico e fecundo, particular-mente na s�a primeira metade, disen-tindo esta opini�n da que ve nel s�continu�smo. A s�a heterox�nea totali-dade pode ser evocada simbolicamente� lembrar que en 1900 Husserl remataas s�as Investigaciones l�gicas e Freudpublica La interpretaci�n de los sue�os. �tam�n o ano da morte de Nietzsche (as�a obra dar� os seus froitos � longo dos�culo) e do nacemento de H.-G. Ga-damer, centenario e a�nda activo, cu-nha obra que transloce a pluralidadede tentativas que recobren a diacron�ados cen anos.

Como subsolo da heteroxeneida-de, sobresaen d�as grandes secuenciasde ideas. A primeira � a fenomenolox�a,de filiaci�n kantiana, que recobre coas�a evoluci�n e diversidade t�dolosanos do s�culo, desde 1900. A segunda,herdeira do XIX, vinc�lase a Nietzsche

e Freud, presentes, con diverso signo,en case t�dalas filosof�as actuais. Peroelas non foron as �nicas nin as s�asinterpretaci�ns homox�neas.

Advertindo o car�cter inevitable-mente reduccionista e fragmentario detoda s�ntese, a que formulamos nesteÔbalanceÕ non pretende ser extensiva,citando todo e a todos. O seu prop�sitoencam��ase a facilita-la comprensi�ndo contexto filos�fico do s�culo a tra-v�s da aproximaci�n a figuras, asuntosou problemas esenciais que revestironsingular orixinalidade ou foron signifi-cativos pola s�a influencia, �nicos cri-terios que guiaron a arriscada selec-ci�n. A comprensi�n buscada pareceque pode alcanzarse a partir dasseguintes referencias tem�ticas:

1.- O prerracional e o inconscien-te. 2.- A fenomenolox�a e a s�a exten-si�n. 3.- Presupostos e actitudes exis-tencialistas. 4.- A linguaxe e a s�ainfluencia. 5.- Nova mentalidade naepistemolox�a cient�fica. 6.- Reflexi�nsocial e comunicativa. 7.- Balancedunha econom�a dom�stica.

55

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 28 - Outubro 2000

A FILOSOFÍA NO SÉCULO XX

Manuel Maceiras Fafi�n*Universidade Complutense

Madrid

* Catedrático de Filosofía.

1 COLABORA.CIN copia 4/4/01 21:51 Página 55

56 Manuel Maceiras Fafián

1. O PRERRACIONAL E O INCONSCIENTE

Para evitarmos ambig�idades,adiantemos que os conceptos Ôprerra-cionalÕ e ÔinconscienteÕ expresan aquelarealidade ou realidades �s que nonpoucas filosof�as do s�culo lles atrib�ena capacidade de previr e determina-laorde da raz�n e da conciencia.Realidades heterox�neas e diversas conformas de influencia igualmente desi-guais.

O s�culo XIX contin�a a tradici�nque entronca co concepto de vis viva deLeibniz, Ôprincipio internoÕ responsabledos cambios dunha Ôpercepci�nÕ aoutra na m�nada1. O chamado Ôpane-nerxetismoÕ leibniziano adquire unhaformulaci�n xeneralizada en Sche-lling2, pero � Schopenhauer quen Ônatu-ralizaÕ tal principio din�mico a trav�sdo concepto de Vontade3. A Vontadeenerx�a, unha e universal, esencia domundo, por un proceso de participa-ci�n individual�zase e constit�ese ensubstancia de cada un dos seres danatureza, que non son sen�n as s�asmanifestaci�ns fenom�nicas: a gota deauga, o animal, a planta, cada un dosseres humanos, o propio pensamentoou a vontade individual... son determi-naci�ns singulares e visibles da esenciainvisible e �nica que � a Vontade. Enparalelo con este contexto, a segundametade do s�culo XIX vese percorridapola suxestiva discusi�n verbo do vita-

lismo, fomentada polas novas ideasbiol�xicas darwinistas. Tanto o enerxe-tismo naturalista como as concepci�nsvitalistas transmiten, de modo inme-diato a Nietzsche e Freud, de modomediato a todo o ambiente de entres�culos, a lecci�n de que, sobre todo noser humano, unha realidade natural,prerracional e preconsciente, debe serreco�ecida como o substrato sobre oque asentan raz�n e conciencia. Estas,en consecuencia, non son aut�nomas eindependentes sen�n condicionadas ederivadas.

� ben sabido que Nietzsche sit�aese fondo esencial na realidade davida, entendida como s�ntese biol�xica,ps�quica e espiritual, que fai xerminar e� fonte de exuberancia na natureza,impulsi�n e plenitude de vigor no serhumano, con capacidade para rexene-rarse a si mesma. O que sintetiza noconcepto simb�lico de Ôimpulso dioni-s�acoÕ, evocando a Dionisos, deus dovi�o e da �xtase, entendido como aban-dono da identidade coti�. Para Nietzs-che, a primitiva cultura grega carac-terizouse polo esp�rito dionis�aco,situaci�n que axi�a se perverteu, sesegu�mo-la tese da s�a primeira obra4

(1872) na que se prop�n mostrar c�moo dionis�aco/impulsivo � reprimido eposto baixo a prevenci�n do Ôesp�ritoapol�neoÕ asociado �s valores do l�xico,o cl�sico, o moral, en fin, o racional erazoable, que pasaron a ser, seguindo

1 Leibniz, Monadología, 11, 17, 64, Madrid, Ed. Facultad de Filosofía, UCM, 1994.2 Schelling, Sistema del idealismo trascendental, Barcelona, Anthropos, 1988.3 Schopenhauer, El mundo como voluntad y representación, Bos Aires, El Ateneo, 1950.4 Nietzsche, El Nacimiento de la tragedia, Madrid, Alianza, 1973.


os gregos, pauta de referencia para aontolox�a e a moralidade da culturaoccidental. Nela, Apolo, deus da luz edas formas, da raz�n e da norma,suplantou a Dionisos, espontaneidadee vigor sen medida. Esta orixinaria per-versi�n de valores prod�cese co pasoda traxedia antiga de Esquilo eS�focles, onde o destino irracional seimp�n con vigor, � comedia nova deEur�pides. Pero a perversi�n axiol�xicaref�rzase por obra do racionalismo deS�crates, asociado co esp�rito sacerdo-tal preceptista xudaico e co moralismocristi�n5. Entre todos far�n triunfardefinitivamente o racional/normativoen detrimento do irracional/espont�-neo. As� habl� Zaratustra6 (1883-1884)quere expresar, na mentalidade deNietzsche, o belo simbolismo da exis-tencia que debe volver repo-la prima-c�a dos valores dionis�acos orixinarios,transmutando os que a nosa culturaconsidera valores lex�timos, aquelesregulados pola l�xica e a moral.

Freud, pola s�a parte, non est�lonxe da herdanza de Schopenhauer, apesar do seu profesado desco�ecemen-to. Citamos xa La interpretaci�n de lossue�os (1900)7, pero toda a obra freudia-na se configura a partir da s�a anal�ticadas instancias ps�quicas, Id, Ego,Super/ego. O Id � o lugar da pulsi�ncomo pulsi�n, �mbito da represi�n(primaria e secundaria) e instancia queexerce eficacia determinante sobre asoutras d�as: conciencia (Ego) e cultura

(Super/ego) non son sen�n epifen�me-nos derivados da eficiente acci�n do Id(El Yo y el Ello). O Id, chamado Ôincons-cienteÕ na primeira denominaci�n freu-diana, est� constitu�do por pulsi�ns ouimpulsi�ns, en forma de desexos, fan-tas�as, idealizaci�ns..., non sometidas�s coordenadas espacio-temporais nin� principio de identidade, segundo al�xica consciente. Sendo a s�a condi-ci�n �ltima de orde filoxen�tica-mit�ca,�, pola s�a vez, de car�cter represor, encanto que, sen ser perceptible polo Eu,remite � s�a propia irracionalidadeinconsciente contidos da experienciaordinaria.

A presencia e eficiencia das ideasde Nietzsche e Freud nas filosof�as dos�culo XX � unha evidencia pouco dis-cutible. E isto porque a esencia do seuxeito de pensar se sustenta na convic-ci�n de que, non s� na orde ps�quica,canto se presenta � raz�n e � concien-cia como evidente e indubidable debeser considerado, en principio, incerto eproblem�tico, mesmo falso, xa que aresponsabilidade �ltima do sentido eda verdade radica nunha orde oculta edisfrazada. Debido a isto, a actitude dafilosof�a debe ser de desconfianza e oseu m�todo consistir�, esencialmente,en cr�tica ou anal�tica encami�ada areduci-lo visible ou consciente � invisi-ble e oculto. Non en van ambos, conMarx, son reco�ecidos como Ôfil�sofosda sospeitaÕ. Tal actitude tivo ampl�si-mo eco nas filosof�as contempor�neas

A Filosofía no século XX 57

5 Nietzsche, La Genealogía de la moral, Madrid, Alianza, 1972.6 Nietzsche, Así habló Zaratustra, Madrid, Alianza, 1972.7 Freud, Obras completas, Madrid, Biblioteca Nueva, 1948-1968, 3 vols.



de moi diverso signo. Poden citarse,entre moitas outras, filosof�as sociaiscomo as de Mounier, Althusser ouHabermas, o existencialismo de Sartree Camus, a antropolox�a de L�vi--Strauss, as hermen�uticas de Gadamere Ricoeur, e notables interpretaci�ns darelixi�n e da cultura (Marcuse). O cha-mado Ôpensamento d�bilÕ (Vattimo)quere, � cabo, po�er de manifesto nontanto a debilidade do pensamentocanto a falta de fortaleza do seu funda-mento, asumindo os seus autores a vin-culaci�n Nietzsche/Heidegger8.

Pasados xa cen anos desde a pri-meira edici�n de La interpretaci�n de lossue�os de Freud e da morte de Nietzs-che, ambos f�ronse liberando das inter-pretaci�ns reduccionistas; tanto dasque fixeron deles clave dun vitalismoautosuficiente ou consigna dunhaontolox�a irracional, como das que s�souberon entendelas como proclamado ate�smo anticristi�n ou s�ntese dunzool�xico pansexualismo. De Nietzs-che e Freud qu�danos, no balance dos�culo, a lecci�n de que unha Ôar-queolox�aÕ Ñsegundo a expresi�n deMerleau-Ponty retomada por Ri-coeurÑ tan real e eficiente como inad-vertida, � subsolo sobre o que se edifi-ca a orde da conciencia, e da raz�n, e dacultura en xeral, tam�n a daquelas crea-ci�ns que temos por m�is espirituais.Arqueolox�a que debe ser primeiroco�ecida para ser logo interpretada eorientada reflexivamente a favor daraz�n, a conciencia, a creaci�n e a liber-

dade. Para iso c�mpre comezar por unprimeiro momento cr�tico e de nega-ci�n, nihilista en relaci�n cos valoresalienados pola aceptaci�n acr�tica in-consciente, para proceder logo areconstru�-los verdadeiros e xenu�nos,a trav�s da liberdade consciente. De a�que a forza de tales ideas alcance decheo a nosa actual situaci�n.

Henri Bergson (1859-1941) inscr�-bese na tradici�n do ambiente Ôvitalis-taÕ, con independencia de Nietzsche eFreud. En analox�a con Husserl, elrepresenta a vontade de non reduci-larealidade a aquilo que os resultados daciencia emp�rica alcanzan. De a� a s�areivindicaci�n da conciencia como rea-lidade e actividade non susceptible deser aprehendida pola ciencia ou a psi-colox�a, e a inadecuaci�n do bioloxis-mo para dar conta do car�cter creativoinherente � propia evoluci�n biol�xica.A vida, a intelixencia e a concienciacaracter�zanse polo seu poder de in-ventar e, en consecuencia, non sonidentificables co que xa son9. A�nda quemenos estudiada, mesmo hoxe a obrade Bergson sup�n a reivindicaci�n deque os sentimentos, paix�ns, sensa-ci�ns, a propia liberdade e demaisdatos inmediatos da conciencia, nonesgotan nin limitan a s�a propia reali-dade, o que boa parte da biolox�aactual subscribir�a. Con grande in-fluencia no ambiente da filosof�a euro-pea, case ning�n dos intelectuais fran-ceses do s�culo foi alleo � seu

8 Vattimo e Rovatti, El pensamiento débil, Madrid, Cátedra, 1983.9 Bergson, Oeuvres, París, PUF, 1970. La evolución creadora, México, Aguilar, 1963.


maxisterio: entre moitos, Malraux, Sar-tre, Maritain, Mounier, Marcel.

2. A FENOMENOLOXÍA E A SÚA EXTENSIÓN

No balance global do s�culo tam-pouco parece dubidoso afirmar que aFenomenolox�a de Husserl, tanto polas�a propia obra como polas s�asnumerosas derivaci�ns, supuxo acorrente de pensamento m�is significa-tiva, a�nda con plena vixencia hogano.O seu est�mulo � o novo clima intelec-tual de inicios de s�culo, cando as con-cepci�ns globais do mundo do XIX(Hegel, Schopenhauer) son suplanta-das polos saberes cient�ficos e pola pro-fusi�n de teor�as do co�ecemento, quenacen co prop�sito de esclarece-lax�nese dos propios conceptos cient�fi-cos. A materia, o �tomo, a electricidade,a enerx�a, o son, a natureza da xeome-tr�a, o concepto de n�mero e de con-xunto, etc., foron motivando o desen-volvemento de numerosas ciencias quevan ser chamadas Ôciencias da nature-zaÕ. En paralelo, Dilthey10 teima enrevalidar un m�todo para as denomi-nadas Ôciencias do esp�ritoÕ ÑHistoria,Psicolox�a, Filosof�a, etc.Ñ a trav�s doconcepto de Ôconciencia hist�ricaÕ, fun-dada na dualidade da ÔvivenciaÕ, que �acto subxectivo pero indisociable daexperiencia obxectiva e hist�rica.Concepto que ser� retomado critica-mente por Husserl, Ortega y Gasset,Heidegger e Gadamer.

A nova situaci�n � percibida, conanterioridade a Husserl, por H. Cohen(1842-1918) que coa s�a obra KantsTheorie der Erfahrung (1871) marca o ini-cio e a tendencia da chamada Escola deMarburgo, completada por P. Natorp eE. Cassirer. Reinterpretando o kantis-mo, esta ori�ntase a po�er de manifes-to, por unha parte, a estructura a priorida raz�n e a s�a autonom�a congnosci-tiva; por outra, sup�n a novidade deadvertir que o a priori adquire sentidoobxectivo s� a partir do desenvolve-mento dos conceptos cient�ficos. Hu-sserl advirte a complexidade intelec-tual impl�cita nos novos co�ecementos,de tal modo que a xustificaci�n daciencia e dos seus m�todos fica porbaixo da diversidade evolutiva da s�afilosof�a. As� queda en evidencia se seatende a obras incipientes como Filo-sof�a de la Aritm�tica (1891) e Inves-tigaciones l�gicas (1900-1901)11 e a escri-tos �ltimos, como os recollidos en Lacrisis de las ciencias europeas y la fenome-nolog�a trascendental (1936)12. ParaHusserl non abonda reco�ecer, conKant, que a estructura a priori da raz�n(entendemento) garante a universali-dade e necesidade das leis cient�ficas.Kant, por outra parte, deixara en evi-dencia a insuficiencia do empirismo ede toda pretensi�n de funda-lo co�ece-mento cient�fico nos �nicos e simplesdatos experimentais, se ben estes soncondici�n necesaria de todo co�ece-mento cient�fico. Husserl percibe a insuficiencia da soluci�n kantiana


10 Dilthey, Introducción a las Ciencias del Espíritu, Madrid, Alianza, 1987.11 Husserl, Investigaciones lógicas, Madrid, Alianza, 2ª ed, 1985.12 Husserl, La crisis de las ciencias europeas y la fenomenología trascendental, Barcelona, Crítica, 1991.



porque nela non se aclara c�mo sexaposible a ensamblaxe da estructura apriori da raz�n/entendemento coaexperiencia, para a constituci�n doco�ecemento obxectivo. O seu prop�si-to orientarase ent�n a describir por qu�se produce tal ensamblaxe.

Non se pode describir sen datosde experiencia. Pero sup�n tam�n: a) reco�ecer que toda experiencia vaiasociada � ÔvivenciaÕ pola cal reco�ece-mos como propio o acto mesmo deexperimentar; b) entender que tododato ou experiencia sup�n ou implica aesencia da que � manifestaci�n. A esen-cia � a estructura necesaria das cousase, polo tanto, a condici�n para queestas se manifesten, � dicir, para quehaxa fen�menos. Cun exemplo: a expe-riencia de que Òestou lendo un libro queme agradaÓ, leva impl�cita a mi�a viven-cia ou reco�ecemento de que � un actoque eu executo, que fai parte de min;pola s�a vez, tal experiencia sup�n aesencia ÔlibroÕ e a esencia ÔagradableÕ. Afenomenolox�a ser� o empe�o por des-cribir esta relaci�n do suxeito que expe-rimenta e do obxecto experimentadocomo entidades s� intelixibles a partirda s�a relaci�n mutua. O que quedar�m�is claro a partir dos dous supostosseguintes.

2.1 Malia a insistencia na vincula-ci�n suxeito/obxecto, a fenomenolox�aparte do reco�ecemento da primac�ada subxectividade, tanto na s�a dimen-si�n gnoseol�xica, coma na axiol�xica,

afectiva, etc. � o suxeito, o ser humano,quen imp�n sentido � mundo. Por iso,antes dos co�ecementos experimentais(deste libro, dun metal que se dilata ouun electr�n que se despraza) debendescribirse as condici�ns de intelixibili-dade das formas puras do pensamento,co fin de clarifica-las categor�as l�xicase gramaticais que fan posible que poi-damos pensar e co�ecer calqueraobxecto, Ôun obxecto en xeralÕ.

Esclarecidas tales categor�as, faiseposible falar dunha comprensi�n a prio-ri do mundo, en canto que toda expe-riencia del se realizar� conforme e apartir de tales categor�as de intelixibili-dade. Tal prop�sito impulsa obras tem-per�s de Husserl como as Inves-tigaciones l�gicas (1900), contin�ase enIdeas relativas a una fenomenolog�a pura yuna filosof�a fenomenol�gica (1913)13 e culmina nas Meditaciones cartesianas(1931)14. Non se pode dicir que a feno-menolox�a, neste contexto, sexa allea aun certo racionalismo idealista coa nonpequena invitaci�n a facer da subxecti-vidade o lugar onde toda certeza atopao seu fundamento. Isto implica que aexperiencia, o mundo, o hist�rico, aobxectividade en xeral, aparecen comoo dubidoso e incerto, que adquire sen-tido s� a partir da s�a vivencia na con-ciencia.

Sen embargo Husserl � reiterativoen afirmar que a Ôintuici�n orixinariaÕ,aquela sobre a que debemos funda-lasnosas certezas, non pode ser un Ôeu

13 Husserl, Ideas relativas a una fenomenología pura y una filosofía fenomenológica I, México, FCE, 1985;Ideas relativas a una fenomenología pura y una filosofía fenomenológica II, México, UNAM, 1997.

14 Husserl, Meditaciones cartesianas, Madrid, FCE, 1985.


pensoÕ � estilo cartesiano, sen�n Ôascousas mesmasÕ, tal como son directa-mente intu�das e vivenciadas pola con-ciencia. Pero Ôas cousas mesmasÕ, talcomo aparecen nas vivencias, non sereducen � seu sentido natural ou a sim-ples fen�menos ps�quicos, sen�n quete�en o valor de fen�menos ou mani-festaci�ns de esencias, como acabamosde dicir. Fen�menos que presupo�en unlogos do que o fen�meno � s� manifes-taci�n. Polo tanto, o fen�meno non nosmanifesta algo que se agocha detr�sdel, sen�n aquilo que se abre ou se faiaparente pola s�a mediaci�n.

2.2 A primac�a da subxectividadenon prexulga nin o solipsismo nin as�a autosuficiencia. A fenomenolox�a,tanto a de Husserl como as posterioresderivaci�ns, tipifican isto mesmo a tra-v�s do concepto de ÔintencionalidadeÕque expresa o car�cter din�mico e acti-vo da subxectividade en canto que, enprimeiro lugar, Òa conciencia � sempreconciencia de algoÓ. Non cabe, pois,falar de conciencia sen actos que te�anpor finalidade ÔalgoÕ, isto �, unha reali-dade transcendente � propio acto. Ensegundo lugar, o algo, o obxecto, omundo e as cousas... te�en sentido namedida en que son significativas paraun suxeito. Isto quere dicir que as esen-cias te�en existencia pola s�a vivenciana conciencia a trav�s da mediaci�n das�a manifestaci�n fenom�nica. Estadobre relaci�n � constitu�nte do modode darse a situaci�n do home comundo, de tal xeito que xa non cabepreguntarse polo sentido dun conindependencia do outro. A conciencia,

pois, non Ôest�Õ no mundo, sen�n queeste � a condici�n para a s�a constitu-ci�n e desenvolvemento. O mundo,pola s�a vez, non � reducible � obxecti-vidade que as ciencias describen, sen�nque el � aquilo que se d� na certeza davivencia. Perde, polo tanto, o seu car�c-ter de Ôen siÕ, que inxenuamente aceptaa actitude natural, posto que o seu ver-dadeiro ÔserÕ � o de ser Ôfen�menoÕ, isto�, manifestaci�n de esencias.

O concepto de ÔintencionalidadeÕest� presente xa nas primeiras obras deHusserl, que acabamos de citar, pero as�a insistencia no recurso �s ÔcousasmesmasÕ acent�ase nas da �ltima d�ca-da da s�a vida (Àbaixo o influxo deHeidegger?), motivadas pola correla-ci�n conciencia/mundo. As� o confir-ma o concepto de Ômundo da vidaÕ(Lebenswelt) � que recorre en escritosfinais como � La crisis de las Cienciaseuropeas. O Ômundo da vidaÕ � o supos-to real, o fondo de experiencia configu-rado polas formas de vida, de cultura,de comunicaci�n, etc., que constit�en osubsolo primordial sobre o que se ali-cerza o co�ecemento cient�fico e aacci�n moral.

Os presupostos da fenomenolox�aforon fecundos en t�dolos campos dareflexi�n filos�fica que durante o s�cu-lo XX non abandonar� xa a s�a convic-ci�n fundamental, segundo a cal con-ciencia e mundo son indisociables. Areinterpretaci�n dos supostos fenome-nol�xicos no �mbito ontol�xico, exis-tencial, �tico, est�tico, relixioso, etc., foiunha constante do s�culo.




De modo inmediato tivo na Ges-taltteorie ou Ôteor�a da formaÕ, amplosresultados no campo da Psicolox�a con-tempor�nea, se ben pasando dos pos-tulados husserlianos sobre as esenciasa un realismo das formas, deducido daan�lise experimental. Merleau Ponty15 �un expo�ente significativo da vontadede fidelidade a Husserl, pero ilustradopolo naturalismo da Gestalt. Nicol�sHartmann (1882-1950) apl�caos, entreos primeiros, a unha ontolox�a realista,mesmo positivista, que considera oco�ecemento como transcendente �conciencia, mantendo que as cousas e o

mundo non se reducen a ser obxectopara un suxeito, porque se fundan noser. As cousas e o mundo son, si,ÔobxectadasÕ, en canto se ofrecen a serco�ecidas por un suxeito, pero nonÔobxectivadasÕ, xa que ning�n co�ece-mento alcanza por enteiro o dominio ea representaci�n exhaustiva do obxec-to. En todo co�ecemento sempre quedaun residuo, un Ôm�is al�Õ incognoscibleou ÔtransubxectivoÕ, que vai pospo�en-do o seu l�mite, nunha aproximaci�ncada vez m�is preto do ser, sen posibi-lidade de acadalo. Na medida en que oco�ecemento progresa do material �org�nico, � espiritual e social, vaisedese�ando paulatinamente o sentidodo ser. Teses que se perfilan nunhaextensa obra que culmina na s�nteseque leva o t�tulo suxestivo de El nuevocamino de la ontolog�a (1941).

Non menos significativa foi aaplicaci�n axiol�xica da Fenomeno-lox�a por obra de Max Scheler (1874--1928); a s�a obra principal, El formalis-mo en la �tica y la �tica material de los valo-res (1913-1916), a�nda � invocada nosnosos d�as como modelo de Ô�tica ma-terial dos valoresÕ, contraposta � (mal)chamado Ôformalismo kantianoÕ. Sche-ler toma moi poucas suxesti�ns deHusserl, pero parte da analox�a entreco�ecemento e sentimento. Se Husserlfai unha fenomenolox�a aplicable � pri-meiro tomando a vivencia como puntode partida para a intuici�n de esencias(l�xicas), do mesmo modo se dan expe-riencias e vivencias de obxectos que o

Nicolai Hartmann. […as cousas e o mundo non sereducen a ser obxecto para un suxeito, porque se fun-dan no ser.]

15 Merleau-Ponty, Fenomenología de la percepción, Barcelona, Península, 1975.


entendemento non capta, pero cunhavivencia polo sentimento que revelaque existen con independencia do su-xeito. Estes obxectos ou esencias reaisson os valores, indisociables das nosasexperiencias das cousas, nas que radi-can, como as s�as calidades materiais.Eles son aprehendidos por unha intui-ci�n sentimental, acto espec�fico oumodo concreto de sentir, distinto dosentimento. A partir de aqu� Schellertipifica unha ordo amoris ou escala devalores, que regula a orde paralela daobriga moral e de conducta, e serve desuposto para unha metaf�sica da per-soa e da comunidade de persoas queinfluir� notablemente nas filosof�asexistencialistas e personalistas (Mou-nier, Sartre, Marcel, L�vinas, Ricoeur).A s�a presencia enc�ntrase tam�n enHeidegger e � asunto obrigado, demodo xeneralizado, nos tratados de�tica ata a actualidade.

Dentro do amplo contexto confi-gurado pola Fenomenolox�a, sobresaea filosof�a de M. Heidegger (1889--1976), se ben el ser�, en gran medida,m�is a s�a contrapartida c� s�a conti-nuidade. Non � Heidegger alleo �sÔfilosof�as da vidaÕ e � neokantismoque, como xa recordamos, recobren osintereses entre os s�culos XIX e XX.Arist�teles est� igualmente presente nas�a obra, pola s�a formaci�n cl�sica.Sen embargo, as teses husserlianassobre a vinculaci�n conciencia/mundoe a intencionalidade son perceptiblescomo substrato subxacente � s�a filoso-

f�a que, � cabo, supor� a subversi�n dapropia Fenomenolox�a. As� � porquepara Heidegger o ser humano, antesque suxeito de co�ecemento enfronta-do a un mundo de obxectos e antes queconciencia intencional, � Ôser-no--mundoÕ, Ôser a�Õ (Dasein), ente que, cont�dolos demais entes ÔintramundosÕ,constit�e o mundo. Isto quere dicir quea Fenomenolox�a debe deixar de serciencia descritiva da conciencia e dasvivencias, para se converter en inter-pretaci�n da vida f�ctica, da situaci�nmundana deste ente, o humano, queten como modo de existir o de formarparte do mundo. De a� que aFenomenolox�a deba transmutarse enÔhermen�utica da facticidadeÕ. A s�aobra principal, Ser y Tiempo (1927)16,quere ser unha anal�tica Ôfenomenol�-xicaÕ do Ôser a�Õ, na vontade de ser fiel �divisa Ô�s cousas mesmasÕ. E Ôa cousaÕpor excelencia �, para Heidegger, o ser,fundamento do ente que � o Dasein ouÔser a�Õ, e de t�dolos demais entes, quese abre ou manifesta s� a trav�s do Ôsera�Õ. Por iso a pregunta polo sentido doser non pode formularse sen�n pormediaci�n do Ôser a�Õ, que � o ente poloque se manifesta. Ser y Tiempo conv�r-tese as� nunha descrici�n do Ôser a�Õcomo ser-no-mundo, coa temporalida-de como estructura.

Heidegger contin�a este proxectotam�n despois do chamado ÔxiroÕ(Kehre) da s�a filosof�a, se ben agora as�a hermen�utica do Ôser a�Õ se con-tin�a por mediaci�n da atenci�n �


16 Heidegger, El ser y el tiempo, México/Madrid, FCE, 1980.



sentido da linguaxe dos Ôpensado-res fundamentaisÕ (os presocr�ticos,pensadores do fundamento) e dos poe-tas (Holzwege, Unterwegs zur Sprache)17.Son igualmente notables os seus escri-tos sobre a t�cnica, entendida comoproducci�n que se encami�a a descu-brir ou revela-lo oculto e, polo tanto,sit�ase no proceso cara � verdade. Istoconverte a t�cnica na metaf�sica donoso tempo, en canto que a s�a esen-cia consiste nesa tafera de desoculta-mento.

A filosof�a de Heidegger conver-terase axi�a na referencia un�nimepara t�dalas filosof�as do s�culo, tantoen Europa como en Am�rica. Ins-piradora para os existencialismos, ela�brelle-lo paso �s correntes hermen�u-ticas de Gadamer e Ricoeur, que reto-man as teses husserlianas da inten-cionalidade a trav�s da concepci�nheideggeriana do ser-no-mundo. ParaGadamer18, a abstracta temporalidadede Heidegger adquire concreci�n �entender que a conciencia se configurae comprende a trav�s dunha triplaexperiencia ligada � tradici�n na que sereco�ece pertencente: est�tica, hist�ricae ling��stica. A filosof�a, en consecuen-cia, debe ser hermen�utica ou interpre-taci�n das vivencias est�ticas, dos efec-tos que a historia exerce sobre aconciencia e, en fin, dos textos e das lin-

guaxes, que son o �mbito privilexiadopara a comprensi�n que un suxeitopode acadar de si mesmo, da s�a situa-ci�n no ser e das s�as relaci�ns comu-nicativas. Ricoeur, pola s�a parte, cunprop�sito inicial inspirado na Feno-menolox�a encami�ado � comprensi�ndas estructuras da subxectividade (Levolontaire et lÕinvolontaire), evolucionacara a unha hermen�utica na cal acomprensi�n do ser humano, en t�do-los �mbitos da s�a experiencia, vaisefacendo posible s� a trav�s da interpre-taci�n das linguaxes, sobre todo dassimb�licas. Tal comprensi�n ser� sem-pre parcial e continxente, e a ontolox�anon pasar� de ser sempre ÔmilitanteÕ,en canto dependente das linguaxes quese interpreten19.

As teses husserlianas, reinterpre-tadas a trav�s da ontolox�a do Ôser a�Õ,inspiran igualmente obras como a de E. L�vinas que, apart�ndose do princi-pio husserliano da reciprocidade, en-tende que a relaci�n intersubxectivadebe asentar no principio (Àm�is hei-deggeriano?) da alteridade20. Isto su-p�n que o acto �tico primordial non �Ôeu podoÕ ou Ôeu deboÕ, sen�n Ôvelaqu�estouÕ, xa que a obriga se orixina nooutro que me interpela e obriga polofeito mesmo de ser diferente. De a� aobriga moral de respecta-la alteridade,pero coa salvagarda da diferencia.

17 Heidegger, Caminos de bosque, Madrid, Alianza, 1998; De camino al habla, Barcelona, Ed. del Serbal,1992.

18 Gadamer, Verdad y Método, Salamanca, Sígueme, 1977.19 Ricoeur, Tiempo y narración, México, 1998, 3 vols.20 Lévinas, De otro modo que ser o más allá de la esencia, Salamanca, Sígueme, 1987.


3. PRESUPOSTOS E ACTITUDES EXISTENCIALISTAS

Boa parte do s�culo estivo marca-da pola forma de pensar Ôexistencialis-taÕ, con notables representantes (Jas-pers, Sartre, Marcel, Camus), pero a s�aextensi�n supera a filosof�a e alcanza anovela, o teatro, a poes�a, a pintura e am�sica... Un balance non pode deixarde valora-lo xeneralizado clima intelec-tual existencialista, se ben con formas een grao moi diferenciados. Por iso fala-mos de ÔpresupostosÕ e ÔactitudesÕ exis-tencialistas, xa que o seu significadonon se reduce �s filosof�as que se acu-billan baixo a s�a denominaci�n.

O existencialismo tampouco nonse localiza unicamente no ambienteintelectual de entreguerras nin no da�ltima posguerra. Se xermolou e se fixomoda, para alg�ns, neses momentos,os seus problemas pasan definitiva-mente � filosof�a actual e conv�rtenseen referencia para a segunda metadedo s�culo porque, con novidade e radi-calismo, trae � primeiro plano un dosproblemas fundamentais da ontolox�acl�sica: o da continxencia existencial doser humano.

� Kierkegaard (1813-1855) quen,impulsado por un inquedo romanticis-mo, presenta a existencia como un pro-ceso de superaci�n incesante e asema-de problem�tico, pois que o tr�nsitoentre os estadios existenciais Ñest�tico,�tico e relixiosoÑ se realiza por media-ci�n da angustia e da desesperaci�n21.

Nietzsche, pola s�a parte, pon en d�bi-da, con decidido antiintelectualismo,toda fundamentaci�n ontol�xica daexistencia a par que trae a primeiroplano o seu car�cter creativo. Non �pequena a influencia das correntesest�ticas expresionistas que, comomostra a obra de Kandinsky (De lo espi-ritual en el arte, 1912), se motivan porcategor�as din�micas, pola potenciali-dade emotiva das cousas, pola s�aespiritualidade e forza irracional, e nonpolo realismo ou o racionalismo dasformas. Non menos significativa � am�sica, especialmente a de Mahler, naque de modo case xeneralizado se in-t�en o tremor, a angustia, a desolaci�n,como se aprecia en Canto de la tierra. �igualmente significativa a obra deDostoiewski pola s�a constante pre-sentaci�n da liberdade asociada � res-ponsabilidade da elecci�n persoal,sempre problem�tica e incerta (Los her-manos Karamazof). Significaci�n singu-lar tivo a obra de Kafka (1883-1924),quen en 1917 co�ece a Kierkegaard eescribe, inspirado nel, os seus Aforis-mos. Xa en La metamorfosis (1912) sim-bolizara a posibilidade da perda dapropia identidade, e en El castillo o serhumano � aguilloado pola expectativade certezas e seguridades, incesante-mente ansiadas, pero nunca alcanza-das. Toda unha rede de inquietudesnas que se atopa inmersa a condici�nhumana, refeitas en forma de expectati-vas (Àesperanzadas?) pola obra de A.Camus (1913-1960), desde El extranjero


21 Kierkegaard, El concepto de la angustia, Madrid, Guadarrama, 1965.



� seu testamento filos�fico, El hombrerebelde, motivo do seu desacordo conSartre.

Miguel de Unamuno non � alleo atales actitudes, ben perceptibles entoda a s�a obra, e agudizadas no nosofil�sofo pola problem�tica expl�citasuscitada polo conflicto entre fe e raz�n(La agon�a de cristianismo). Unamunoinscr�bese na tradici�n, que el remite aEspinosa fronte Descartes, da prece-dencia do Ôser sobre o pensarÕ (Del sen-timiento tr�gico de la vida), que entroncaa s�a filosof�a con Schopenhauer,Nietzsche e Freud. Kierkegaard � a s�areferencia inmediata, tanto na concep-ci�n da existencia como na s�a inter-pretaci�n da fe cristi�: para un comapara outro, Ôser cristi�nÕ � tarefa, loitacoti� contra a dificultade de crer, contraunha raz�n que di non e un coraz�nque di si.

Atendendo as filosof�as m�is sig-nificativas, os problemas que o existen-cialismo legou � s�culo poder�an reca-pitularse arredor dos seguintes.

3.1 A DISTINCIÓN ‘SER-EU-MESMO’ / ‘SER-EN-SI’

O existencialismo ten como fondoa diferencia entre Ôser-obxectivoÕ, Ôser--eu-mesmoÕ e Ôser-en-siÕ. Filosof�as co-mo as de Jaspers, Sartre e Marcel, esta-blecen unha expl�cita distinci�n entre opuramente obxectivo, natural e im-persoal, susceptible dunha ontolox�aigualmente obxectiva, e a esfera dohumano e libre, onde a persoa indivi-dual � a referencia ontol�xica b�sica

(ser-eu-mesmo). Vinculado � liberdade,o ser-eu-mesmo est� ante a expectativa,ante o que pode ser e non �, ante o Ôser--en-siÕ, que representa plenitude, idea-lidade transcendente � Ôeu mesmoÕ. Aexistencia, pois, precede e revela aesencia, o Ôser-en-siÕ, que para realizar-se necesita do existente. Jaspers dir�que o Ôser-en-siÕ � un concepto l�mite �que tende o existente, pero que nuncaalcanzar�.

A mediaci�n entre o Ôser-eu--mesmoÕ e o Ôser-en-siÕ � a liberdade.Esencial � Ôeu mesmoÕ, a liberdade � omovemento necesario do eu cara � rea-lizaci�n do Ôser-en-siÕ. Dito doutroxeito: a liberdade � o movemento do eupor se-lo que a�nda non �. Situaci�nque Sartre radicaliza � dicir que a nadahabita o seo do ser; ela � equivalente aun burato no ser, como o dun vermenunha maz�. O eu est� por forza impe-lido a encher ese burato, a realizar Ôesanada que �Õ. Por iso somos necesaria-mente libres22.

3.2 A RECUPERACIÓN DO SINGULAR

O subxectivismo que Kierkegaardenarbora fronte a Hegel re�lzase �entende-la existencia como proxectoque se vive subxectivamente: o serhumano � un facerse persoal e non unfeito (faciendum e non factum, dir�Ortega). Isto trae a primeiro plano acategor�a da ÔposibilidadeÕ, en granmedida tomada de Kierkegaard, na s�adobre dimensi�n: negativa, en cantoque o existente pode non ser, alienarse

22 Sartre, El ser y la nada, Bos Aires, Losada, 1976.


e perderse no mundo da banalidade;positiva, en canto que o existente podeÔser m�isÕ, Ôser doutro modoÕ, ÔsermellorÕ. Xa que logo, a vida � dramapersoal por dobre motivo. En primeirolugar, porque � nela onde a liberdadedebe realizarse, pero sen que no empe-�o a asista m�is tutela que a da s�a pro-pia responsabilidade. O ser humanoest� na vida sen proxecto nin modelodefinido, pendente dos cami�os da s�aliberdade, Ôxecto no mundoÕ, dir� Hei-degger. E, en segundo lugar, porque senon hai esencias previas, o que o exis-tente singular escolle e se imp�n per-soalmente, el�vase a modelo para todaa ÔhumanidadeÕ. Co cal a elecci�n sin-gular compromete a humanidade co-mo totalidade, reiterando a Kierke-gaard.

3.3 O CORPO COMO SÍNTESE E COMO SÍMBOLO

As filosof�as existencialistas trou-xeron � primeiro plano, con orixinali-dade respecto � tradici�n filos�fica, aconsideraci�n do corpo como Ôs�mboloÕda Ôcontinxencia necesariaÕ do ser hu-mano. O corpo �, pola s�a vez, Ôs�nteseÕque involucra a existencia coa herdan-za, o temperamento, a involuntarieda-de e inconsciencia coa carga de senti-mentos, da dor � alegr�a, que todo isoleva impl�cito. Sartre (El ser y la nada)describe c�mo o corpo introduce ele-mentos que rebordan a conciencia e oÔeu pensoÕ: paix�ns, apetitos, enfermi-dades, a morte..., de tal modo que o ÔeusonÕ non se d� comprendido sen�n apartir de tal reco�ecemento. En Marcelo corpo � ÔmisterioÕ e non ÔproblemaÕ,

xa que o seu co�ecemento non pode sercousificado, como o de calquera outroobxecto; s� accedemos a el como miste-rio, isto �, participando nos seus pro-pios actos.

3.4 OS OUTROS E A COMUNICACIÓN

A comunicaci�n entre existentes �asunto no que converxen os existencia-lismos, pero tam�n problema sobre oque se fan diverxentes as s�as opi-ni�ns. Certo que o existente debe reali-zarse singularmente, pero iso non evitaque a existencia f�ctica sexa un mit sein,un Ôser conÕ, en canto que os outros sonrealidade efectiva. Os outros son Ñcomo a liberdadeÑ necesidade nacontinxencia da existencia. Sartre far�da comunicaci�n un dos asuntos esen-ciais da s�a reflexi�n. Para el a existen-cia � Ôexistencia diante doutroÕ, o quefai dela unha especie de aparecer dian-te do outro, por iso debo reco�ecer queÔeu son como o outro me veÕ e necesitodel para a mi�a propia realizaci�n. Enconsecuencia, a comunicaci�n desper-sonaliza, obxectiva e cousifica, en cantoque o outro non me ve como un eu sub-xectivo, sen�n como un obxecto quecontempla. A comunicaci�n, m�is queachegar entre si os dous Eu, conv�rteosen obxectos de mutua despersonaliza-ci�n e, polo tanto, equivale a unhanegativizaci�n ou negaci�n alienanteda subxectividasde. A comunicaci�nentre subxectividades � a dos escravosatados � banco com�n da galera.

G. Marcel, en contradicci�n conSartre, ve na comunicaci�n a esencia daontolox�a existencial. O Ôser conÕ � s�




propio da persoa. Polo ÔconÕ comp�nsa-se dialecticamente a vida como com-promiso persoal e risco sen tutela.Agora ben, a comunicaci�n de persoasrequire a participaci�n de cada cal noÔmisterioÕ que o outro �, o que impideconsideralo obxecto e esixe respectaloco rango de alter ego23 do que necesitopara completa-lo meu ego. De a� que Òla�nica desventura es ser solaÓ, confesaRosa, personaxe do seu drama El cora-z�n de los otros.

Pola s�a banda, K. Jaspers fai dacomunicaci�n unha categor�a esencialda existencia, do co�ecemento e da filo-sof�a mesma. A existencia aut�ntica � s�concibible como comunicaci�n intere-xistencial, en canto que o Ôsi mesmoÕaut�ntico non se alcanza sen�n a trav�sdoutro Ôsi mesmoÕ, de tal modo que Ôoamor combativoÕ define a existencianon alienada. Pola s�a vez, a verdade �un itinerario s� alcanzable a partir depuntos de vista diversos, incluso diver-xentes, coa s�a comunicaci�n constitu�-da na estructura de todo co�ecementoverdadeiro e de toda filosof�a non dog-m�tica24.

4. A LINGUAXE E A SÚA INFLUENCIA

Os problemas da linguaxe nonson novos en Filosof�a. Poder�ase lem-brar a Plat�n e Arist�teles e as pol�mi-cas medievais arredor da significaci�n,que G. de Ockham culminar� con men-talidade de innegable actualidade. A

relaci�n cl�sica entre filosof�a e lingua-xe v�n marcada por unha preponde-rancia de problemas especificamentefilos�ficos e polas teor�as do co�ece-mento, que foron influ�ndo sobre asconcepci�ns ling��sticas. No s�culo XX,pola contra, as teor�as sobre a linguaxee moi en especial a nova ling��stica,van determinar moi profundamente asformas de pensar, provocando un nota-ble xiro no clima filos�fico do s�culo.

Desde d�as perspectivas podeestablecerse un balance significativoque dea conta da novidade que signifi-cou este que chamaremos Ôxiro ling��s-tico da filosof�aÕ.

4.1 A FILOSOFÍA ANALÍTICA

Con ampl�sima repercusi�ndurante boa parte do s�culo, a chama-da Ôfilosof�a anal�ticaÕ v�n motivadapola inspiraci�n de B. Russell e de L. Wittgenstein, se ben o seu n�cleofundamental se encontra no chamadoC�rculo de Viena, a partir do cal se con-solida unha metodolox�a inspirada nadas ciencias experimentais. Un ampl�-simo panorama de figuras e tentativaslogra que as correntes anal�ticas sexanas m�is universalmente divulgadas nonoso s�culo, tanto en Europa como enAm�rica do Norte. En 1910, Russelledita a s�a versi�n definitiva dePrincipia Mathematica, en 1921 Witt-genstein publica o Tractatus Logico--Philosophicus e contra os anos vintef�ndase o C�rculo de Viena, no que par-

23 Marcel, El misterio del ser, Edhasa, Barcelona, 1971.24 Jaspers, Filosofía de la Existencia, Aguilar, Madrid, 1965.


ticipan Schlick, Neurath, Carnap,Waismann, � que se adhiren as simpa-t�as do C�rculo de Berl�n onde est�nReichenbah, Dubislav, K�hler, entreoutros. En 1930 fundan a revista Er-kenntnis, dirixida por Carnap e Rein-chenbach, que se converte no �rganooficial do movemento anal�tico. Onazismo provoca o traslado �s EstadosUnidos de moitos destes investigado-res. En 1938 in�ciase en Chicago, polas�a inspiraci�n, a publicaci�n da Inter-national Encyclopedia of Unified Science, e

en 1949, dirixido por Ph. Frank, f�nda-se en Boston o Institute of the Unity ofScience. Como � perceptible xa polost�tulos, o seu obxectivo � traballar paraa configuraci�n dun concepto de cien-cia unificado por unha �nica metodo-lox�a.

Na complexidade dos seus presu-postos e influencias poden distinguirsetres grandes li�as na filosof�a anal�tica,todas con grande influencia tanto nafilosof�a coma na metodolox�a cient�-fica.

A primeira est� representada polochamado Ôempirismo l�xicoÕ (Russel,Carnap, Schlick) e m�vese en torno �idea fundamental de establece-los sis-temas conceptuais da ciencia. Para isoproponse constru�r unha linguaxe sim-b�lica un�voca na que se elimine todosigno que non te�a unha referencia narealidade (cousa, feito, elemento de-mostrable). Deste modo a significaci�nv�n determinada por criterios emp�ri-cos, isto �, polo Ôprincipio de verificabi-lidadeÕ. Carnap, nun escrito sintom�ti-co, propor� que a metaf�sica prescindade toda a s�a terminolox�a non referen-dada pola experiencia emp�rica, o queequivaler�a a elimina-la propia metaf�-sica25. A�nda que revisado, a aplicaci�ndo principio de verificabilidade supu-xo unha cr�tica moi severa para ossaberes non propiamente experimen-tais, que a mentalidade anal�tica relega� �mbito de linguaxes emotivas e senvalor de verdade. S� o experimenta-ble (ou matematizable) deber�a ser


Ludwing Wittgenstein é un dos creadores da chamada‘Filosofía analítica’ que máis amplamente repercute,durante boa parte do século, sobre o pensamento filo-sófico.

25 Cf. Ayer, El Positivismo lógico, México, FCE, 1965. Art. cit., páxs. 66-87: “La superación de la metafísi-ca mediante el análisis lógico del lenguaje”.



atendido como co�ecemento lex�timo,coa conseguinte reducci�n do �mbitotanto do saber como do real. O empi-rismo l�xico continuou tam�n a discu-si�n, herdada do s�culo XIX, sobre ofundamento da matem�tica coa cr�tica� apriorismo sint�tico kantiano, resal-tando os aspectos anal�ticos da lingua-xe matem�tica. Pola s�a vez, supuxounha grande achega � renovaci�n dal�xica, asoci�ndoa a formulaci�ns sim-b�licas.

A segunda serie de ideas procede,de modo moi singularizado, do propioWittgenstein, con influencia en toda afilosof�a posterior. Na s�a primeiragrande obra, o Tractatus26, a linguaxe �tomada como patr�n de realidade, detal xeito que Òlos l�mites de mi lengua-je significan los l�mites de mi mundoÓ(Prop. 5.6). Por iso Òde lo que no sepuede hablar, sobre eso debemoscallarÓ (Prop. 7). A linguaxe , pois, �imaxe do mundo, figura ou figuraci�nda realidade e o sentido dun enunciadoestriba na s�a capacidade descritiva darealidade, en proximidade � Ôempiris-mo l�xicoÕ. Na s�a segunda grandeobra, Investigaciones filos�ficas (1953),Wittgenstein opta por un cambio derumbo facendo da linguaxe usual o fil-tro a trav�s do cal consider�mo-la reali-dade. Pero na nosa linguaxe usual ouordinaria hai formas variadas e diversi-ficadas nas que o significado dos ter-mos v�n determinado polo uso. Ca-da forma ten as s�as regras de uso,como sucede nos xogos. Non �, pois,

posible unha visi�n �nica e homox�neado mundo e das cousas, xa que a lin-guaxe non � uniforme. M�is que de lin-guaxe, deberiamos falar con m�is pro-piedade de Ôxogos de linguaxeÕ. Afilosof�a debe ser unha loita contra aconfusi�n mental a trav�s da an�lise dadiversidade de formas ling��sticas.

A terceira li�a da filosof�a v�nrepresentada, ata os nosos d�as, polachamada Ôfilosof�a da linguaxe usualÕ.Motivada polas ideas do segundoWittgenstein, quedou asociada �Universidade de Oxford e � filosof�a doÔsentido com�nÕ de Moore. A�nda quecomparte co empirismo l�xico a tese donon sentido das proposici�ns metaf�si-cas, mant�n como medio de an�lise alinguaxe usual ou ordinaria, conside-r�ndoa �mbito privilexiado polo seum�ximo poder descritivo da experien-cia humana. A verdadeira linguaxe non�, pois, a un�voca constru�da polos l�xi-cos, sen�n a com�n, coas s�as ambi-g�idades e imprecisi�ns. Debe terse enconta que os propios enunciados dalinguaxe usual encerran, ademais dadimensi�n ling��stica ou locucionaria,a dimensi�n intencional do falante ouilocuci�n, e a s�a vontade pragm�ticaou perlocuci�n, pola que este tende aproducir efectos reais. A an�lise do actoling��stico na s�a totalidade � pa-ra Austin o medio m�is adecuado para esclarecer, non s� os procesos subxectivos, sen�n, e sobre todo, osprocesos comunicativos27. Searle (Actosde habla), contin�a esta tradici�n que

26 Wittgenstein, Tractatus Logico Philosophicus, Madrid, Alianza, 1973; Investigaciones Filosóficas,Barcelona, UNAM/Crítica, 1988.

27 Austin, Cómo hacer cosas con palabras, Madrid, Alianza, 1982.


nos nosos d�as segue tendo ampl�simapresencia por dous cami�os: primeiropola s�a vinculaci�n coas teses ling��s-ticas da hermen�utica fenomenol�xica,como no caso de Ricoeur; segundo,pola s�a ampl�sima presencia na teor�ada acci�n comunicativa de Habermas.

Ademais da s�a espec�fica contri-buci�n � metodolox�a l�xica e cient�fi-ca, a filosof�a anal�tica supuxo unha rei-terada e severa advertencia para que afilosof�a e, en xeral, os saberes non ex-perimentais, se impo�an m�todos e lin-guaxes que, se non son reducibles �experimentalidade ou � matematiza-ci�n, non por iso poden eludi-lo impe-rativo do rigor l�xico, da precisi�n ana-l�tica e a obriga de aducir boas raz�ns eargumentos razoables compartibles. Eisto porque todo discurso que reclameo rango de saber, se non o de ciencia,debe poder someterse a procesos devalidaci�n, de discusi�n e de confron-taci�n. A filosof�a e outros saberes an�-logos, se queren ter presencia nocampo do co�ecemento lex�timo, est�nobrigados a evita-lo verbalismo e des-botar toda linguaxe arbitraria ou in-comprensible, que non estea xustifica-da por alg�n tipo de raz�n l�xica ouexperiencia, a�nda que esta non sexa deorde emp�rica.

4.2 O ESTRUCTURALISMO E A SÚA INFLUENCIA

A ling��stica contempor�nea ten as�a referencia m�is significativa noCurso de Ling��stica general de DeSaussure, publicado en 1916, que intro-duce as teses estructuralistas, ampla-mente aceptadas pola ling��stica con-

tempor�nea, entre outros polo C�rculoling��stico de Praga (Jakobson, Trou-betzkoy) e pola Escola de Copenha-guen (Hjelmslev, E. Alarcos). As tesesestructuralistas encontrar�n amplaaceptaci�n en diversos campos daschamadas Ôciencias humanasÕ e tam�nno contexto espec�fico da filosof�a. DoCurso... e das s�as interpretaci�ns m�isformalistas, ded�cense en filosof�a osseguintes presupostos, que afectar�nde cheo o clima filos�fico do s�culo: a)a lingua (distingu�ndoa da fala) � unsistema de diferencias no cal non haitermos absolutos: diferencia entre fone-ma e fonema no morfema, entre signifi-cante e significado no signo, entre sig-no e signo nos enunciados; b) anegatividade, polo tanto, constit�eseen principio de significaci�n, en cantoque cada elemento (fonema, signo) sig-nifica m�is polos outros, polo que non�, ca por si mesmo; c) a significaci�n tenorixe inmanente e inconsciente, xa queprocede da propia estructura diferen-cial/negativa, sen recurso � suxeitofalante (antisubxectivismo) e prescin-dindo da cousa dita ou referencia(antiobxectivismo). Coma calquera ou-tro sistema semi�tico ou formal (mate-m�tico), a lingua significa con indepen-dencia do que fala e daquilo sobre oque se fala.

Estes supostos van cruza-la fron-teira da metodolox�a (ling��stica) parapasar � ontolox�a, provocando a xene-ralizaci�n dun modelo estructuralistade pensamento, aplicable tanto � suxei-to individual coma �s realidades colec-tivas. Tal modelo poder�a resumirse




como segue: A) A realidade debe serinterpretada como un sistema de sig-nos, significativos e operativos a partirda s�a propia combinatoria, con inde-pendencia dos suxeitos que operanneles. O suxeito � s� operador dunhal�xica que o precede, a da estructura naque est� inscrito. A orde social, econ�-mica, consumo, usos familiares, costu-mes..., son sistemas de comunicaci�nsignificativos a partir das regras da s�apropia combinatoria estructural. B) Aprecedencia da estructura fai que osuxeito sexa m�is producto ou resulta-do ca productor responsable. A inter-venci�n subxectiva � s� un efectosupraestructural, pois o sistema imp�na s�a l�xica antisubxectivista e antipsi-coloxista. O antisubxectivismo ampl�a-se como antihistoricismo en canto queo sincr�nico estructural adquire prima-c�a sobre o diacr�nico. C) A negativida-de, o que Ôcada un non �Õ, o outro, er�-xese en principio do que cada un podeser. A orixe do sentido despr�zase, polotanto, cara � relaci�n, as relaci�ns (deforza), no seo do sistema ou estructura.D) A consecuencia, para unha ontolo-x�a do suxeito, � a interpretaci�n fun-cional da subxectividade, en canto quecada un (signo, suxeito) significa envirtude do lugar que ocupa ou papelque desempe�a no sistema no que est�inscrito (social, econ�mico, produc-ci�n, consumo, etc.).

A xeneralizaci�n do estructuralis-mo faise expl�cita na inmensa obra deL�vi-Strauss aplic�ndoo � interpreta-ci�n do parentesco, do pensamentom�tico, da historia e do pensamento en

xeral (Antropolog�a estructural, I, El pen-samiento salvaje). Lacan apl�cao � inter-pretaci�n do Insconsciente (Escritos) eAlthusser � an�lise econ�mico social apartir da funci�n das ideas marxistas(Leer el Capital). M. Foucault, nunhaobra extensa, retoma os presupostosanteriores en relaci�n a diversos �mbi-tos de pr�cticas e saberes (loucura,exclusi�n carceraria, sexualidade)cunha conclusi�n xeneralizada: o serhumano, en t�dalas s�as ordes existen-ciais, da moral � psicol�xica, da est�tica� de consumo, � Òm�is un suxeitado caun suxeitoÓ. A s�a condici�n � ser unsometido � secuencia de epistemes ouconxunto de saberes e pr�cticas queconfiguran cada �poca. A consistenciada s�a identidade subxectiva � similar� dun rostro na area da beiramar, quese esvae coa primeira onda (Las palabrasy las cosas).

Como derivaci�n do formalismoestructuralista, poden entenderse asideas de J. Derrida, a�nda que conNietzsche e Heidegger � fondo. Para eltodo texto, a linguaxe como tal, non �m�is que un xogo de signos que seofrece � lector exento de referencia a unlogos ou significado, posto que a signi-ficaci�n deriva da tensi�n entre aestructura do texto e o acto de ler. Certoque a tradici�n occidental foi logoc�n-trica, sometendo o significante � ordedo significado, pero tal modo de pen-sar debe dar paso � pensar gramatol�-xico que ve na linguaxe un conxuntode grammata ou sinais, sen horizon-te hermen�utico determinado, aber-to � expectativa xerada polas s�as


renovadas lecturas. Tr�tase, pois, dedeconstru�-lo significado para abrirpaso �s expectativas que cada lectorachega desde a s�a singular situaci�n28.

As teses estructuralistas penetra-ron profundamente no �mbito cient�fi-co, no biol�xico especialmente. M�isal� da moda que supuxo nos anossesenta, segue a ser hoxe a seria adver-tencia sobre a insuficiencia do at�mico,do individual, do subxectivo, ou dosimplemente persoal ou singular, esuxire interpreta-la realidade, o mundoe a sociedade, como realidades verte-bradas por relaci�ns. Por este cami�o, orealismo cient�fico e o social as�cianseco formalismo estructuralista para defi-nir ou describi-lo suxeito actual comoun ser Ôde relaci�nsÕ que se constit�epola confrontaci�n coas estructuras depoder, pol�ticas e de consumo, cada vezm�is determinantes29.

5. NOVA MENTALIDADE NA EPISTEMOLOXÍACIENTÍFICA

O s�culo XX supuxo un notablecambio de mentalidade en relaci�n coalcance e a significaci�n das ciencias. Os�culo XIX seguira confiando no car�c-ter universal e necesario das verdades eas leis cient�ficas, continuando unhaepistemolox�a que se configurara deGalileo a Kant. Non � que se rexeite nonoso s�culo o valor das leis cient�ficas,pero, � tempo que se cuestiona o valor

absoluto da propia raz�n (Freud,Nietzsche), a ciencia vai sendo entendi-da como empe�o revisable, cuestiona-ble nos seus propios resultados. A estanova mentalidade contrib�en, coasconclusi�ns das xeometr�as non eucli-dianas (Riemann, Lobacevsky), a teor�ada relatividade de Einstein e a teor�acu�ntica de M. Planck, que po�en enevidencia a non identidade entre omicrocosmos, o meso e o macrocos-mos, e revelan a falta de analox�a entreos seus fen�nemos. Debido a isto, onoso s�culo � percorrido por unhanova mentalidade que ve en cada cien-cia un sistema de signos, adecuadopara a descrici�n e comprensi�n dosfen�menos, tecnicamente operativo,pero sen desbotar que poidan darseoutros igualmente v�lidos.

Neste novo contexto, a epistemo-lox�a m�is pr�xima � reflexi�n filos�fi-ca introduce algunhas notables novida-des, tanto polo que se refire � verdadee � significado das teor�as cient�ficas,como polo papel que se outorga �s ele-mentos ateor�ticos (psicol�xicos, socio-l�xicos) na formulaci�n de enunciadoscient�ficos.

5.1 Polo que se refire � significaci�ndas teor�as e verdades cient�ficas, no nosos�culo foise abrindo paso a idea segun-do a cal a obxectividade da verdadecient�fica debe socializarse, e a comuni-caci�n entre investigadores, a discu-si�n e a transferencia de resulta-dos... deber� ser pr�ctica asociada �


28 Derrida, De la Gramatología, Bos Aires, Siglo XXI, 1971.29 Touraine, Crítica de la Modernidad, Madrid, Temas de Hoy, 1993; Giddens, Modernidad e identidad del

yo, Barcelona, Península, 1997.



afirmaci�n de que ÔalgoÕ � Ôcientifica-mente verdadeiroÕ. De a� a esixencia desomete-las teor�as, non s� � proba dosfeitos, sen�n � confrontaci�n con outrasteor�as, evitando toda verificaci�n illa-da (Duhem-Quine). Pola s�a vez, non �incongruente aceptar que d�as teor�as,en aparencia non concordantes, podendar conta dos mesmos fen�menos. Eisto porque dunha teor�a cient�ficapodemos mostra-la s�a falsidade, peronon a s�a verdade30. Isto sup�n que ateor�a ha poder ser posta a proba (tes-tada) e dispo�er de elementos para queoutra teor�a poida contradicila. Unhateor�a cient�fica instaura ou configuraun campo experimental, pero, na medi-da en que evoluciona a investigaci�n,vaise impo�endo a s�a revisi�n. A teo-r�a, polo tanto, instaura unha certaracionalizaci�n dunha parcela de reali-dade, pero non � garant�a da plenitudedo seu co�ecemento. Por iso a cienciacontempor�nea se desenvolve a partirde hip�teses, modelos e previsi�ns queser� necesario logo ir corroborando ourectificando.

5.2 Verbo da incidencia de factoresateor�ticos, o s�culo foi prolixo naadvertencia sobre a influencia das con-dici�ns sociol�xicas en todo proceso deco�ecemento. O asunto xa o adianta D. Mannheim en Ideolog�a y Utop�a31 (1»ed., 1929), obra de gran significaci�n nocontexto das ideas do s�culo Ñse benhoxe menos atendidaÑ que suxire oconcepto de Ôsociolox�a do co�ecemen-

toÕ. Hoxe falamos m�is de Ôsociolox�ada cienciaÕ para advertir sobre a seriede factores que interve�en no seudesenvolvemento e, incluso, nas s�asconclusi�ns. Th. Kuhn (La estructura delas revoluciones cient�ficas) insistiu enque a ciencia non se desenvolve en vir-tude dun progreso promovido polal�xica da s�a propia racionalidade,sen�n a trav�s de momentos excepcio-nais ou feitos significativamente revo-lucionarios, que provocan o salto dunparadigma ou outro novo, entendendopor paradigma o conxunto de concep-tos e m�todos com�ns nun determina-do momento ou �poca. Pola s�a parte,Habermas analiza os factores non inte-lectivos que determinan as condici�nsda propia racionalidade. Segundo el, araz�n mobil�zase estructuralmente porcategor�as non te�ricas que chamaÔinteresesÕ Ñpr�ctico, t�cnico, autorre-flexi�nÑ, inherentes � exercicio mes-mo do entendemento, que determinana esfera da racionalidade cient�fica32.

Durante a segunda metade dos�culo foi significativa a preocupaci�npola teorizaci�n sobre a metodolox�acient�fica, vinculando linguaxe, l�xica efilosof�a da ciencia. Sen embargo, maliaa s�a fecundidade bibliogr�fica, osavances neste terreo parece que queda-ron no desenvolvemento da l�xica edos procedementos formais, con nota-bles achegas en relaci�n coas linguaxesdas ciencias e da teor�a de sistemas,

30 Popper, La lógica de la investigación científica, Madrid, Tecnos, 1962.31 Mannheim, Ideología y Utopía, Madrid, Aguilar, 1973.32 Habermas, Conocimiento e interés, Madrid, Taurus, 1982.


pero sen grandes consecuencias para oprogreso da ciencia como tal.

� igualmente notable a reflexi�nsobre o sentido antropol�xico da tecno-ciencia e as s�as consecuencias para aliberdade. Desde Max Weber33, unhareflexi�n ampla foi chamando a aten-ci�n sobre a nova situaci�n do nosos�culo. Por unha parte, a tecnociencialevou o ser humano � s�a propia exal-taci�n en canto que todo semella alcan-zable; por outra, a imaxe que nos face-mos do mundo � a que nos procura atecnociencia. En fin, a tecnocienciadesenv�lvese en virtude do seu propiodeterminismo, en gran medida alleo �control moral, s� sometido � l�xica doproceso investigador, sen fins �ticosprevios. Heidegger (Escritos sobre la t�c-nica) advirte de tal situaci�n; H. Jonassuxire repensa-lo futuro da humanida-de a partir dos poderes da tecnocienciaactual, sobre todo no �mbito biol�xico,reformulando bioloxicamente o impe-rativo kantiano: obra de tal modo que avida da humanidade futura poida sercoma a de hoxe34. A chamada Escola deFrankfurt (Marcuse, Adorno, Hork-heimer) supuxo unha ampla chamadade atenci�n sobre as capacidades alie-nantes que pode supo�er a tecnocien-cia, por outra parte necesaria, en rela-ci�n coa perda de identidade e deliberdade.

Nos nosos d�as, o chamado Ôpen-samento posmodernoÕ, nun dificilmen-

te tipificable manierismo en virtude daprofusi�n bibliogr�fica, � a advertenciaou, se se prefire, o diagn�stico da situa-ci�n de diseminaci�n das identidades,da vixencia do pluralismo ou da plura-lidade, en t�dolos �mbitos e en t�dolossistemas de valores, na profesi�n docontinxentismo radical que caracterizaa nosa actualidade. � o froito dunha finde s�culo que se desprende do contex-to intelectual dos seus primeiros doustercios35.

6. REFLEXIÓN SOCIAL E COMUNICATIVA

A�nda que a bibliograf�a sobresociedade e comunicaci�n foi heterox�-nea en asuntos e calidade e inabarcableen cantidade, ela estivo esencialmenteorientada � exposici�n e divulgaci�n.O resultado foi a aparici�n de magn�fi-cos manuais de Sociolox�a e sobre osm�is diversos problemas sociais, perocoa ausencia de filosof�as ou teor�associais orixinais e innovadoras. Istonon impide que aparezan obras denotable orixinalidade.

Jacques Maritain (1882-1973) �unha das figuras do s�culo, hoxe poucovalorada mesmo nos medios tomistasnos que se incribe o seu pensamento.Con independencia de acordos oudesacordos co seu xeito de pensar, nonter en conta a Maritain pode obedecer a d�as raz�ns: desco�ecemento da s�ainfluencia e ignorancia dos seus


33 Weber, La ciencia como vocación, Madrid, Alianza, 1967.34 Jonas, El principio de responsabilidad, Madrid, Círculo de Lectores, 1995.35 Cf., como síntese última deste ambiente, J. L. Pinillos, El corazón del laberinto, Madrid, Espasa, 1997.



escritos36. A s�a figura e obra, senembargo, representaron unha referen-cia de innegable modernidade, non s�para o tomismo e o neoescolasticismo,sen�n tam�n para a filosof�a universita-ria en xeral e non menos para mediosintelectuais socialistas e marxistas, quese debat�an nos paradoxos dun socia-lismo chamado humanista e opresor demedia Europa baixo o totalitarismom�is radical. O personalismo deMounier37 nace tam�n con inspiraci�nen Maritain, quen afronta as contradic-ci�ns do seu tempo a partir da riquezado tomismo m�is orixinal, o vinculado� defensa da persoa como realidadeespiritual, libre e comunitaria, con ideais non reducibles � pura materiali-dade. Na s�a ampl�sima reflexi�n, ocristianismo � para Maritain a s�ntesehumanista de valores morais, sociais,pol�ticos, etc. Os seus puntos de vistaforon de grande influencia, tam�n paraa difusi�n da doutrina social da Igrexa,cunha presencia de alcance nos mediosintelectuais (e pol�ticos) cristi�ns dosEstados Unidos, Hispanoam�rica, Ita-lia, Francia e, en menor medida, tam�nde Espa�a. O seu Humanismo integral,editado por primeira vez en 1936, reco-lle as conferencias pronunciadas enagosto de 1934 (!) na UniversidadeInternacional Men�ndez Pelayo deSantander. A s�a influencia contribu�utam�n a un novo clima nos medios dafilosof�a escol�stica, que no s�culoexperimentou unha notable renova-

ci�n, empezando por Francia eAlema�a, coa incorporaci�n dos pro-blemas propios da ciencia e do ambien-te do s�culo. Unha ampl�sima e s�lidabibliograf�a as� o demostra.

î longo do s�culo, as referenciasde fondo seguen sendo o marxismo,por unha parte, e a reflexi�n sobre asociedade liberal e democr�tica, poroutra. O marxismo sintetiza a tradici�nda chamada Ôsociol�xica do conflictoÕque retoma as contradicci�ns entreindividuo e sociedade; as teorizaci�nsliberais rem�tense xenericamente aKant, insistindo en que a liberdadeindividual � orixe e principio da ordesocial intersubxectiva, sen contradic-ci�n, polo tanto, entre ambos.

As ideas marxistas ser�n obxectode interpretaci�ns e lecturas diversas,mesmo contradictorias, pero que amo-san a s�a vixencia intelectual � longodo s�culo. No �mbito estrictamentesovi�tico, a Academia de Ciencias con-tin�a a difusi�n do pensamento deMarx, Engels e Lenin, fieis a un esco-lasticismo nada cr�tico, esencialmentesectario e obediente � dictadura pol�ti-ca. O Instituto Marx-Engels de Mos-cova propiciar� a edici�n MEGA dasobras de Marx. Pero o marxismo foiobxecto de atenci�n ampl�sima f�rados ambientes comunistas. E. Mounierve no marxismo a cr�tica previa e nece-saria para facer posible un humanismopersonalista (Manifiesto al servicio del

36 J. Maritain, Oeuvres complètes, París, Ed. Univ. Fribourg Suisse/Saint Paul, desde 1984, 15 vols.Descoñécese xeralmente a súa densa e enorme obra: 15 volumes con máis de mil páxinas cada un.

37 Esprit, fundada en 1932 e os seus demais proxectos iniciais, fráguaos Mounier en contacto con Maritain,do que se afasta amigablemente debido á esixencia de maior ‘ortodoxia’ católica que lle solicitaba.


personalismo); Althusser faino obxectodunha interpretaci�n estructuralistadas forzas sociais (Leer El Capital); E. Boch teoriza sobre a simbiose entreescatolox�a da esperanza e expectativadunha sociedade socialista (El PrincipioEsperanza); Garaudy vincula marxismoe realizaci�n hist�rica do cristianismo(Marxismo del siglo XX), nunha li�a queser� seguida polos movementos Cris-ti�ns polo Socialismo; H. Lefebvre as�-ciao a un humanismo non alienado pormedio da restituci�n do sentido dapraxe e pola cr�tica � Estado (El mate-rialismo dial�ctico); M. Henry introd�ce-se na obra de Marx a partir da serieda-de anal�tica da fenomenolox�a (Marx I:une philosophie de la r�alit�, Marx II: unephilosophie de lÕ�conomie); G. Luk�cs, apartir de teses marxistas, � autor dunhanotable e ampl�sima interpretaci�n daliteratura, da arte, da filosof�a, etc.(Est�tica, El Alma y sus formas, La novelahist�rica, etc.). Por �ltimo, o marxismo �amplamente atendido en �mbitos e ins-tituci�ns non marxistas, incluso expli-citamente antimarxistas, como demos-tran obras de tan notable rigor como ade J.-Y. Calvez, El pensamiento de CarlosMarx. Por programas e publicaci�nspode apreciarse que � ensinado regu-larmente en universidades cat�licas(Comillas, Lovaina, Gregoriana, Insti-tuto Cat�lico de Par�s).

O pensamento sociol�xico nonderivado das ideolox�as do conflictoten no noso s�culo continuidade nas�lida tradici�n dun amplo liberalismoxur�dico e pol�tico que, con m�ltiplesformulaci�ns, fai pivotar sobre o indi-

viduo libre e responsable a orde sociale colectiva. Coas secuelas neokantianasde principios de s�culo, en tan hetero-x�nea tradici�n sobresaen d�as figurassenlleiras: Max Weber e Hans Kelsen.Max Weber (1864-1920), sintetizandoidealismo e neokantismo, � un dos fun-dadores da filosof�a social contempor�-nea. Apart�ndose de todo transcenden-talismo ou totalitarismo social, entendeque a sociedade non � comprensiblecon independencia da acci�n (Handeln)dos individuos. Deste modo, o obxectoda filosof�a social ou sociolox�a � Òa acci�n social significativaÓ. Todaacci�n, en efecto, non se pode reducir �subxectivo porque ningu�n obra senter en conta a resposta (intersubxectivi-dade) que vai recibir. Por iso ser� nece-sario distinguir entre os fins subxecti-vos dun axente e o sentido social,hist�rico e cultural que deriva da s�aacci�n � procurar tales fins. A cienciasocial non pode reducirse � psicoloxis-mo que se dirixe a intenci�ns sen�nque debe ser comprensiva dos procesosreais que deles emerxen. Weber distin-gue catro tipos de acci�n: tradicional,afectiva, racional por relaci�n a valorese racional por relaci�n a un fin. Se a pri-meira e a segunda te�en menor signifi-caci�n social, a terceira vinc�lase �Ô�tica da convicci�nÕ que afecta as con-cepci�ns morais e o uso da liberdadepor cadaqu�n; a cuarta as�ciase � Ô�ticada responsabilidadeÕ que comprometea propia liberdade de acci�n cando sequere ou se debe obter un fin. O homepol�tico non � alleo � tensi�n entreambas, sometido � contradicci�n entreconvicci�ns asociadas e valores, con




independencia das consecuencias e res-ponsabilidades derivadas de obrigas efins socialmente esixibles38. A obra deWeber e a s�a teor�a da acci�n estar� xamoi presente na filosof�a social poste-rior, tam�n pola s�a previsi�n sobre ainsuficiencia do capitalismo e da s�aburocracia para satisface-los ideaismorais dos cidad�ns. Prev� as� a crisedo propio sistema capitalista e a chega-da dun ÔposcapitalismoÕ, do que hoxefalamos.

Hans Kelsen (1881-1973) � a outragran figura m�is estrictamente xur�di-ca, que se relaciona intelectualmentecon personaxes do C�rculo de Viena,Carnap entre outros, tam�n con Freude coa Sociedade Psicanal�tica, na Vienadas d�as primeiras d�cadas do s�culo.Kantiano no esencial, tanto na teor�a doco�ecemento como na diferenciaci�nentre ser/deber ser, ap�rtase de Kantpola non aceptaci�n do dereito natural.Kelsen entende que o dereito � consti-tutivo ou esencial, en canto que os indi-viduos non forman Estado ata queunha norma regula as s�as conductasmutuas. O Estado, pois, non � de orixenatural ou social, posto que a orde nor-mativa � o que o constit�e. As� pois, oconcepto sociol�xico de Estado presu-p�n o concepto xur�dico e non vicever-sa. O poder non pode ser exercidosen�n a partir de tal orde xur�dica, e anorma ten significaci�n obxectiva s� sese conforma a unha norma obxectivasuperior. De a� a esixencia da lexitima-ci�n constitucional do modo m�is aut�-

nomo posible por parte dos indivi-duos, para reducir � m�nimo as con-tradicci�ns da democracia representati-va. Esta est� sempre en risco de caer naautocracia porque a representaci�n sereduce a ficci�n formal e o sistemasomete os individuos a normas elabo-radas sen o seu co�ecemento e partici-paci�n (La teor�a pura del derecho).

Non � allea a �mbalas tradici�ns,a marxista e a liberal, a que se co�eceata os nosos d�as como Teor�a cr�tica,motivada inicialmente polo marxismoe polas crises da cultura liberal, e quede feito tomou o rumbo dun liberalis-mo que orientou o seu prop�sito finalcara � autonom�a do individuo e a s�aliberaci�n fronte �s instancias de domi-naci�n: inconsciente, estado totalitario,ideolox�as, sociedade de consumo. Noseu prop�sito primeiro, a teor�a cr�ticaentende que os ideais do liberalismoburgu�s s� poder�an ser alcanzados atrav�s do socialismo inspirado no idealmarxista, que implica un momentorevolucionario. A tal suposto engad�asea expectativa da superaci�n inminentedo sistema capitalista, segundo a con-vicci�n de Luk�cs, para quen o proleta-riado � suxeito e obxecto da historia e,polo tanto, o materialismo dial�ctico �a �nica forma adecuada para interpre-ta-la realidade (Historia y conciencia declase, 1923).

Con tales supostos, un grupo deintelectuais, xudeus e burgueses, fun-dan en Frankfurt, en 1923, o Institutopara as Investigaci�ns Sociol�xicas. Co

38 Weber, La ética protestante y el espíritu del capitalismo, Barcelona, Península, 1969.


seu primeiro director, Gr�nberg, deconvicci�ns marxistas, nel est�n Hork-heimer, Adorno, Benjamin, Marcuse,Fromm. O triunfo do nacionalsocialis-mo provoca o escepticismo sobre osseus prop�sitos, e en 1934 moitos dosseus fundadores se ven obrigados aemigrar �s Estados Unidos. De regresoa Alema�a despois da guerra, Adornoe Horkheimer reco�ecen o fracaso doseu ideal � constatar que as masas pro-letarias foron ga�adas polos ideaiscapitalistas, a par que deben reco�ece--lo fracaso do socialismo real nos pa�sescomunistas. De a� que os seus prop�si-tos se orienten agora cara � salvagardada particularidade, da autonom�a e dacapacidade cr�tica do individuo. A istose debe a s�a cr�tica a Hegel, a Husserle as disputas con Heidegger. Perotam�n a cr�tica a Marx e Engels(Adorno).

Na heteroxeneidade das s�asobras, a cr�tica dir�xese agora � novaalienaci�n que se xera a partir da situa-ci�n social derivada dun capitalismoque sustenta e � sustentado pola orga-nizaci�n e a xesti�n burocr�tica, cadavez m�is complexas, e pola utilizaci�nda ciencia e da t�cnica � servicio doconsumo. � un estado de cousas novo,� que responde o concepto de Ôraz�ninstrumentalÕ polo que se quere sinalarque o co�ecemento � medio e instru-mento � servicio da t�cnica que, polas�a vez, somete o propio individuo �

s�a l�xica39. Sen embargo, a esencia doindividuo non � redimible sen�n a tra-v�s da Ôdial�ctica negativaÕ, isto �, polaconciencia da contradicci�n entre o realÑo que �Ñ e os seus ideais Ño quepoder serÑ40. Marcuse, desde osEstados Unidos, ser� reiterativo nadenuncia da decepci�n do individuoparticular ante o fracaso da civiliza-ci�n, no noso tempo s� dominada poloconsumo41 (El hombre unidimensional).Fromm, compaxinando cr�tica con sis-temas establecidos, con clara tendenciamoralizadora, dedica as s�as obras amostrar que � posible a felicidade e avida aut�ntica, individual e persoal, noseo da sociedade actual (El arte de amar,El miedo a la libertad).


39 Horkheimer, Crítica de la razón instrumental, Bos Aires, Sur, 1969.40 Adorno, Dialéctica negativa, Madrid, Taurus, 1975.41 Marcuse, Eros y civilización, Barcelona, Seix Barral, 1968, e El hombre unidimensional, Barcelona,

Planeta, 1985.

Herbert Marcuse insiste moito sobre a decepción doindividuo particular fronte ó fracaso da civilización.



Jurgen Habermas, disc�pulo deHorkheimer, � quen na actualidadereinterpreta non poucas teses de Webere da Teor�a cr�tica. Menos motivado po-la crise dos valores do individuo libe-ral, dir�xese m�is explicitamente �situaci�n real do suxeito/cidad�n nocontexto da sociedade capitalista e tec-nocient�fica. Para Habermas, � raz�nson inherentes o Ôinterese t�cnicoÕ, queorienta cara � dominio da natureza, e oÔinterese pr�cticoÕ que orienta cara �comunicaci�n. Pero � igualmente nece-sario o desenvolvemento do Ôinteresecr�ticoÕ ou autorreflexi�n, para que nint�cnica nin ideolox�a desvirt�en o sen-tido da intencionalidade moral e daracionalidade. O positivismo actualelevou como �nica racionalidade ainherente �s ciencias positivas, asocia-das � interese t�cnico e lexitimadas co-mo �nico saber a trav�s dun discursoideol�xico que, invocando a primac�ada racionalidade cient�fica, posterga o�mbito das ciencias morais e da liber-dade. Esta nova ideolox�a tende a xus-tificar que moralidade e racionalidadesexan postergadas ou supeditadas �eficacia organizativa. A cr�tica ten quese dirixir a esta ideolox�a xeneralizadacomo condici�n para que o home dassociedades capitalistas avanzadas poi-da vivir motivado por ideais de liber-dade, solidariedade, xustiza e igualda-de, na expectativa dunha vida Ôm�ismoralÕ. Debe ser esta unha racionalida-de moral, sen l�mites positivistas nincoacci�ns ideol�xicas, que ben pode ser

chamada ÔpostindustrialÕ ou Ôposcapis-talistaÕ, en canto que xa non se satisfaicos logros do consumo e da organiza-ci�n das sociedades tecnificadas.

Na mesma intenci�n de lexitima--la vida moral e pol�tica, Habermassupor� unha notable revitalizaci�n dosproblemas fundamentais da �tica a tra-v�s da co�ecida como Ô�tica comunica-tivaÕ, baseada na pragm�tica universalda linguaxe. A linguaxe, pola s�a pro-pia natureza, encam��ase a producirefectos (pragm�tica). Entre eles o deentenderse e chegar a acordos facendocompatible individuo e comunidade. Apartir da confianza nesta funci�n prag-m�tica, a Ôdiscusi�n entre interlocuto-resÕ semella se-lo medio m�is eficazpara establecer criterios com�ns deacci�n que, por seren acordados, esta-r�n exentos de coaccion e ser�n �tilespara unha comunicaci�n universal senl�mites. A discusi�n debe esixir veraci-dade de todos, ter en conta as formasde vida concreta e conclu�r co somete-mento dos diversos dialogantes � prin-cipio do Ômellor argumentoÕ, aquel quesexa aceptado por todos como mellorfundado. Deste modo ser� factibleunha �tica Ôdemocr�ticaÕ, pero nonpositivista, en canto que apunta a unideal de comunicaci�n cada vez m�isuniversalizable e, xa que logo, nonsometida � que impo�en os feitos ou aconxuntura42. Apel advirte que, parafacer posibles os acordos, d�bese reco-rrer a unha instancia ÔtranscendentalÕou a priori comunicativa, retomando a

42 Habermas, Teoría de la acción comunicativa, I e II, Madrid, Taurus, 1987, e Pensamiento postmetafísico,Madrid, Taurus, 1990.


Kant, que na raz�n sirva de fundamen-to � pragm�tica universal43. Pola s�aparte, Rorty opta pola renuncia � argu-mentaci�n, convertendo o di�logo ensimple concorrencia de puntos de vista,sen preferencia para a racioalidade deningunha das partes e sen horizontedesexable de sentido compartible.Intencionalmente neutro, o di�logoaprox�mase m�is � conversa intrans-cendente ca � transferencia de raz�ns(dia/logos) para poder establecer unharacionalidade moral aceptable comuni-tariamente44.

7. BALANCE DUNHA ECONOMÍA DOMÉSTICA

No balance do s�culo non ser�aequitativo deixar f�ra a filosof�a espa-�ola, desigual pero con notable signifi-caci�n. Sen entrar na discusi�n sobrex�neros, Unamuno reitera que a filoso-f�a se desenvolveu no �mbito espa�olm�is a trav�s de formas literarias capor medio de sistemas conceptuais: elaest�, sobre todo, na poes�a dos m�sticosou no Quixote. Tal convicci�n parecehoxe tan certa coma cando el a escrib�aen 1905 (Vida de Don Quijote y Sancho).De a� que, avaliando filosoficamente os�culo, non poida ser pasada por alto apropia Xeraci�n do 98. Obras po�ticas

como a de Antonio Machado ouRam�n del Valle-Incl�n son o testemu-�o dunha reflexi�n, non lexicalizadaconceptualmente, pero que implicaunha fonda interpretaci�n de realida-des antropol�xicas, ps�quicas, sociais,hist�ricas, etc., de innegable fondura. Oque Unamuno enriquece coa variedadede x�neros e asuntos de evidente actua-lidade se se ten en conta o papel quecondece � �mbito sentimental. Mar�aZambrano, pola s�a parte, ser� igual-mente exemplo sobresaliente de c�moa intuici�n po�tica franquea o paso �reflexi�n, practicando a solicitude deHeidegger. E, con m�is proximidade �noso contexto, obras como a de Rosal�ade Castro, Otero Pedrayo e a do propioValle-Incl�n, foron fitos simbolizadoresna historia da espiritualidade, en senti-do hegeliano, de tan notable significa-ci�n como as filosof�as conceptuais45.

Ortega y Gasset � unha das perso-nalidades m�is suxestivas no panora-ma intelectual internacional do s�culoXX. Por riba de acordos ou desacordos,Ortega representa unha forma orixinaldo exercicio reflexivo motivado eimpulsado pola experiencia coti�. Daontolox�a � sociolox�a, da est�tica ��tica, a reflexi�n de Ortega nace do�mbito mesmo do vivido, conducido �


43 Apel, La transformacion de la Filosofía, I e II, Madrid, Taurus, 1985.44 Rorty, La filosofía y el espejo de la naturaleza, Madrid, Cátedra, 1980.45 Do poeta, a metáfora e dos símbolos..., orixínase a “vehemencia ontolóxica” (Ricoeur) pero o filósofo está

obrigado a repensar conceptualmente o que neles é só intuición emotiva. Neste empeño parécenme exemplaresnon poucos traballos. Citarei algúns máis próximos: C. Baliñas, Rosalía de Castro, entre a poesía e a Política,Vigo, Ed. Patronato, 1987; Descubrindo a Otero Pedrayo, Santiago de Compostela, Fund. Univ. de Cultura, 1991;X. L. Barreiro Barreiro (coord.), O Pensamento Galego na Historia, Santiago de Compostela, 1990. Barreiro éigualmente autor dun notable estudio sobre Mundo, hombre y conocimiento en Amor Ruibal (1978). Desde unhametodoloxía máis antropolóxica, son significativas para a relación simbolismo/concepto, as obras de M. Gondar



comprensi�n pola expresi�n concep-tual e ling��stica en extremo suxestivo.Nel repercute todo o contempor�neo evivo: a filosof�a, a arte, a pol�tica, asociedade..., pero tam�n a vida coti�,dos touros � sexualidade ou o deporte.A s�a forma de filosofar a partir dom�is inmediato � exemplo sen paran-g�n nas filosof�as europeas. M�is al�dos seus asuntos e opini�ns, Ortegasegue sendo hoxe mestre para o exerci-cio do pensamento activo e comprome-tido, pola s�a perspicacia e a s�a formasingular de exerce-la capacidade anal�-tica e cr�tica, dotado de extrema agude-za para elevarse do anecd�tico e acci-dental � categorial e substancial. Nonson m�rito menor as s�as interesantesprevisi�ns en relaci�n coa cultura euro-pea e espa�ola. Se todo isto � evidentenas s�as obras maiores, �o moito m�isen escritos tan heterox�neos como osrecollidos en El espectador ou en El hom-bre y la gente. A vida intelectual espa�o-la deste s�culo resulta incomprensiblesen Ortega. Sen establecer parang�ns, afigura de Eugenio DÕOrs � igualmenteprotot�pica dun pensamento elaboradoa partir da experiencia social e culturalcunha concepci�n non intelectualistada vida humana.

A pesar do desenvolvemento dokrausismo no s�culo XIX e a s�a in-fluencia na vida intelectual espa�ola Ñda Xeraci�n do 98 e a Instituci�n Li-bre de Ense�anzaÑ � t�pica a afirma-ci�n segundo a cal o escolasticismo foia filosof�a m�is oficial e socialmente

dominante no ambiente intelectualespa�ol do s�culo XX, paulatinamentecambiante a partir da d�cada dos anossesenta. Isto non impediu que, espe-cialmente por influencia da fenomeno-lox�a, se produciran obras tan significa-tivas como as de X. Zubiri e AmorRuibal. A prolixa obra de Zubiri � boexemplo de c�mo os grandes concep-tos metaf�sicos seguen a ser operativosna actualidade. Atento � fenomenolo-x�a de Husserl, Zubiri soubo trae-lofondo esencial do seu aristotelismo �comprensi�n dos grandes problemasda antropolox�a fundamental.

Non cabe d�bida sobre a signifi-caci�n da obra de Amor Ruibal no con-texto dunha filosof�a ilustrada pola tra-dici�n que, sen embargo, el retoma einterpreta con notable orixinalidade,fronte � uso que dela fixera a escol�sti-ca, da que � perceptible a s�a distancia.Con personalidade propia, a s�a refle-xi�n entra de cheo na modernidade dos�culo, por triple motivo: pola adver-tencia sobre o respecto Ô�s cousas mes-masÕ, con independencia da fenomeno-lox�a, fiel a un realismo que sabeinscribi-la individualidade no trans-cendente; por traer a primeiro plano etira-las consecuencias do car�cter de-terminante da relaci�n e do relacional,o que ser� xa unha constante do s�culo;pola importancia que na s�a obra seconcede � linguaxe como �mbito privi-lexiado a partir do cal pode avanzar areflexi�n.

Portasany, Crítica da razón galega, Vigo, Promocións Culturais Galegas, 1993; Romeiros do Alén, Vigo, Ed.Xerais de Galicia, 1989.


BIBLIOGRAFÍA

O recomendable � a aproximaci�n�s grandes obras que marcan a filosof�adeste s�culo e que fomos citando en no-tas � p� de p�xina. Delas recapitul�mo--las seguintes:Ayer, A. J., El positivismo l�gico, M�xico,

FCE, 1965.Foucault, M., Las palabras y las cosas,

Madrid, Siglo XXI, 1970.Freud, S., La interpretaci�n de los sue�os,

Madrid, Alianza, 1985.Gadamer, H. G., Verdad y M�todo I, Sa-

lamanca, S�gueme, 1977.____El giro hermen�utico, Madrid,

C�tedra, 1995.Habermas, J., Pensamiento postmetaf�si-

co, Madrid, Taurus, 1990.Heidegger, M., El ser y el tiempo, M�-

xico/Madrid, FCE, 1980.____Caminos de bosque, Madrid,

Alianza, 1995.Husserl, E., La idea de fenomenolog�a,

Madrid, FCE, 1982.____Problemas fundamentales de la feno-

menolog�a, Madrid, Alianza, 1994.Jaspers, K., Filosof�a de la existencia, Ma-

drid, Aguilar, 1965.L�vinas, E., De otro modo que ser o m�s

all� de la esencia, Salamanca, S�-gueme, 1987.

Marcel, G., El misterio del ser, Barcelona,Edhasa, 1981.

Mounier, E., Introducci�n a los existencia-lismos, en Obras, III, Salamanca,S�gueme, 1990.

Nietzsche, F., El nacimiento de la tragedia,Madrid, Alianza, 1973.

____As� habl� Zaratustra, Madrid,Alianza, 1972.

Ortega y Gasset, J., El tema de nuestrotiempo, en Obras, III, Madrid,Alianza, 1983, p�xs. 141-203.

____El hombre y la gente, en Obras, VII,p�xs. 69-272.

Ricoeur, P., S� mismo como otro, M�xico,Siglo XXI, 1996.

_____La met�fora viva, Madrid, Cris-tiandad, 1980.

Sartre, J. P., El ser y la nada, Bos Aires,Losada, 1976.

____El Existencialismo es un humanismo,Bos Aires, Ediciones del 80, 1982.

Unamuno, M., Del sentimiento tr�gico dela vida, Madrid, Espasa, 1990.

Wittgenstein, Tractatus Logico-Philoso-phicus, Madrid, Alianza, 1973.

____Investigaciones Filos�ficas, Barce-lona, UNAM/Cr�tica, 1988.

Zambrano, M., Hacia un saber sobre el al-ma, Madrid, Alianza, 1986.

Zubiri, X., Sobre el Hombre, Madrid,Alianza, 1986.



a filosofÍa no sÉculo xx - dialnet.unirioja.es · prerracional e preconsciente, debe ser...

Documents