a evolución do proceso social ó longo do xix (1833-1900) 150

44
A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases 150

Upload: others

Post on 26-Jun-2022

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

150

Page 2: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

151

Page 3: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

152

CONTEXTO INTERNACIONAL (1833-1902). No social ponse fin ós privilexios e conságrase a igualdade legal. Á herencia xurídica e de sangue contrapónselle o talento e capacidade individual de cadaquén. O intento de perpetua-los privilexios, levou ó enfrontamento. Cando as negociacións dos cambios fracasan, a burguesía, aupada na ola de rebelións das clases pobres, faise co poder, estabrecendo un novo marco de relacións baseadas na liberdade absoluta e na igualdade. A etapa pasa a estar socialmente dominada pola burguesía, compartindo este con grande parte da aristocracia laica. Este dominio será contestado polo proletariado, grupo urbano con peso nas áreas de desenvolvemento capitalista, que se organizará en asociacións obreiras na procura de milloras sociais, económicas e laborais, pese ós límites legais estabrecidos dende os poderes do Estado. No cultural dubídase da infalibilidade dos dogmas fronte ó exercicio da razón, a comprobación empírica e a explicación racional; a preponderancia da Igrexa como guieiro espiritual e cultural vese reducida pola prioridade otorgada á Razón e á Experimentación que han ser capaces de demostrar a validez do coñecemento ou o seu rexeite. Ideolóxicamente o tradicionalismo relixioso enfrontarase á innovación laica. A contestación social ó capitalismo liberal adquire neste intre un particular desenvovlvemento a través dos movementos sindicais e socialistas. Os grandes organizacións sindicais británicas, francesas e alemanas, que culminan na conformación da Iª Internacional (1864) carecen nestas datas de representación significativa en España, onde seguen a manifestarse accións obreiras primitivas. A cultura europea da época ten o seu reflexo no romanticismo, con algunhas manifestacións significativas en España. A influencia dos movementos educativos post-ilustrados europeos implementan un proceso de alfabetización xeralizado e inspira a organización dun modelo de ensino público, que tamén agora se vai reglamentar en España. As tendencias secularizadoras da Europa liberal culminan ca perda do poder temporal da Igrexa (remate da unidade italiana). Iste proceso vai parello a mingua do poder económico da institución e da perda de moitas das súas competencias sociais, que pasan a ser asumidas polos estados liberais. As novas relacións Estado-Igrexa perfílanse a través de Concordatos. O crecemento das cidades, consecuente cos cambeos na estructura económica e o medro da poboación, é un proceso xeral en toda Europa, e responde á organización de cidade industrial, burguesa e obreira, ó tempo que esixe novas planificacións acordes co modelo socioeconómico. Neste marco desenvolveranse os novos modelos de relacións sociais, humanas e económicas. A organización do movemento obreiro faise patente na aparición e desenvolvemento das Internacionais (1864 en Londres e 1889 en París), que representan as dúas ideoloxías obreiras: a marxista e a anarquista, que encontrarán eco no mundo laboral español. A experiencia da Comuna parisina de 1871 significou o acceso dos obreiros por primeira vez a un goberno municipal. Esto suporá un punto de reflexión para o movemento obreiro internacional, e en España favorecerá o crecemento dos ideais republicanos, anarquistas e cantonalistas. A partir do Krausismo o ambiente cultural europeo sufre unha revulsión total, que afectará tamén ó mundo educativo, como pasa en España a través da Institución Libre de Enseñanza e o movemento rexeneracionista. Do mesmo xeito, a influencia das ideas evolucionistas incidirán no cambio das interpretacións sobre a Natureza e a persoa, fronte ó tradicionalismo eclesiástico. O asentamento en Occidente das ideas sociais revisionistas favorece o pulo do movemento obreiro, permitindo ás clases populares certa participación política e capacidade de influir no

Page 4: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

153

contexto social a través das poderosas armas que supuñan as folgas xerais e a celebración do primeiro de maio. Asemade, outra novedade do período será a consolidación do movemento sufraxista, que esixe a participación da muller en política, e a súa dignificación personal e social. En España, o movemento non se explicita ata a etapa republicana, agás nas manifestación culturais de corte feminista personalizadas nalgunha figuras intelectuais. PERMANENCIAS E CAMBIOS Na sociedade o sector privilexiado, partidario do inmovilismo e de preservar os seus intereses tradicionais, conseguiu impedir toda modificación para o que non dubidaron en empregar o brazo da Igrexa e en aplicar os mecanismos de defensa vixentes: a Inquisicióni ou Santo Oficio. Persoas pertencentes á nobreza e ó crero, a título individual, forman parte das Sociedades de Amigos do País, e son parte das élites intelectuais que propoñen cambios. Como integrantes dos estamentos privilexiados non os asumiron. O resto dos grupos sociais agrupados no Terceiro Estado, non experimenta cambios reseñables nen en número, nen en capacidade de actuación. O campesiñado é maioritario e a súa situación social non millora ó longo da etapa; a burguesía, escasa, ubícase en áreas moi limitadas da periferia; e os traballadores urbanos, sen cambios económicos, seguen a estar agremiados. —Se se pretende unha análise social comparativo entre a España dieciochesca e a do século XIX, habería que deducir un tránsito lento dende unha sociedade fundamentada no privilexio a outra baseada na riqueza. Este cambeo cualitativo correspóndese con outro cuantitativo en canto ó reparto da población por sectores económicos: descenso suave do sector primario en favor do secundario, mentres o terciario permanece estancado. —Mais puntualmente, podería falarse dun descenso do número de eclesiásticos, como consecuencia das políticas desamortizadoras, e no seu contraste un medro dos empregados públicos ante as novas necesidades administrativas, e dalgúns colectivos como o dos avogados ante as oportunidades políticas ou de comerciantes polo desenvolvemento anque parcial, da industria e dos transportes. A propiedad da terra sofre, asemade, un cambeo sociolóxico importante, que podería esquematizarse nun descenso do número de arrendatarios e unha medra do de propietarios, sen que por iso poida falarse de revolución agraria. —A herdanza dos presupostos culturais ilustrados será axiña desprazada polos ideais románticos, mais afíns ó ideario liberal e consonte ca corrente europea do momento. No terreo cultural a influencia eclesiástica é dominante. O pensamento renovador afectou a unha minoría social, os ilustrados, que tiveron que agachar as súas ideas ante a capacidade de intervención relixiosa e a indiferencia e analfabetismo da maioría da poboación. A dualidade de visións, laica e relixiosa, plásmase na formación das dúas Españas que se enfrontarán ó longo de toda a etapa contemporánea. As novas ideoloxías socialista e anarquista modifican o mundo do traballo en España, provocando a aparición de partidos e sindicatos obreiros, organizacións descoñecidas nas etapas anteriores. O activismo obreiro e campesiño modificará o panorama laboral e social cun beneficio tímido dos traballadores. O modelo conservador da Restauración aportará un tono confesional ás manifestacións culturais, unha vez superada a etapa conflictiva entre o Estado e a Igrexa.

Page 5: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social

ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

154

En contraste coa atonía mostrada no período anterior nas artes plásticas, e en función do emprego de novos materiáis proporcionados pola Revolución industrial, xorden agora novas estructuras arquitectonicas como as que planean os arquitectos modernistas ou os enxeñeiros, que constrúen pontes e estacións do tren, ou mesmo as primeiras liñas de ferrocarril metropolitano. ·As clases medias e populares medran ó longo da etapa en función dunha diversificación das actividades productivas e da administración do Estado, configurando o que se chamou sociedade demasas. Ás veces estes grupos sociais presentarán tendencias revolucionarias de maior ou menor radicalidade. Ante a emerxencia destes novos grupos, o Estado mostrará unha considerable incapacidade para a súa asimilación política e social. ·A diferenciación dos trazos culturais prodúcese en España a partir do revulsivo que supuxo do 98, propiciando o desenvolvemento de novas xeracións de intelectuais que actúan en moi diferentes frontes culturais: literatura, artes plásticas, cine...

Page 6: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

155

-Desigualdade xurídica: ESTAMENTAL:

-Pechada: a xerarquización obedece a razóns de sangue, herdanza, honor, estatus A conflictividade está xerada por: -Carestías (crises de subsistencia) -motíns contra os impostos -levas militares As revoltas non pretenden conducir a un cambio de réxime político (“viva el rey, abajo el mal gobierno”) máis si do modelo social e económico vixente, ademais de reclamar dos poderes solucións.

DE CLASES -é unha sociedade igual xurídicamente, porque os marcos legais determinan a igualdade ante a lei -e aberta que permite o ascenso mantenemento ou descenso social, baseados nas diferencias de riqueza, que a súa vez se considera producto do mérito, o esforzo, o sacrificio, o risco... -O antagonismo social, agrícola ou urbana obedece a:

SOCIEDADEANTIGO RÉXIME CAPITALISTA

-dominante (aristocracia, burguesías, altos funcionarios e militares do xeneralato...) -dominados: tódolos demais (traballadores agrarios e urbanos, campesiñado pequeño e medio propietario, burguesía media e de pequenos negocios...etc.)

-Privilexiados:nobreza laica e eclesiástica (nobleza e clero) -Nos privilexiados: tódolos demais: burguesías, proletariado, campesinados, excluidos, vagabundos, etc.

Dominantes Dominadas

condicións de vida, traballo, salarios, vivenda... oposición á renovación tecnolóxica (ludismo) os excesos dos consumos (impostos indirectos) e levas

militares (1859 en Málaga contra a guerra de Marrocos; 1909 igual...)

no agro, tanto xornaleiros como foreiros, reivindican a propiedade e mellores condicións de vida;

na cidade a reivindicación de melloras salariais, condicións de vida, liberdade de organización e asociación...

-Defensa da lexitimidade das leis e os principios do liberalismo político que deben salvagardar os dereitos civís: propiedade, liberdade

Page 7: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

156

urbanas Agrarias

Dominada

Mecanismos da defensa dos intereses de clases

sociolóxicamente Ideoloxía Política

Dominante

-Beneficiencia e asis- tencia hospitalaria:, caridade -Plantexamento do problema social e acenos para crear as primeiras leis sociais (finais do XIX) -recoñecemento dos dereitos sociais e económicos: accidentes laborais, paro, xubilación...

-Defende a ultranza o sufraxio censitario; -establece institucións e forzas de orde:garda civil, policía e exército -establece penas para os atentados ós de-reitos civís (código Pe-nal)

-mérito marca a per- tenencia ás clases sociais -obediencia a autoridade lexitimada polo sistema político;; -resignación ante o es- tatus social -papel da igrexa, lexi-timadora

-loita pola propiedade (foros en Galicia, xornaleiros anarquistas, en Andaluciía, etc. -asociacionismo: Galicia (finais do XIX e 1º tercio do XX); anarquismo (Andalucía e Extrema-dura); católicos (Galicia, Castelas, Pais Vasco, Navarra...)

-Reivindicacións, organización e sociación: -socorros mutuos, que son pervivencia do gremialismo do antigo réxime precapitalista; -destrucción de máquinas (movementos luditas); -organizacións sindicais: -terrorismo anarquista: CNT, FAI “propaganda por el hecho”

Formas de actuación

-Folgas: reivindicativas:-para melloras salariais, traballo, condicións de vida... -para acadar o recoñecemento de asociación obreira xeral: método revolucionario para trocar o sistema capitalista

Page 8: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

157

O DESENVOLVEMENTO DUN MODELO DE ΤSOCIEDADE BURGUESA

As transformacións políticas e económicas estudadas no período non poden

facernos perder a referencia de que, fronte ó que está acontecendo no entorno europeo

occidental, España amosa unha estructura social preindustrial, con certas inercias que

perduran, cando menos ata a etapa da Restauración, no derradeiro cuarto do século XIX.

Doc. 4/1 Poboación activa e distribución

Segue a haber unha sobreponderación

das clases baixas, que na súa inmensa maioría

permanecen asentadas no mundo rural. A

distribución sectorial da poboación queda

como segue:

Sectores de actividade

Poboación (1860): 15.673.481

!00%

Primario Secundario Terciario

9.788.089 3.747.529 2.137.863

62'45 23'91 13'64

Sectores de actividade

Ppoboación (1930) 23.327.000

100%

Primario Secundario Terciario

4.039.000 2.229.343 2.352.522

47’2 25’7 27’1

O inmovilismo rural

Os liberais selaron unha alianza transacional ca vella aristocracia nobiliar ó non

poder facelo nin ca igrexa, porque se vinculara co Antigo Réxime nos trinta e porque

mantivo a súa oposición ó modelo e vai ser a clara perdedora da transformación da

propiedade; nen co campesiñado, que buscaba outro tipo de reforma que lles permitise

acceder e facerse ca propiedade, que mantiña unha mentalidade precapitalista e que

estaba a facer a liquidación do réxime señorial pola súa conta e ó seu xeito.

En troques do consenso a aristocracia aceptou o compromiso para non ser

devorada pola propia revolución e porque era o prudente aceptar a nova realidade,

subirse ó carro do triunfo sempre que se mantivera a propiedade orixe das rendas e da

riqueza social disponible. O cambio resultou infinitamente favorable para a aristocracia

nobiliar

As reformas agrarias liberais non foron quen de crear o grupo social campesiño

que se albiscaba. É certo que rematan cos privilexios da aristocracia nobiliar, que agora

se transforma en propietaria, e consolidan un grupo de pequenos propietarios labregos ó

norde do río Teixo e Segura; mais para a inmensa maioría do campesiñado a situación

empeorou.

Page 9: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

158

Á vista do gráfico podemos apreciar como os propietarios da terra representan

unha minoría, fronte á suma dos arrendatarios e xornaleiros. Pode decirse que as leis

transformadoras da propiedade non incrementaron o número de campesiños donos do

seu terruño; pola contra supuxeron para moitos aristócratas e burgueses a oportunidad

de incrementar o patrimonio ou acceder á propiedade da terra.

Doc. 4/2

Distribución da poboación rural (1860)

Propietarios34%

Arrendatarios12%

Xornaleiros54%

Propietarios Arrendatarios Xornaleiros

Propietarios 1.446.061 Arrendatarios 510.257 Xornaleiros 2.354.110

Os grupos agrarios dominantes e a súa fusión co capitalismo emerxente: a formación das élites sociais

Este grupo social continúa a ser o dos maiores propietarios, entre os que pervive

un alto grao de absentismo, porque non se adica á explotación directa da terra, anque

procuran o seu control e incremento productivo. Este desinterese explícase pola falla de

mentalidade capitalista, pero sobre todo pola excesiva oferta de man de obra, que

abarata os costes salariais da producción, facendo innecesaria a capitalización do mundo

agrario. Elo tradúcese nas escasas innovacións introducidas no campo, sobre todo dende

o punto de vista técnico, que a súa vez explicaría os datos vistos na análise dos

rendementos. Tamén o acceso e control dos resortes do poder, como vimos na política,

exercido a través do sufraxio limitado, da creación e uso das forzas de orde, do

establecemento da supremacía da orde sobre calquera outro dereito individual,

permitiulles negociar os métodos de poñer fin ós dereitos xurisdiccionais, que, en xeral,

beneficiounos, trocando moitos dos dereitos señoriais perdidos por títulos de propiedade

privada e, no seu defecto, de débeda pública perpetua.

Page 10: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

159

Doc. 4/3 UN LATIFUNDISTA ENVÍA INSTRUCCIÓNS Ó SEU ADMINISTRADOR (1850) Casa y Estados del Excmo. Sr. Duque de Hijar (Circular). Examinado por mi Contaduria la cuenta de esa Admon. de la Dehesa de S. Blas [Cáceres] correspondiente al año 1849 observa que ha dejado V. de cargarse de los 11 rs. 6 mrs que resultaron de existencias en fin de 1848 y de los 639 rs. por el crédito contra el arrendatario de la Venta de la Barquilla y por consecuencia he formado el adjunto borrador, a fin de que si le halla V. conforme haga con arreglo a él una nueva carpeta de cuenta, y me la remite para que pueda ser finiquitada. Dios que a V. ms as Madrid 16 de Mayo 1850 Polo que respecta á poboación dominante urbana hai que destacar a importancia

crecente da clase burguesa, de condición profundamente heteroxénea. Dentro dela

destacan os membros da alta burguesía —financeiros e empresarios—, que exercen a súa

actividade fundamentalmente nas áreas periféricas ou na capital. Éste será o grupo

social que, como beneficiario dos primeiros acenos de industrialización, responda mellor

ó espíritu burgués de culto á riqueza e á procura do lucro e beneficio.

Angustiados polo temor que o período do sexenio causara na clase alta da

sociedade, a Restauración, entendida como a recuperación da orde social perdida, verá

consolidar o seu predominio. A caracterización da sociedade da restauración non mudou

a faciana que vimos agromar na etapa isabelina e a modificación descrita na estructura

económica non permite falar de profundas transformacións, cando menos nos remates

do século.

A sociedade española seguíu a ser maioritariamente agraria e moi desigual. So nas

zonas onde se consolidan ou asentan elementos de dinamismo urbano e industrial

vemos xurdir novas realidades sociais, nas que as burguesías tentarán incorporarse ó

cumio social. Isto permite falar da fusión das élites e á tradicional aristocracia se lle

suman novos títulos nobiliarios concedidos a persoeiros das diversas ramas da industria,

do comercio, da milicia ou da cultura e política.

O sistema da Restauración favoreceu a formación de novas dinastías financieiras e

empresariais que integran a grandes terratenentes e a poderosos propietarios. Desde o

terreo económico estes grupos exercen un poderoso control político que a implantación

do sufraxio universal masculino non poderá eliminar polos mecanismos clientelares que

propician. Sectores da actividade inmobiliaria —decisiva no ensanche das grandes

cidades— e o comercio colonial, súmanse ó conxunto de dinastías empresariais de

tódolos novas actividades explicadas xa e que se prolongan ata ben entrado o século XX.

Page 11: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

160

Doc. 4/4 Exemplos de cabezas de dinastías empresariais

Doc. 4/5 Os cambeos sociais da nova riqueza descrébeos Perez Galdós, La familia de León Roch, Federico Cimarra, que era el joven; don Joaquín Onésimo—quien se creía próximo a llamarse marqués de Onésimo— y don Pedro Fúcar, marqués de Fúcar, luego que midieron dos o tres veces la alameda, se sentaron. —Ya es evidente que León se casa con la hija del marqués de Tellerías—dijo Federico Cimarra. —Ya sólo le queda la casa de la calle de Hortaleza —Es una buena finca, construida en tiempos del marqués de Pontejos... Al fin se quedará también sin ella. Pero ¿no le queda a Tellerías más que la casa?. —Nada más—repitió Fúcar—. Las tierras de Piedrabuena han sido vendidas en subasta judicial hace dos meses. Con las casas y la fábrica de Nules se quedó mi cuñado en febrero último. En fondos públicos no debe de tener nada. Me consta que en junio tomó dinero al 20% con no sé qué garantía... En fin, otra torre por los suelos. Y esa casa fue poderosa —dijo Onésimo—. Yo le oí contar a mi padre que en el siglo pasado estos Tellerías ponían la ley en toda Extremadura. Era la segunda casa en ganados. Tuvieron medio siglo las alcabalas de Badajoz. —¡Ah!, no; la chica vale, vale — afirmó Onésimo —. No diré lo mismo de León. —¡Oh! ¡Mucho! —exclamó Fúcar con grandes encarecimientos —. Conocí a su padre en Valencia, y pobre don Pepe, que murió hace tres meses, después de pasarse cincuenta años trabajando como un negro. Yo le traté cuando tenía el molino de chocolate en la calle de las Barcas. En navidad vendía con Pepe mazapanes... Pero ¡si los ha vendido hasta hace quince años... y no hace treinta que trasladó su industria a Madrid...!. Después de que tuvo capital entrole la fiebre de aumentarlo considerablemente ¡Oh, es incalculable el dinero que se ha ganado en este país haciendo chocolate al alpiste, de piñón, de almagro, de todo, menos de cacao! Estamos en el país del ladrillo, y no sólo hacemos con el nuestras casas, sino que nos lo comemos... El señor Pepe trabajó mucho: primero a brazo; después con aparato de fuerza animal; al fin, con máquina de vapor. Resultado: que compró terrenos por fanegadas y los vendió por piés; que el cincuenta y cuatro construyó una casa en Madrid; que se calzó los mejores bienes nacionales de la huerta; que, negociando después con fondos públicos, aumentó su fortuna lindamente. En fin, yo calculo que León Roch no se dejará ahorcar por ocho o nueve millones.

Nos comenzos do novo século temos conformada a oligarquía económica, política

e social. No medio agrario os propietarios de grandes explotación caracterízanse polo seu

absentismo, que lles fai descuidar unhas produccións orientados cara á gandeiría

selectiva, os viños de calidade ou as aceitunas.

A alta burguesía dos negocios dirixe a súa actividade ós sectores da banca, ó

ferrocarril, ós servicios públicos, ó comercio colonial ou ó sector naval, desde os que non

Page 12: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

161

dubidarán en exercer presións para obter avantaxes políticas e económicas, como as

estudadas nas leis proteccionistas e intervensionistas de 1891, 1906, etc.

Estratificación social (1900) Clase alta -Latifundistas e grandes propietarios

-Burguesías comerciais, industriais e financieras -Élites funcionariais e políticas

Sobre 120.000 (1,05%), con familiares sobre o 8%

Clase media alta -Profesións liberais; -comerciantes medios; -propietarios medios rurais e urbanos -clero medio, oficiais do exército e administración

Clase media baixa -artesáns, donos de pequenas tendas e negocios, clero rural

-320.000 (de 25 a 30 %)

Clase baixa -obreiros industriais e de servicios -capas populares -pequenos agricultores, foreiros e xornaleiros -pobres e vagabundos

65% da poboación

Ρ Out ros grupos agrarios e as condicións de vida

O campesiño foi o principal perdedor do cambio, porque as reformas serviron de

axente proletarizador ó excluilos do consenso firmado entre os grupos dominantes da

burguesía e a aristocracia.

Doc. 4/6.- Opinión dun líder agrario, de mediados do século XIX, (1861) e fragmento dun Informe oral sobre o traballo. “Cando eu tiña dezaséis anos aínda había bouzas (terras ermas) e terras comunais. O pobre podía sementalas, sacaba de alí a leña e as xestas, recollía esparto e incluso ás veces carbón. Podía tamén cazar... De tal sorte que aínda que coñecese a pobreza, non sabìa que era pasar fame. Hoxe en dìa, todas estas terras convertéronse en dominios privados, e o pobre, se non ten traballo morre de fame.

Os arrendatarios constitúen un dos grupos de poboación mais importante

numéricamente, pero o seu nivel social é baixo, sen que as proxectadas reformas agrarias

lograsen conformar unha masa de campesiños acomodados, como pretendían algunhas

opcións liberais, ó considerar que esa masa social fortalecería o sostenemento do

régimen.

Nas zonas meridionais a situación do campesiñado empeorou substancialmente ó

perder o dereito ó usufructo das terras colectivas que se privatizan e ó someterse ás

condicións dun mercado libre que vai ter nos xornaleiros unha man de obra moi

abundante e, xa que logo, moi barata. Este grupo representa un 55% da poboación rural

e son simples traballadores da terra, o que propiciará periódicas reivindicacións, nas que

Page 13: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

162

se protesta contra a crecente proletarización do traballo rural. A sublevación campesina

de Loja no 1861 pode server como ilustración a este respecto.

Doc. 4/7Presuposto anual dunha familia agrícola en reás (1852)

Casa dosu pans diarios Dous cuartillos de viño, legumes, sal, aceite e un cigarro Unha libra de carne, xabón e outras necesidades Vestido e calzado

80'0 445'3 421'4 584'0 803'0

Totais de gastos anuais 2.217'7

Doc. 4/8 Acta do Cabildo do concello de Iznájar, 29 de xullo de 1861 En la villa de Iznájar, a las diez de la mañana, reunidos en las Casas Consistoriales, los individuos de Ayuntamiento para celebrar sesión permanente, ante mi el S. Alcalde manifestó: que hace pocos momentos acaba de invadir repentinamente esta población una fuerza de paisanos armada como de quinientos a seiscientos hombres capitaneados por D. Rafael Pérez Álamo vecino de Loja y dando gritos y vivas a la libertad han atacado la Casa Cuartel de la Guardia civil, resultando dos heridos de los invasores; que el jefe de ellos ha intimado la entrega de dos mil raciones de Pan, Carne y Vino, doscientas libras de tabaco en cajillas y cigarros, varias gruesas de libritos y la pólvora y balas que hubiese en la población. Habiéndose retirado la fuerza armada ahora que son las tres de la tarde dirigiéndose por el camino de Loja, se ha acordado dar parte inmediata de lo ocurrido en esta Villa al Sr. Gobernador civil, Juzgado de primera Instancia y a los Alcaldes Constitucionales de Priego, Benamejí, Archidona, Algarinejo. Siendo ahora las once y media de la noche se cerro esta sesión que firman los Sres. municipales concurrentes.

En Galicia o século XIX agrario pódese considerar tamén de continuidade, e non

de transformación, porque non se acadou a propiedade plena capitalista, non se

modernizan as explotacións pola ausencia de innovacións técnicas e dos cultivos, non se

amplían as dimensións da propiedade, permanecendo o minifundismo. É decir, as

inercias agrarias que perviven en Galicia favorecen unha particular relación social, na

que a fidalguía e grupos urbanos con recursos para invertir na compra das terras

aforadas quedan ca propiedade e configúranse como intermediario entre o dominio da

terra e o labrego que a traballa, permanecendo o campesiñado na situación en que

estaba antes dos cambios, como arrendatario.

Doc. 4/9.- O economista galego Manuel Colmeiro descrebe no 1843 a visión sobre a desamortización. “Como quiera que la incorporación al Estado de los bienes pertenecientes al clero secular y regular pueda ser una fuente de riqueza por el mero hecho de ponerlos en libre circulación, sin embargo, no influyó hasta aquí de un modo sensible en mejorar la suerte de la clase labradora, ni influirá en el futuro, a no hacerle todavía más fácil su adquisición. Dígase sino si los labradores compraron muchos bienes nacionales, o si al contrario no se convirtió la desamortización en provecho exclusivo de un cortísimo número de agiotistas (especuladores de fondos públicos y deuda del Estado), sin conducir al deseado equilibrio de la propiedad territorial. Por otra parte, si tan escandaloso es el monopolio ejercido a la sombra de la enajenación de los bienes nacionales que un centenar absorbió la mejor porción de la riqueza confiscada al clero secular y regular sin apenas adelantar terreno la extinción de la deuda, y sin que los colonos hubiesen conocido el cambio experimentado, sino por la mayor dureza y sordidez de los nuevos propietarios ¿como abrigaremos siquiera una tibia esperanza de que

Page 14: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

163

otra enajenación parecida ceda en beneficio de la clase jornalera, de los arrendadores o colonos, o de los dueños de pequeñas haciendas?.

Esta situación socio-económica pervivirá ata o derradeiro tercio do século,

deteriorándose paralelamente á desvalorización da renda agraria, acorde co que está a

acontecer en Europa e que vimos na sociedade e que levará á desaparición do foro,

peculiar fórmula de relación económica que caracterizou ó Antigo Régime.

A conflictividade social no medio campesiño

No momento en que se publica a constitución de 1876, as tres cuartas partes da

poboación española vive en áreas rurais, na súa maioría sen capacidade para acceder á

propiedade da terra. O ínfimo nivel de vida do campesiñado español será determiñante á

hora de valorar a súa conciencia de clase, que se verá impulsada pola chegada ó país de

algúns ideólogos, entre os que o bakuninista *Fanelli, en 1868, supón a avangarda. Pola

súa parte, o socialismo marxista será introducido en España polo xenro de Carlos Marx,

Paul *Lafargue.

A actividade das asociacións de traballadores cristalizan coa constitución da

Federación de Trabajadores de la Región Española, de 1881, impregnada dun ideario

anarquista que atopa en España unha oportuna acollida trala expulsión de Bakunin e os

seus seguidores da I Internacional. O medio rural será un dos marcos sociais de

expansión anarquista, ideario moi ben recibido polos xornaleiros andaluces. Este

movemento promeverá a actividade da asociación a Mano Negra, vertente anarco-

colectivista de carácter revolucionario, que terá unha ampla actividade nas décadas

finais do século, contra a que se levarán a cabo persecucións, detencións e procesos

xudiciais.

Doc. 4/10 A organización da Federación de Trabajadores de la Región Española, en 1882, Gráfico de barras Ocho Uniones de oficio, a saber: de Constructores, de Edificios (5.000 afiliados); Manufactureros (10.000); Trabajadores del Campo (20.915); Ind. Alimenticias (de 3 a 4.000); Calzado (de 1.500 a 2.000); Hierro y metales (cerca de 6.000); Noógrafos (2.000); Sombrereros (1.100). O que segue a un mapa de España Cataluña: 53 Fed. locales; 193 secciones; 13.021 afiliados (Núcleos más importantes: Reus, 2.375; Barcelona, 2.370). Valencia: 12 Fed. locales; 32 secciones; 2.355 afiliados (Valencia, 1.339; Alcoy, 524). Murcia: 5 Fed. locales; 5 secciones; 265 afiliados. Andalucía del Este: 69 Fed. locales; 179 secciones; 19.181 afiliados (Antequera, 3.973; Málaga, 4.710; Loja, 956; Velez-Málaga, 852; Ronda, 1.160; Córdoba, 726). Andalucía del Oeste: 61 Fed. locales; 179 secciones; 19.168 afiliados (Sevilla, 5.385; Jerez, 1.079; Marchena, 1.121; Puerto de Santa María, 706; Ubrique, 1.017).

Page 15: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

164

Aragón: 3 Fed. locales; 14 secciones; 688 afiliados. País Vasco: 3 Fed locales; 13 secciones; 710 afiliados. Castilla la Nueva: 3 Fed. locales; 16 secciones; 515 afiliados (Madrid, 477). Castilla la Vieja: 6 Fed. locales; 19 secciones; 936 afiliados (Valladolid, 794). Galicia: 3 Fed. locales; 13 secciones; 914 afiliados (La Coruña, 636). Doc. 4/11 Regulamento da organización Mano Negra

Considerando que todo cuanto existe y aprovecha para el bienestar y goces de los hombres ha sido creado por la fecunda actividad de los trabajadores; Que por efecto de la absurda y criminal organización de la sociedad presente, los trabajadores lo producen todo y los ricos holgazanes se lo quedan entre sus uñas; Que por esa causa ellos se aseguran el imperio eterno sobre los pobres dentro de cualquier forma de gobierno que sea; Que la propiedad adquirida por la explotación del trabajo ajeno, aunque sea adquirida por la renta o por el interés, es de las que deben considerarse como mal adquiridas, por no haber otra legítima que la obtenida por el trabajo productivo, y como tal, directo personal y útil; Por estas razones, y en vista de que todas las leyes están hechas en provecho de sus privilegios y en contra de nuestros derechos, Declara,os a los ricos fuera del derecho de gentes, y consideramos que para combatirlos como se merecen y es necesario, aceptamos todos los medios que mejor conduzcan al fin, incluso el hierro, el fuego y aún la calumnia. A situación en Galicia, afectada polos problemas de mercado mundializado, da

producción, da permanencia do sistema foral comenza a amosar un certo despertar

societario, que ha introducir paulatinamente pautas de loita visibles no decorrer do

Page 16: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

165

século vindeiro. As mudanzas agrarias, das que se fan eco os republicanos federais, os

escritores, e, xa no XX, a xeneración Nós, os asemblearios de Monforte, etc. comenzan a

facer acto de presencia dende finais do XIX. Os resultados son xa visibles nas vísperas da

república: fin da hidalguía dominante e do sistema foral producto do asociacionismo

agrario, das remesas monetarias dos emigrantes americanos, pola loita das sociedades

agrarias e pola legalidade impulsada pola “lei de redención de foros” de 1926, que

acompañada dun regulamento determina a desaparición dos mesmos en beneficio do

“dominio útil”, previa indemnización, ademais de articular posibilidades de creto, e

poder facerse a longo plazo, durante 50 anos.

Doc. 4/12 Sociedades campesinas galegas (1886-1900)

Doc. 4/13 O xornal “El Liberal”, de outubro de 1903, recolle unha crónica de Pontevedra Desde hace diez años se viene trabajando en esta provincia de Pontevedra con una persistencia laudable en la labor de asociar labradores, para que se les respete como hombres y se les tenga consideración de ciudadanos. Más de 30 sociedades han constituido la Federación Agrícola Provincial y se espera que en breve este número ascenderá a sesenta o setenta, poque los patrocinadores de constituir este

organismo que una a todas las sociedades que individualmente carecen de fuerza necesaria para reducir al infame caciquismo [...] no cejan en su empeño, y es de presumir que, limpias algunas asociaciones del lastre del cura, cacique disfrazado al servicio del señor laico, pronto será un hecho la federación general de todas las sociedades de agricultores.

Ρ A sociedade urbana e as condicións de vida,vivenda e salario

A poboación activa alcanzaba no 1860

a cifra de sete millóns de traballadores: catro

deles asalariados, e a mitade traballa no

sector agrario, soportando niveis de vida que

rozan a subsistencia, e en moitas ocasións a

miseria e a fame.

Anos Clasificación Totais Agrarias Gandeiras

Cámaras 1886-1895 1896 1897 1898 1899 1900

- 2 9 4 3

14

6 1 - 1 3 1

-1112-

6 4

10 6 8

15 Totais 32 12 5 49

Fabricantes (empresarios industriais) Artesáns Comerciantes (por xunto) Industriais (pequenos comerciantes) Empregados (funcionarios) Profesións liberais Ensinantes Serventes

13.457665.651

71.556333.284

65.89755.81927.317

818.393

A multiplicación das necesidades administrativas, tanto locais como centrais, fará

aumentar o número de funcionarios, grupo que vive nunha complicada situación laboral,

consecuencia dos continuos cambeos políticos e como resultado dunha escasa

retribución.

Page 17: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

166

Doc. 4/14 Distribución social da poboación urbana contra 1860

Est ruct ura product iva da poboación urbana

Fabricantes (empresarios industriais)

1 %

Artesáns3 2 %

Comerciantes (por xunto)

3 %

Industriais (pequenos comerciantes)

1 6 %

S erventes4 1 %

Ensinantes1 %

Profesións liberais3 %

Empregados (funcionarios)

3 %

As profesións liberales experimentan tamén un auxe nesta época, como resultado

das novas obrigacións sociais do Estado e do desenvolvemento das funcións públicas.

O proletariado aparece constituido polo conxunto dos traballadores da industria e

dos servicios. O seu número crecerá á par que o desenvolvemento capitalista do país,

anque a súa posición socioeconómica sexa precaria.

Doc. 4/15 Médicos da época, 1855, dan testemuñas das condicións de vida obreiras 1.- VIDA: Muchas son las habitaciones insalubles, pero las de la clase pobre, y por consiguiente las de los obreros, lo son todas . Todas ellas son, además, o muy bajas (y privadas por consiguiente de luz y de calor) o muy altas (y expuestas a los rigores de las temperaturas extremas, del viento, etc) y siempre reducidas en demasía. Por manera que el aire que respira el obrero en su casa es casi tan impuro como el que respira en el taller. Cuando la ciencia pide de 12 a 14 metros cúbicos de aire por individuo hay casas en las cuales el inquilino ocupa una habitación donde apenas encuentra de tres a cuatro metros cúbicos de aire irrespirable . La insalubridad no llama la atención hasta que se tocan las consecuencias, hasta que una epidemia cualquiera viene a advertirnos” 2.- ALIMENTACIÓN: Si, los obreros y sus familiares no disfrutan aún de una alimentación suficiente; el pan y el vino que corrientemente consumen, no son de la mejor calidad; y del reino animal casi no conocen más sustancias alimenticias que el bacalao, el escabeche y el tocino; el obrero come muy poca carne, porque, si es verdad que compra con frecuencia los extremos, los despojos y las grasas de los animales, esta carne de sábado, como se decía antiguamente, alimenta muy poco y cansa mucho los órganos digestivos”. Os serventes constitúen un grupo numéricamente moi importante, formado

maioritariamente por mulleres, que se adican a cubrir as necesidades do servicio

doméstico.

Page 18: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

167

As remuneracións que reciben estes traballadores son escasas e irregulares, sendo

comparativamente mais elevadas nas cidades que no agro. Tanto uns coma outros

encóntranse a mercede dos empresarios e propietarios agrarios, que se vían favorecidos

por unha lexislación que protegía os seus intereses. Doc. 4/16 B Necesidades salariais, ingresos e saldo de actividades obreiras, sen contar educación e mediciña

Salario (reás) Presuposto (reás) Déficit (reás)

Tecedor mecánico de 1ª clase Tecedor de seda e la

4.160 3.604

Obreiro casado con dous fillos Obreiro casado sen fillos

4.176 3.071

Tecedor de 1ª clase con dous fillos Tecedor de seda e la casado con dous fillos

-16 -572

Doc. 4/17 Un médico, no 1855, descrebe as condicións de traballo da etapa isabelina a) Trabajan doce o trece horas diarias, tanto hombres como mujeres y niños, así los fuertes como los débiles, en locales infectos y poco ventilados. (FRONT). b) El trabajo agotador y desproporcionado, impuesto desde la infancia, es una de las causas más frecuentes de enfermedad y muerte de las clases obreras. Entrad en una filatura de algodón, por ejemplo, y al punto sentireis un olor desagradable y cierta constricción en la garganta . Conté 178 individuos, entre oficiales y aprendices, en una pieza que cómodamente solo podía contener a 25; era de noche; los mecheros de gas ardían desde las 4 de la tarde; la ventilación era casi nula; a los pocos minutos tuve que salirme medio asfixiado. ¿Cómo habían de poder gozar de buena salud aquellos infelices que diariamente respiraban por espacio de 15 horas un aire por demás impuro?. No es extraño, pues, que la estadística, en su inexorable lenguaje, nos diga que se encuentra dobre número de tísicos entre los obreros que trabajan en fábricas o talleres (Dtor. MONLAU) Doc. 4/18 Salarios agrícolas por zonas hacia 1850, en rs. diarios Cataluña 12 Murcia 5 a 6 Andalucía 2 Extremadura 3 a 5 Castilla la Nueva 4 a 7 Castilla la Vieja 3 a 5 Galicia 4 a 5 León 2 a 5 Salarios industriales en 1861, en rs. diarios (Promedios) Algodonera 6,30 Lanera 8,00 Sedera 4,93 De lino y cáñamo 6,00 De tejidos mezclados 7,68 De fundición de metales 6,94 De fabricación de metales 11,00 De curtidos 5,94

Corchotaponera 11,91 Del jabón 8,56 Del aguardiente 8,00 Harinera 8,49 Aceitera 4,64 Papelera 5,47

Page 19: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social da crise do Antigo Réxime á IIª República (1789-1931)168 Da sociedade estamental á sociedade de clases

Doc.4/19 Condición de traballo, segundo Ildefonso CERDá, obra de 1867, con datos referidos a 1856: Traballo Salario Gastos Condicións persoais

Días de xornal ó ano: 269 Festividades 69 Enfirmidades 3 Crises (días sen traballo) 18 Imprevistos (sen traba.) 13

medio ó día=8'55 rs. anual medio=2.299'95

Alimentación 1.554'9 Aloxamento 353'5 Vestido 218'0 Diversos 175'0 Total 2.301'4

solteiro +98'5 casado sen fillos - 672 casado con fillos -1.766

0

1

2

3

4

5

6

1800

1828

1835

1849

1858

1869

1881

1887

1893

1895

1904

1908

1914

1916

1919

1921

1925

1927

1929

1931

Xornal medio estimado dos traballadores do agro (pts./día)

Toma de conciencia, organización e conflicto Esto animará pouco a pouco o espíritu reivindicativo a través dun asociacionismo

inicialmente violento e logo mais organizado a través dos primeiros movementos

sindicais.

Doc. 4/20 Petición dos obreiros ás Cortes no 1855, dentro da primeira folga xeral dese ano: “Hace años que nuestra clase va caminando hacia la ruina. Los salarios menguan. El precio de los comestibles y el de las habitaciones es más alto. Las crisis industriales se suceden. Hemos de reducir de día en día el círculo de nuestras necesidades, mandar al taller a nuestras esposas, con prejuicio de la educación de nuestros hijos; sacrificar a estos a un trabajo prematuro. Os pedimos únicamente el libre ejercicio de un derecho: el derecho de asociarnos. Hoy se nos concede solo para favorecernos en los casos de enfermedad o de falta de trabajo: concédasenos en adelante para oponernos a las desmedidas exigencias de los dueños de los talleres, establecer de acuerdo con ellos tarifas de salarios, procurarnos los artículos de primera necesidad a bajo precio . Nuestros dolores son grandes. No solo no podemos cubrir nuestras primeras atenciones; trabajamos más de lo que consienten nuestras fuerzas y nuestra salud se altera; somos objeto de severos insultos . Otros, con ser menos penosa su carga y menos útiles, piden protección, condecoraciones, privilegios; nosotros, solo la universalización de un derecho, o, por mejor decir, la sanción de una libertad que está en nosotros.

Page 20: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

169

Doc. 4/21.- UN CONFLICTO SOCIAL NA CORUÑA El País. Diario de Pontevedra, de 13 de diciembre de 1857. El lunes 7 del actual hubo un pronunciamiento de mujeres en la fábrica de la Palloza de esta ciudad. Parece que en lugar de los cigarros que antes se hacían en esta fábrica, están ahora ensayando la construcción de otros de diferente hechura y cuyas hojas van engomadas, suprimiéndoles los virginias o comunes, y los de capa habana o mixtos, y en vez de estos crearon un taller de pitillos con una máquina para picar el tabaco. Como ambas operaciones son nuevas, no se prestan ni acomodan a ellas las cigarreras, porque no saben hacerlos, tardando tanto en elaborarlos que a penas sacan la tercera parte del jornal que acostumbraban. Esto y lo poco satisfechas que están del director de la fábrica, las exasperó en términos que el expresado día 7, a cosa de las once de la mañana, se alborotaron aquellas cuatro mil mujeres, arremetiendo contra los jefes y empleados del establecimiento, destruyendo todo el tabaco picado, pitos y hoja que tuvieron a mano y el que hacía tiempo estaban elaborando, pisoteándolo y arrojándolo al mar, rompieron e hicieron pedazos las máquinas nuevas para picar el tabaco, y que se dice costaron catorce mil duros, tirándolas al mar, lo mismo que los muebles, papeles, libros de caja y efectos que hallaron en las habitaciones del director, y hasta la caja apareció fracturada y con la falta de dinero que incluía, que eran unos veintiocho mil reales. A poboación activa: condicións de vida, salario, vivenda e traballo na etapa da Restauración (1875-1900) En contraste cos grupos sociais máis afortunados, poseedores de terras, rendas e

capitais, a poboación asalariada desenvolve a súa actividade en condicións de

dependencia. A distribución da poboación segue a amosar o atraso económico visto

antes, polo predominio da poboación agraria e sen profesión.

Doc. 4/22 Distribución da poboación empregada (homes en millóns) Os empregados do sector público

traballan con contratos máis ou menos

estables, pero a actividade dos obreiros da

industria e dos xornaleiros do campo resulta particularmente penosa, e polo tanto

inestable. Así, as súas remuneracións só cubren os gastos elementais de alimentación e

vivenda, e o traballador vive sometido a condicións de grande inseguridade, nas que o

paro, os accidentes laborais, o traballo feminino e infantil, e as enfermedades son

frecuentes.

Ano Agricultura Industria

Agricultura 4,2 1,2

Doc. 4/24Niveis salariais do mundo obreiro no último cuarto do século XIX “O salario medio non excede normalmente do preciso para a subsistencia, nun tempo e nun medio dados para que o obreiro poida vivir e reproducirse” (1886) O salario do obreiro español é insuficiente para as necesidades precisas e inexcusables” (1900). “Hai un feito fundamental que explica a axitación obreira española e é o escasísimo valor do salario en España. O valor do salario depende do que se poida adquirir con el, e no noso país son moi poucas as cousas que un obreiro pode alcanzar co seu xornal

Doc. 4/23 Industria 1900

Metalurxia Construcción Téxtiles Transportes e comunicacións Comercio Servicio doméstico

57.000271.000126.000138.000295.000264.000

Total 1.152.800

Total de poboación 18.594.405

Page 21: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

170

[...]. Tamén que en España , polo xeral, a desproporción entre os dividendos e os salarios é moito maior que en Europa; é dicir, que mentres que o obreiro español gaña menos que o promedio do obreiro europeo, o capitalista español gaña proporcionalmente máis que o promedio do capitalista europeo, non tanto polo seu talento de empresa como por unha abusiva protección do Estado.” (1902)

Distribución da poboación industrial (1900)

Minería7%

Metalurxia5%

Construcción22%

Téxtiles10%

Transportes e comunicacións

11%

Comercio24%

Servicio doméstico

21%

anos salario semanal

índice coste da vida

salario real

1876 1881 1886 1891 1896 1901

18,35 18,56 17,26 14,78 20,23 15,97

100 101,14 94,05 80,54 110,24 87,02

100 99,8 88,0 85,9 83,5

106,8

100 101,3 106,8 93,7

132,0 81,4

Doc. 4/25 Descripción do barrio ferrolán de Esteiro cara a 1894 Barrio desventurado por más de un concepto; poco atendido de las autoridades, y mirado con desprecio por el resto de sus conciudadamos, es por estas razones, digno de ser tratado a parte, para ver si algún día le toca mejor suerte.

De calles rectas, eso sí; algunas buenas como la de San Carlos, Taxonera y San Fernando; orientadas todas del O. al E., sensiblemente N.O. y S.E.; de entradas obstruidas si se exceptúan las tres primeras resulta, por tanto, nula su ventilación; poco bañadas por el sol, y por consiguiente lóbregas con alcantarillado muy deficiente bajo todos los conceptos pues careciendo de fondo y desnivel y siendo el cierre por la calle incompleto, la obstrucción perjudica más que favorece su salubridad; barrio el más populoso, prestándose el hacinamiento de sus habitantes a tristes reflexiones; barrio que cobija en su seno la clase más desventurada de la sociedad, como es la prostitución desvergonzada y callejera; barrio antiguo y no reformadas sus primitivas edificaciones, las casa son viejas , húmedas, con escasa luz y nula ventilación; de las ventanas cuelgan pingajos de toda especie, o bien prendas de vestir lavadas que se secan al aire extendidas sobre un bramante; sin letrinas en su mayoría, y con pozos negros, que de tales no tienen más que el nombre, o sin ellos que también los hay, almacenando sus moradores los desperdicios y las deyecciones en receptáculos que conducen en todas horas, a próximos huertos que generalmente cultivan, despidiendo un olor capaz de producir el vómito al transeúnte que tenga la desgracia de pasar a su lado. Doc. 4/26 A novela social e realista La espuma de Armando Palacio Valdés describe as condición de vida dos mineiros a fins do século XIX —En otro tiempo los jornales eran un poco mayores; la alimentación era, por lo tanto, más sana y más abundante. Pero desde que los azogues han comenzado a bajar... no sé por qué causa (aquí bajó la voz y tosió) el salario, como es natural, sufrió igualmente una baja considerable. Han llegado al mínimum. Con lo que hoy ganan los mineros no se mueren materialmente de hambre en un día o en un mes; pero al cabo de cuatro o cinco años, sí.

Page 22: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

171

La mayor parte de los que aquí sucumben son víctimas, en realidad, del hambre. Bien alimentados podrían resistir el hidrargirismo. Además, como los salarios son tan insuficientes, se ven precisados a dedicar a sus hijos, cuando a penas tienen ocho o diez años, a estos trabajos peligrosos (porque todos lo son cuando se anda sobre mercurio). Los niños, por su menor resistencia orgánica, son los que primero se intoxican. Perecen muchos, y los que consiguen salvar, a los veinte años son viejos. Organización e conflictividade social no medio urbano A influencia da I Internacional de 1864 únese en España ó activismo

revolucionario do Sexenio, favorecendo un intenso movemento obreiro que se traduce

na multiplicación de asociacións, para conseguir, a través de reivindicacións laborais,

melloras sustanciais do seu nivel de vida. O movemento internacional será máis forte

nas zonas con estructura industrial consolidada, coma o caso de Cataluña e o País Basco,

onde se desenvolven tanto as ideoloxías anarquistas coma as socialistas.

Doc. 4/27 La Ilustración Española y Americana recolle escenas das loitas obreiras e da súa represión GRABADO DE LA ILUSTRACIÓN ESPAÑOLA Y AMERICANA DE MATERIAIS, P. 133 Doc. 3/59 Conflictividade laboral na cidade de Vigo na década de 1890 Años Salario Red. horario Asociación Varias y desconocidas Duración Total 1890 4 2 Días 4 1891 1892 1893 1894 1 2 Días 1 1895 1 3 Horas 4 1896 3 3 11 Días 6 1897 1 3 1 10 Días 5 1898 1899 2 1 1 6 20 Días 10

Estas tendencias serán as que apoien os movementos de protesta, pretendendo a

segunda o acceso ó poder político, mentres os anarquistas aspiran, sen máis, a destruilo.

A mellor organizada das dúas agrupacións será a socialista que, en 1888, crea o seu

brazo sindical: a Unión General de Trabajadores (UGT).

Page 23: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

172

Índice xeral de prezos ó consumo entre 1874 e 1930 (1913 = 100)

0

50

100

150

200

250

1874

1879

1884

1889

1894

1899

1904

1909

1914

1919

1924

1929

Como contrapunto do espírito socialista e anarquista, desde os anos sesenta

certas forzas sociais procuran utilizar a relixión como escudo contra a revolución. Estes

grupos veranse reforzados ideolóxicamente pola publicación da encíclica Rerum

novarum en 1891, que supón un claro intento de deseñar un programa social católico.

Doc.4 4/29 1A finalidade dos sindicatos católicos, 1895 1.- El “Fin principal de los Círculos Obreros católicos es el remediar la apostasía de las masas, del individuo y de las naciones, ya que el origen principal del socialismo y anarquismo es la apostasía de la religión católica del individuo y de las naciones, es el haber sustituido a la doctrina infalible de Jesucristo la falible razón del hombre. Pues bien, la nota característica de los Círculos es la Religión Católica; su fin principal es el religioso, que consiste en conservar, arraigar y propagar las creencias religiosas, católicas, apostólicas y romanas. 2.- El segundo fin es la agrupación gremial, como remedio contra el individualismo [...] Es preciso demostrar a patronos y obreros que solamente en la asociación y o en la agremiación de los mismos se halla la sólida solución en la contienda actual entre obreros y patronos. Para aumentar el salario de los obreros se instituyen los gremios y los jurados mixtos para que determinen las tarifas de los jornales. Para aliviar al pobre obrero en sus enfermedades y demás penalidades se instituyen en las corporaciones gremiales: 1º el socorro mutuo bajo la base de la mutualidad; 2º seguros contra los accidentes, o sea, caja de inválidos. 3º Cajas de retiro para los ancianos. Creemos que el Estado deberá también contribuir en algo para dichas cajas. Mediante las escuelas de adultos y del Patronato y las bibliotecas consigue el Círculo Católico hacer más instruidos a los jóvenes aprendices y más hábiles en sus respectivos oficios a los obreros.

Page 24: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

173

Muller, familia e traballo “Compañeira do home, esposa e nai: velaí os

tres papeis encargados

á muller no drama

humán”, afirmaba un

profesor da Universidade

central contra 1866. En

todo o século XIX

predomina o rol atribuido á

muller de nai pola función

reproductora e destinada,

xa que logo, ó matrimonio.

A familia segue a ser a célula social básica. Unha parte dos españois asume un modelo de

vida moi rigorista, así, o Código de 1889 regulamentaba as relacións e dependencias do

entorno familiar. En todo caso, as relacións familiares quedan condicionadas polas

posibilidades económicas e pola orientación de cada un destes núcleos sociais. As

familias obreiras e campesiñas vense obrigadas á participación laboral de tódolos seus

membros, de xeito que mulleres e nenos son incorporados ó traballo industrial no que

son utilizados pola súa docilidade e rendabilidade económica, a causa dos baixos salarios

que reciben. Por outra banda a muller traballadora era vista polos seus compañeiros

como unha competidora e

rexeitada polas asociacións

obreiras.

Doc. 4/30.- As condicións das mulleres no mundo laboral foron sempre infinitamente peores cas dos homes. Durante o período 1890-1907 o número de fábricas pasa de 7 a 46, converténdose Vigo [...] no principal centro conserveiro peninsular. O proceso de produción non esixía man de obra cualificada, e só a derradeira fase, a soldadura das

Page 25: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

174

latas, precisaba traballadores especializados. Estes últimos, poucos en número, traballaban todo o ano e cobraban por pezas rematadas, obtiñan uns salarios moi superiores[...]. O traballo das obreiras nas factorías conserveiras consistía en limpar peixe, cocelo ou fritilo, fabrica-lo baleiro ou pecha-lo cheo, etc [...]. Fronte ao traballo continuo dos soldadores, o das mulleres terá un marcado carácter estacional, coincidindo coa costeira da sardiña, de xuño a xaneiro, e en estreita relación co subministro de peixe [...]. Mentres a chegada de peixe segua sometida a fluctuacións, tanto estacionais como coxunturais, o recurso do capital a obreiras radicadas no campo será o medio máis eficaz para afrontar estas discontinuidades [...]. O capital evita soster un importante volume de man de obra dependente da fábrica, e ao situar a reconstitución da forza de traballo nun ámbito doméstico, rural ou semirural, permítelle manter salarios baixos, máis baixos aínda por seren man de obra feminina e ter estes ingresos na economía familiar un carácter complementario. Doc. 4/32 O Código de 1889 dá unha idea do papel da muller na sociedade da época Sección cuarta De los derechos y obligaciones entre marido y mujer Art. 56. Los cónyuges están obligados á vivir juntos, guardarse fidelidad y socorrerse mutuamente. Art. 57. El marido debe proteger á la mujer, y ésta obedecer al marido. Art. 58. La mujer está obligada á seguir á su marido donde quiera que fije su residencia. Los Tribunales, sin embargo, podrán con justa causa eximirla de esta obligación cuando el marido traslade su residencia á Ultramar ó á país extranjero. Art. 59. El marido es el administrador de los bienes de la sociedad conyugal, salvo estipulación en contrario y lo dispuesto en el art. 1384. Si fuere menor de diez y ocho años, no podrá administrar sin el consentimiento de su padre; en defecto de éste, sin el de su madre; y á falta de ambos, sin el de su tutor. Tampoco podrá comparecer en juicio sin la asistencia de dichas personas. En ningún caso, mientras no llegue á la mayor edad, podrá el marido, sin el consentimiento de las personas mencionadas en el párrafo anterior, tomar dinero á préstamo, gravar ni enajenar los bienes raíces. Art. 60. El marido es el representante de su mujer. Ésta no puede sin su licencia, comparecer en juicio por sí ó por medio de Procurador. No necesita, sin embargo, de esta licencia para defenderse en juicio criminal, ni para demandar ó defenderse en los pleitos con su marido, ó cuando hubiere obtenido habilitación conforme á lo que disponga la Ley de Enjuiciamiento . Art. 61. Tampoco puede la mujer, sin licencia ó poder de su marido, adquirir por título oneroso ni lucrativo, enajenar sus bienes, ni obligarse, sino en los casos y con las limitaciones establecidas por la ley. Art. 63. Podrá la mujer sin licencia de su marido: 1º Otorgar testamento. 2º Ejercer los derechos y cumplir los deberes que le correspondan respecto á los hijos legítimos ó naturales reconocidos que hubiese tenido de otro, y respecto á los bienes de los mismos. Art. 64. La mujer gozará de los honores de su marido, excepto los que fueren estricta y exclusivamente personales, y los conservará mientras no contraiga nuevo matrimonio.

Ademais deste sometemento da muller ó marido, a primeira non podía exercer

actividade algunha sen o consentemento do home, tal e como recolle o código de

comercio.

Doc. 4/33 Código de Comercio español (1885) Art.6.- La mujer casada mayor de veintiún años podrá ejercer el comercio con autorización de su marido consiganda en escritura pública,, que se inscribirá en el Registro Mercantil. Art. 8.- El marido podrá revocar libremente la licencia concedida […] Art. 9.- La mujer que al contraer matrimonio se hallare ejerciendo el comercio necesitará licencia de su marido para continuarlo.

Page 26: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

175

Neste contexto compre non esqucer as voces disonantes expresadas polas propias

mulleres, como as feministas Concepción Arenal ou Emilia Pardo Bazán, ou mesmo os

programas dos partidos socialistas que pregonaban a necesidade da liberdade da muller,

que non é posible sen a independencia económica que proporciona o traballo, ben lonxe

do pensamento civil e político do século.

Doc. 4/34.- El Socialista, 1 de xuño de 1888 No hay más remedio que atraer a la obrera a las filas societarias y reclamar para ellas el mismo salario que para el trabajador […] el trabajo también la coloca en condiciones, la proporciona medios para no estar supeditada a la voluntad del hombre. Mantenida por éste la mujer ni es libre ni puede ser jamás la compañera del hombre, mientras que sostenida por su esfuerzo, por su propio trabajo, lo será, no pudiendo darse el caso, como sucede ahora, de que sus sentimientos, su voluntad, se vean constreñidos ante el temor de carecer de medios para vivir. A Igrexa exerce un considerable papel mediatizador sobre o nucleo familiar, e

particularmente a través da muller, gracias a un complexo entramado de obrigacións

relixiosas, sacramentos, etc. No terreo educativo, verase limitada a unha formación moi

condicionada polo seu sexo, e sempre reducida a un ensino de primeiro nivel,

imposiblitándoselle, ou cando menos dificultandolle, o acceso á educación secundaria e

universitaria. Esta subordinación reflíctese asemade no terreo político, negándolle

calquera participación activa neste ámeto.

Doc. 4/35 O Colexio das Carmelitas da Caridad de A Guarda, no 1902, recolle esta división das asignaturas: a) utilísimas: Labores e Relixión b) úteis: Aritmética e Gramática c) menos úteis: as de Linguas estranxeiras, Xeografía e Historia (agás a Sagrada que se incluía nas utilísimas); d) redundantes e non convintes porque “en troques de fomentar nas nenas o espíritu de modestia, excitan polo común o orgullo e a vanidade” (sic), como son a Poesía e Artes Liberais; e) “asignaturas nocivas e perxudiciais” como a Gimnasia, Baile ou Teatro; Por todo isto neste centro só se impartirán, as asignaturas dos dous primeiros grupos.

Page 27: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

176

COMPOSICIÓN DE TEXTO (tema de tipo histórico) Xuño 2003 OPCION 2

Os seguintes textos deben permitírche facer unha redacción sobre o movemento obreiro en España desde as súas orixes ata a crise da Restauración. Estructurando libremente a túa composición á luz dos documentos, e tendo en conta a súa contextualización, debes atender cando menos ós seguintes aspectos: razóns e reivindicacións obreiras, formas de organización e loita, e caracterización ideolóxica das principais organizacións obreiras.

Doc.1.-Parte do xeneral Pastor sobre o incendio da fábrica Bonaplata (Barcelona, 1835):

“Foi queimada a fábrica de tecidos e fundición de ferro dos señores Bonaplata e Cía. As autoridades, cando se decataron de que tentaban este ataque os amotinados, enviaron toda a forza de que se podía dispoñer, co fin de atallar o incendio; mais en balde, xa que estaban determinados a facelo, convencidos de que os teares movidos por máquinas diminuían a producción do traballo manual. Os donos da fábrica, que tiñan hai días temores deste ataque, tomaron precaucións cunha garda dos seus propios dependen-tes, quen prematuramente fixeron fogo ós amotinados, cousa que alporizou a estes e aumentou a súa insolencia. A tropa que tiña que contelos púxose de por medio e resultaron da liorta varios mortos e feri-dos”. Doc.2.-En setembro de 1855, El Eco de la Clase Obrera publicaba a seguinte petición as Cortes:

“Señores Deputados das Cortes Constituíntes: Hai anos que a nosa clase vai camiñando cara a súa ruina. Os salarios minguan. O prezo dos comestibles e das habitacións é máis alto. As crises industriais sucédense. Temos que (...) mandar ó taller ás nosas donas con prexuízo da educación dos nosos fíllos, sacrificar a estes mesmos fíllos a un traballo prematuro. É xa gravísimo o mal, urxe o remedio, e agardámolo de vosoutros. Non pretendemos que ataquedes a liberdade do individuo, porque é sagrada e inviolable; nin que matedes a concurrencia, porque é a vida das artes; nin que carguedes sobre o Estado a obriga de socorrernos, porque coñecemos os apuros do Tesouro. Pedímosvos únicamente o libre exercicio dun dereito: do dereito de ASOCIARNOS.

Hoxe concédesenos só para favorecernos nos casos de enfermidade ou de falta de traballo; concédasenos en adiante para opoñernos ás desmedidas esixencias dos donos dos talleres, establecer de acordo con eles tarifas de salarios, procurarnos os artigos de primeira necesidade a baixo prezo, organizar o ensino profesional e fomentar o desenvolvemento da nosa intelixencia, atender a todos os nosos intereses”.

Doc.3.-Neste artigo publicado en setembro de 1872 en La Defensa de la Sociedad, advírtese do perigo que para a orde establecida supón a Asociación Internacional de Traballadores (AIT):

“Proba en verdade que atinxe a reis e pobos, a sacerdotes e profanos, ó cidadán humilde e ó elevado magnate, á relixión, á moral, á propiedade, ó traballo; á autoridade, á liberdade, á paz pública; á patria, á familia, á seguridade persoal; á orde, ó goberno, á economía política; e en fin, a tódalas entrañas da vida da humanidade. ¡Tremendo retroceso habería sufrir esta se en tal proba saísen vencidos os prin-cipios tutelares da súa existencia e desenvolvemento! E vencidos sairían se os ánimos rectos, se os ho-mes dos que os seus intereses morais e materiais están ameazados, se as clases lexítimas cegamente combatidas, non abrisen a tempo os ollos para ver e evitar o abismo onde empurra á sociedade enteira esa tempestade de erros (...), políglota e cosmopolita, que se titula a Asociación Internacional”.

Doc 4.-En marzo de 1917, este Manifesto conxunto da UGT e a CNT propón a folga xeral,

que sería definitivamente convocada en agosto: “O proletariado organizado chegou así ó convencemento da necesidade da unificación das súas

forzas nunha loita común contra os amparadores da explotación erixida en sistema de goberno. E res-pondendo a este convencemento, os representantes da Unión general de Trabajadores e os da Confede-ración Nacional del Trabajo acordaron por unanimidade: Primeiro: (...) co fin de obrigar as clases domi-nantes a aqueles cambios fundamentais de sistema que garantan ó pobo o mínimo das condicións deco-rosas de vida e de desenvolvemento das súas actividades emancipadoras, imponse que o proletariado empregue a folga xeral, sen prazo definido de terminación, como a arma máis poderosa que posúe para reivindicar os seus dereitos”.

Page 28: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

177

Ρ A preocupación pola orde pública

Unha das principais preocupacións do liberalismo vai ser, dende os seus

comenzos, a salvagarda da orde pública, o que conlevaba a protección dos intereses da

burguesía, xustificados como dereitos individuais. Para elo contou co apoio inestimable

da igrexa que difunde a mensaxe de obediencia á autoridade.

Doc. 4/36 A apoloxía da nova orde social burguesa, 1862 “Si hay una impiedad mayor que la de arrebatar al rico lo que tiene, es la de arrebatárselo por la mano descarnada de la pobreza, haciendo a la misma vez del rico un pobre, y del pobre un malvado. Solamente los pobres malvados son repugnantes para todo corazón recto. Los pobres dignos y resignados que tienen puesta el alma en otros tesoros, en los tesoros únicos capaces de llenar el alma por completo, merecen nuestra simpatía y nuestra veneración: de ellos pende decoro con toda solemnidad: bienaventudaros los pobres. No los arrojeis de vuestros Estados, legisladores de la tierra; no creais a los que consideran a los pobres como una mancha de la civilización, como una deshonra de los pueblos cultos; no los creais . Aquellas sociedades en que no se oye absolutamente la voz debilitada que pide tal amor de Dios, suelen oir con frecuencia la voz aterradora de las tempestades populares que piden por amor de la fuerza. No arrojeis a los pobres de vuestros Estados; no os negueis el gozo inexplicable de ver a vuestros hijos alargar la mano con el óbolo de la caridad por el pobre Jesucristo: las bendiciones que pide para vuestros hijos el pobre cuyas lágrimas enjugais, son prontamente concedidas en el cielo; porque los pobres cuentan con poderosa influencia para el Padre de las Misericordias. La fraternidad demagógica no alcanza más que a los hermanos desheredados de la riqueza; puede considerarse como una inmensa conjuración de los que quisieran ser tiranos contra los que mandan sin serlo; porque es de notar que cuantas veces se pretende mover la masas en nombre de la fraternidad, hay el deseo de que la fraternidad se ponga en acción para algo parecido a lo de Caín: siempre hay Abeles cuya sangre caiga sobre la tierra. ¿Cómo ha de ser esto la fraternidad cristiana? Dios quiere a los hombres como hermanos entre si, hermanos todos; quiere que los que mandan, manden con amor, y con amor obedezcan los súbditos, y con amor socorra el rico al pobre, y el pobre sirva al rico con amor. Os progresistas promocionaron dende a experiencia gaditana a un corpo

paramilitar coñecido como ‘Milicia de cidadáns’, que terían unha intervención decisiva

na loita anticarlista e nos procesos revolucionarios posteriores. Dende a etapa anterior

este corpo adquire a denominación de ΤMilicia Nacional, en contraposición á Real do

período fernandino. A súa organización fundamentábase no reclutamento de voluntarios

nas principais cidades e vilas, polo que tamén recibiu o calificativo de Urbana. As

milicias cumpliron un papel destacado nos intres nos que os progresistas ocuparon o

poder político, para desaparecer sistemáticamente cando os moderados accedían ó

goberno.

A instancias do moderantismo aparece no 1844 a ΤGuardia , instituto armado que

tiña como finalidade controlar as manifestacións de descontento e protesta popular nas

cidades, e o bandolerismo no campo. Esta apariencia agachaba a idea de orde baixo unha

óptica moderada, é dicir, pretendíase controlar as iniciativas revolucionarias e manter

Page 29: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

178

administrativa e institucionalmente ó régimen. O novo corpo nacía, pois, co criterio de

garantir a propiedade e a seguridade pública, aspectos de especial interese para a

burguesía acomodada, e será no futuro un instrumento represivo moi eficaz ó seu

servicio. Tiña o carácter de corpo armado de ámeto nacional, centralizado,

regulamentado e profundamente xerarquizado. A diferencia da Milicia Nacional, o seu

ámeto de actuación foi tanto urbano como rural. O calificativo de civil facía alusión ó

seus fins e a súa dependencia do ministerio da Gobernación e dos seus representantes

nas provincias, os gobernadores civiles, anque por natureza e estructura trátase dunha

institución militar.

Doc. 4/37.-Creación da Garda Civil, decreto de 28 de marzo de 1844

A orden social reclama este auxilio, o Goberno ha menester duna forza sempre dispoñible para protexer as personas e as propiedades; e en España, onde a necesidade é maior por efecto das súas guerras e disturbios civiles, non ten a sociedade nen o Goberno mais apoio nen escudo que a Milicia ou o Exército, inadecuados para obter ese obxecto cumplidamente ou sen perxuicios. [...]

Ó propio tempo serve a forza civil para evitar a intervención frecuente do Exército nos actos populares: intervención que [...] robustece en exceso a importancia do brazo militar na orde política, non favorece [o desenvolvemento] do sistema constitucional. Esta capacidade para instaurar a orde pública complementouse cos mecanismos

legais, polo que se fíxo precisa a imposición tanto dos códigos sancionadores das

sociedades liberais, como “manu militari”.

Doc. 4/38 O delicto de asociación no Código Penal español (1848) “Art.461. Quien se coaligue co fin de encarecer ou abaratar abusivamente o precio do traballo (salario), ou regular as súas condicións laborais, será castigado con penas de arresto maior e multa de 10 a 100 pesos. Se a coalición se fai en poboacións menores de 10.000 almas, as penas serán de arresto menor e multa de 5 a 50 pesos. As penas imporánse no seu máximo grado aos xefes e promotores da coalición, e aos que para asegurar o éxito empreguen violencia ou ameazas.” Doc. 4/39 Donoso Cortés, na defensa do goberno de Narváez, o 4 de xaneiro de 1849, despois dos acontecementos de París de febreiro do 1848 que amenazaron a orde social burguesa, explicaba: “Se trata de escoger entre la dictadura que viene de abajo y la dictadura que viene de arriba; yo escojo la que viene de arriba, porque viene de las regiones más nobles y serenas . Se trata de escoger, por último, entre la dictadura del puñal y la dictadura de la espada; yo escojo la dictadura del sable, porque es más noble.

Page 30: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

179

Ρ Mantemento da orde fronte á “propaganda por el hecho”

A Garda Civil consolídase nesta etapa como garante do orde social dos gobernos

da Restauración, que manteñen como máxima a defensa do modelo burgués. As súas

intervencións diríxense ós grupos máis deprimidos —xornaleiros e obreiros—, que nestes

momentos comezan a manifestar a súa conciencia de clase.

Doc. 4/40 O xornal La Época , o 17 de febreiro de 1883, refire o inicio das actividades da ‘Mano Negra’ El Ministro de Gracia y Justicia y el de Guerra comunicaron a sus compañeros de Gabinete extensos pormenores sobre la terrorífica asociación de asesinos y secuestradores organizada en Jerez que lleva por nombre la ‘Mano Negra’ y tiene ramificaciones en varios pueblos de Andalucía. Según los despachos del juez especial se ha conseguido ya conocer el alcance de tan criminal asociación y que caigan en poder de los tribunales de justicia sus principales agentes y auxiliares. Celebremos que el bandolerismo en Andalucía cualquiera que sea el disfraz que adopte y aun cuando tome algunas prendas al socialismo y se organice bajo la razón colectiva de la ‘Mano Negra’ caiga bajo la mano fuerte de la Guardia y que no la suelte tan pronto y sí con su merecido la justicia. Doc.4/41.- Canovas del Castillo e a defensa da orde nun discurso Parlamentario, 1871: Por entre tanto, existe el mal, existe hoy la miseria, existen las desigualdades, existe la perversidad en el fondo del corazón humano, existe la ambición y la lucha de las ideas y hasta nacerán quizás mayores enfermedades en lo futuro, y siempre habrá miseria, siempre; siempre habrá un bajo Estado, siempre habrá una última grada en la escala social, un proletariado que será preciso contener por dos medios: con el de la caridad, la Ilustración, los recursos morales y, cuando este no baste, con el de la fuerza.” A defensa da liberdade económica e a propiedade está no cerne da orde pública.

Calquera atentado a ela está sometido as leis penais, que como salvagarda do Estado de

dereito se aplica en defensa dos dereitos civís. Incluso podería chegar á supresión destes

dereitos cando o de propiedade está en entredito.

Doc. 4/42.- A defensa da propiedade privada e dos dereitos individuais no Código Penal 1870, Art. 556. Quen se coaligue co fin de encarecer ou abaratar abusivamente o prezo do traballo (salario), ou regular as súas condicións laborais, será castigado con penas de arresto maior e multa de 10 a 100 pesos. Se a coalición se fai en poboacións menores de 10.000 almas, as penas serán de arresto menor e multa de 5 a 50 pesos. As penas imporánse no seu máximo grado aos xefes e promotores da coalición, e aos que para asegurar o éxito empreguen violencia ou ameazas.” Doc. 4/43.- As funcións do Estado segundo a teoría liberal de Manuel Martínez Alonso, 1875 É asemesmo innegable que a producción non é posible senón a condición de que o Estado provea de seguridade ós cidadáns, afianzándolles o libre uso da súa liberdade e da súa propiedade. A liberdade e a propiedade son as dúas bases nas que descansa a organización natural da sociedade e as dúas condicións necesarias de todo desenvolvemento e todo progreso. Non hai Constitución algunha na que non prescriba a suspensión temporal das garantías individuais cando así o exise a seguridade do Estado [...]. A miña tese consiste en demostrar que os dereitos individuais, é dicir, a liberdade, a vida e a propiedade da cidadanía, están limitados polo dereito superior do Estado

Page 31: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

180

Tamén dende o Estado comenza unha resposta ó problema social. A partir da

morte de Alfonso XII, coa participación activa dos liberais de Sagasta no goberno,

prodúcese unha certa permisividade cara ó movemento obreiro. A Lei de Asociacións de

1887 rexistra o recoñecemento dos dereitos de asociación, determiñando no futuro a

posición progresista ou moderada dos distintos gobernos en función do mantemento ou

derogación dos seus postulados.

Doc. 4/44 O goberno recoñece o dereito de asociación coma resposta ás demandas obreiras Don Alfonso XIII, por la Gracia de Dios y la Constitución, Rey de España, y en su nombre y durante su menor edad la Reina Regente del Reino. A todos los que la presente vieren y entendieren, sabed: que las Cortes han decretado y Nos sancionado lo siguiente: Artículo 1º. El derecho de asociación que reconoce el artículo 13 de la Constitución podrá ejercitarse libremente, conforme á lo que preceptúa esta ley. En su consecuencia, quedan sometidas á las disposiciones de la misma las Asociaciones para fines religiosos, políticos, científicos, artísticos, benéficos y de recreo ó cualesquiera otros lícitos que no tengan por único y exclusivo objeto el lucro ó la ganancia. Se regirán también por esta ley los gremios, las Sociedades de socorros mutuos, de previsión, de patronato y las cooperativas de producción, de crédito ó de consumo. Art. 2º. Se exceptúan de las disposiciones de la presente ley: 1º Las Asociaciones de la religión católica autorizadas en España por el Concordato. Las demás asociaciones religiosas se regirán por esta ley, aunque debiendo acomodarse en sus actos las no católicas á los límites señalados por el art. 11 de la constitución del Estado. 2º Las sociedades que no siendo de las enumeradas en el art 1º se propongan un objeto meramente comercial, en cuyo caso se regirán por las disposiciones del derecho ó del mercantil, respectivamente. 3º Los institutos ó Corporaciones que existan ó funcionen en virtud de leyes especiales. Art. 3º. Sin perjuicio de lo que el Código penal disponga relativamente á los delitos que se cometan con ocasión del ejercicio del derecho de asociación, ó por la falta de cumplimiento de los requisitos establecidos por la presente ley para que las Asociaciones se constituyan ó modifiquen, el Gobernador de la provincia impedirá que funcionen y que celebren reuniones los asociados, poniendo los hechos en conocimiento del Juzgado de instrucción correspondiente, dentro de las veinticuatro horas siguientes á su acuerdo. Dado en Palacio, á 30 de Junio de 1887.=YO LA REINA REGENTE.=El Ministro de la Gobernación, Fernando de León y Castillo.

O sufraxio universal reforza a posición obreira, que multiplica a súa implantación

en tódalas grandes áreas industriais do país, e que a partir desa mesma data celebrará o

primeiro de maio como día do traballador. O temor xerado pola organización sindical fai

que as autoridades políticas comencen a plantexarse a “cuestión social” a través das

primeiros acenos de lexislación de dereitos sociais.

Doc. 4/45 Ley sobre accidentes de trabajo, 30-I- 1900: “Don Alfonso XIII, por la gracia de Dios y la Constitución Rey de España, y en su nombre la Reina Regente del Reino: A todos los que la presente vieren y entendieren, sabed: que las Cortes han decretado y Nos sancionamos lo siguiente:

Page 32: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

181

Art.2º. El patrono es responsable de los accidentes ocurridos a sus operarios con motivo y en el ejercicio de la profesión o trabajo que realicen.. Art.4º. Los obreros tendrán derecho a indemnización por los accidentes [...]que produzcan una incapacidad de trabajo absoluta o parcial, temporal o perpetua -El patrono se halla obligado a facilitar la asistencia médica y farmacéutica al obrero hasta que se halle en condiciones de volver al trabajo.. -Si el accidente produjese la muerte del obrero, el patrono queda obligado a sufragar los gastos de sepelio, no excediendo estos de 100 pesetas, y además a indemnizar a la viuda, descendientes legítimos menores de 16 años y ascendientes con una suma igual al salario medio diario de dos a⏐os que disfrutaba la víctima, cuando esta deje viuda e hijos o nietos huérfanos que se hallasen a su cuidado.

Ρ O nacemento do sistema público de ensino

A maioría da poboación española do período é analfabeta; así, cara 1860, só un

30% dos homes e un 10% das mulleres saben leer e escribir, situación que condiciona as

súas oportunidades sociales e políticas.

Influenciado pola Ilustración o liberalismo preocupouse moi especialmente polos

problemas educativos, postulando un tipo de ensino público e laico que debería sustituir

ás tradicionales competencias docentes da Igrexa. O punto culminante do proceso

lexislativo a este respecto vémolo na Ley *Moyano de 1857, que ampliaba a estructura do

modelo educativo español, regulando os seus distintos niveles de estudio, os libros de

texto, os establecementos de ensino e a situación do profesorado. Mais, a partires de

1851, a Igrexa tiña recuperado parte do seu papel educativo, que manterá ate o século

XX.

Os liberales fomentarán particularmente o ensino primario, concedendo a

responsabilidade deste nivel educativo ós concellos. Máis cando se produce a

desamortización das propiedades municipais, no 1855, os Concellos quedan sen unha

fonte de recursos, que vaciará de contido a lei educativa o carecer de capacidade de

financiación e, xa que logo, de contratar ós maestros. A proba evidente deste desaxuste é

o nivel de analfabetismo que mantivemos en España ate comenzos do século XX.

Co primeiro liberalismo pode dicirse que nace o ensino secundario público en

España, como resposta ás necesidades intelectuales dunha burguesía en ascenso. Os

centros oficiales deste nivel serán os institutos, a través dunha rede que se estenderá por

tódalas provincias.

Page 33: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

182

Do mesmo xeito os estudios universitarios adquiren un novo carácter, sen perder

o seu senso minoritario e elitista. Desprendidos xa da tutela eclesiástica, ofrecerán unha

diversificación de opcións que permitirá a consolidación dunha grande Universidade

Central a partir dos anos cuarenta do século. Destas aulas sairán os futuros grupos

dirixentes do país.

Doc. 4/46 LEY DE INSTRUCCIÓN PÚBLICA DE 9 DE SEPTIEMBRE DE 1857 Artículo 243. El gobierno superior de la Instrucción pública en todos sus ramos, dentro del orden , corresponde al Ministro de Fomento. En este concepto le incumbe: Primero. Aconsejar al Rey en todos los asuntos relativos a esta parte de Administración Pública, y refrendar las Reales disposiciones. Segundo. Presidir las sesiones del Real Consejo de Instrucción pública y de las demás Corporaciones del ramo, siempre que asista a ellas. Tercero. Conferir el grado de Doctor. Cuarto. Expedir los títulos profesionales. Artículo 244. Al Director general corresponde la administración central de la Instrucción pública bajo las órdenes del Ministro de Fomento. Artículo 256. El Gobierno oirá al Consejo [de Instrucción Pública]: Primero. En la formación de reglamentos generales y especiales que deberán expedirse para el cumplimiento de esta ley, y en toda modificación que haya de hacerse en ellos. Segundo. En la creación o supresión de cualquier establecimiento público de enseñanza, y en las autorizaciones que exige esta ley para los establecimientos privados. Exceptúase la creación de Escuelas de primera enseñanza. Tercero. En la creación o supresión de cátedras. Cuarto. En los expedientes de provisión de cátedras y en los de clasificación, antigüedad, categorías, jubilación y separación de los Profesores. Quinto. En la revisión de los programas de enseñanza y en las modificaciones que en ellos se hicieren. Sexto. En la designación de libros de texto. Séptimo. En los demás casos que previene esta Ley o expresen los reglamentos. Doc. 4/47 VISIÓN LITERARIA DE UNA ESCUELA (Ramón Otero Pedrayo, Os camiños da vida, pp. 150-151.) O erudito crego sabía o que facía explicando miudiñamente as gloriosas Humanidades. A máis de atopar gosto nelas, considerábaas como unha sebe de verdecentes ramaxes contra a invasión do esprito do século. Ben se doía de que noutras clases veciñas soaban voces diferentes e abríanse camiños de perdición. Quizáis polo mesmo tempo, na aula de Historia Natural xermolaban ideas materialistas. Para il Natureza era igual a Pecado. Sóilo transixía ca Natureza cercado polo grego e o latín. Era un home de verba precisa, forte, elegante, e tiña o amor dos rapaces. Alí estaban arringleirados nos bancos. Uns moi señoritos, da vila, outros máis graves e fortes, co ollar de homes, eran das familias fidalgas da aldea. ¿Que sería deles dentro de pouco? O furacán da Revolución deitaba as ordeadas avenidas da disciplina social imposta polas monarquías vellas. Os claustros desertos, os libros de fóra libremente espallados, a monarquía de Isabel recoñecendo ós gobernos fillos da Revolución. A probe España naufragaba e o Papado mantíñase na Italia en loita esgrevia. Sabía o mestre cómo moitos de aquiles rapaces lían as Ruínas de Palmira, e as Parolas de un creente, cómo en canto saíran da clase bañaríanse cun pulo ardente no mar atreboado dun poema romántico. Logo, na Universidade tiña desaparecido a facultade de Teoloxía e sóilo se estudaban as noxentas ciencias utilitarias. O mestre tiña que se conter pra non sacar o crucifixo de bronce que gardaba no peito e teimar acender unha labarada de fe na grea dos estudantes. Mais non era a súa misión e cumplía co deber. Era un Τfuncionario pagado polo Estado moderado ou liberal. Ás veces tiña vergonza de sí. Pola súa debilidade non pudo camiñar de mozo ós fieis exércitos do Norte.

Page 34: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

183

A convivencia dunha educación tradicional cos primeiros intentos de reforma O conservadorismo vixente ó longo do período permitiu á Igrexa recuperar a

hexemonía docente, polo menos a partires do fin do Sexenio, ó que contribúe o ministro

con competencias

Doc. 4/48.- Orovio, ministro con competencias en educación, envía a circular que segue (27 de febreiro de 1875):

“Os derradeiros transtornos desquiciaron e botaron por terra os principios fundamentais que teñen servido de base no noso país á educación e ó ensino público [...]. A liberdade de ensinanza de que hoxe disfroita o país, e que o goberno repecta, abre á ciencia amplos vieiros para se desenvolver sen trabas [...]; máis cando a maioría e case a totalidade dos españois é católico e o Estado é católico, o ensino oficial debe obedecer a ese principio. Partindo desta base, o Goberno non pode consentir que nas cátedras sostidas polo Estado se explique contra un dogma que é a verdade social da nosa patria. É, pois, preciso que vixíe V.S para que nos establecementos que dependan da súa autoridade non se ensine nada contrario ó dogma católico nin á santa moral”. ILUSTRACIÓN DE SOROLLA: LA RELIQUIA (1893) BELLAS ARTES DE BILBAO, TUSELL, P. 175. Os primeiros niveis do ensino enfróntanse con un extendido analfabetismo,

especialmente no medio rural, ante o que moitos dos concellos encargados deste nivel

educativo amósanse incompetentes. O ensino medio, orientado a educar ós fillos da

burguesía, desenvólvese desde os institutos provinciais ou desde institucións

eclesiásticas. Por fin, o ensino universitario mantén unha evolución cultural e científica

lenta, bloqueada por un fondo conservadurismo ideolóxico.

Doc. 4/49 Ponencia sobre educación no Primeiro Congreso Católico Nacional, 1889 “¿No se tocan ya los efectos de la educación no religiosa en España?. La licencia de costumbres, el poco respeto a las cosas sagradas, las blasfemias horribles, la insubordinación de los inferiores, las huelgas sediciosas, los robos tan frecuentes, los crímenes bárbaros que se comenten, ese deseo de igualdad social imposible de realizar, son los frutos de la enseñanza no religiosa que en la masa del pueblo se va inculcando. Tened en cuenta que, si primeramente dirigió sus ataques la impiedad a la iglesia, ahora se dirige a vosotros, potentados de la tierra, a vosotros que poseéis bienes de fortuna, a vosotros que dirigis la nave del Estado. Ahí tenéis la Internacional, ahí tenéis la demagogia; sabéis sus deseos, sus aspiraciones. Doc. 4/50 FOTO MÍA DE LA ESCUELA Un pedagogo ofrece a visión interpretativa da Historia en 1886 Se recomienda ante todo el estudio de la Historia por la disciplina que da á las facultades intelectuales en sus más interesantes funciones. No se recomienda ménos, según entónces indicamos también, por lo que coopera á formar el sentido moral y á despertar y á avivar los sentimientos patrióticos encendiendo en el corazón de los niños la llama del entusiasmo patrio. Nada contribuye tanto á esto como el conocimiento de las grandezas y las desgracias, las alegrías y los infortunios, la suerte próspera y la adversa, de la nacion en que hemos nacido, y el comercio con los hombres que han cooperado á su formación, al desarrollo de su cultura á ensanchar sus dominios y á acrecentar sus veneros de riqueza moral y material

Page 35: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

184

Contra este conservadurismo difúndese en España a filosofía de *Krause,

impulsada polos movementos innovadores do Sexenio, da man de figuras como

Francisco *Giner de los Ríos ou Bartolomé de Cossío, que criticaban os reaccionarios

proxectos de Orovio, tentando unha proposta laica da educación.

Doc. 4/51 O diario de sesións das Cortes recolle a intervención de Castelar sobre a cuestión relixiosa (abril de 1869) no debate constitucional.

“Verdade é que temos morto para o mundo por causa da intolerancia relixiosa [...]. Somos un grande cadáver [...], porque nos sacrificamos en aras do catolicismo. Acendemos as fogueiras da inquisición, botamos a elas ós nosos pensadores, queimámolos, e despois xa non houbo das ciencias mais que cinsas. Non é propio da relixión obrigar por forza para que se exerza a relixión. O señor Manterola esixe que non se poida ser español, que non se poidan exercer dereitos civís, que non se poida aspirar ás maxistraturas políticas do país senon levando impresa por forza sobre a carne a marca dunha relixión forzosamente imposta.

Non hai mais solución que separar completamente e para sempre á Igrexa do Estado”.

O carácter racionalista e ético deste

ideario recólleo, a partir de 1886, a Institución

Libre de Enseñanza, resposta ó control

educativo que impuña o ideario da

Restauración. A súa confianza na educación

coma medio de reforma social será unha das

bandeiras do liberalismo progresista deica a II

República. O contrapunto represéntao o

tradicionalismo católico, que personaliza

Marcelino Menéndez Pelayo, e que atopa o seu

respaldo social nas clases máis conservadoras

da Restauración.

Doc. 4/52 Ilustración con el edificio de la ILE Programa pedagóxico da Institución Libre de Enseñanza La Institución se propone, ante todo, educar a sus alumnos. Para lograrlo, comienza por asentar, como base primordial, ineludible, el principio de la 'reverencia máxima que al niño se debe'. Por eso precisamente no es la Institución, ni puede ser de ningún modo, una escuela de propaganda. Ajena, como se ha dicho, a todo particularismo religioso, filosófico y político, abstiénese en absoluto de perturbar la niñez y la adolescencia, anticipando en ellas la

hora de las divisiones humanas .

Page 36: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

185

Trabajo intelectual sobrio e intenso, juego corporal al aire libre; larga y frecuente intimidad con la Naturaleza y con el arte; absoluta protesta, en cuanto a disciplina moral y vigilancia, contra el sistema corruptor de exámenes, de emulación, de premios y castigos, de espionaje y de todas clases de garantías exteriores; vida de relaciones familiares, de mutuo abandono y confianza entre maestros y alumnos; íntima y constante acción personal de los espíritus, son las aspiraciones ideales y prácticas a que la Institución encomienda su obra. Por lo que se refiere al programa, no existe la separación usual entre la escuela de párvulos, la primaria y la secundaria, sino que estos tres períodos constituyen uno solo y continuo: el de la educación general. Los alumnos, conforme al grado de su desarrollo, se dividen en secciones, dispuestas para que todos puedan tomar parte activa en el trabajo, y lejos de estudiar 'asignaturas' aisladas, las diversas enseñanzas marchan todas paralelamente, de tal suerte que el niño —cuando el régimen no se perturba por nuestra carencia de medios— debe aprender, en el fondo y durante todo el tiempo de su educación, las mismas cosas en las primeras secciones que en las últimas, aunque en la medida y según el carácter que a cada grado de desarrollo le corresponde. Doc. 4/53 A visión de España na interpretación de Menéndez Pelayo Esta unidad se la dio a España el Cristianismo. La Iglesia nos educó a sus pechos, con sus mártires y confesores, con sus Padres, con el régimen admirable de sus Concilios. Por ella fuimos nación y gran nación en vez de muchedumbre de gentes colecticias, nacidas para presa de la tenaz porfía de cualquier vecino codicioso. No elaboraron nuestra unidad el hierro de la conquista ni la sabiduría de los legisladores: la hicieron los dos apóstoles y los siete varones apostólicos.

Polo tanto pódese decir que a ideoloxía innovadora do rexeneracionismo

contrasta co sentimento tradicional, que era maioritario no país, que volve a súa mirada

ó pasado desde un sentido fondamente eclesial.

Ρ A liberdade de imprenta Doc. 4/54 A LIBERDADE DE IMPRENTA NA CONSTITUCIÓN DE 1837 E NA CONSTITUCIÓN DE 1845

A prensa con-

solídase nesta época

como fórmula de di-

vulgación informativa

que incide profunda-

mente nos ámetos po-

lítico e cultural. No

transcurso do século

aumenta o número de

xornais, que se converten en ór-ganos de expre-sión de determi-ñadas tendencias ou

actitudes po-líticas e sociais. A liberdade de imprenta, reco-ñecida coma un dereito

individual, converteuse en tema de discusión permanente, facendo contrastar a posición

restrictiva do moderantismo, fronte á visión mais aberta do progresismo. O Estado ten

Page 37: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

186

como medio de difusión La Gaceta de Madrid, que se vía reflectida en provincias a

través da publi-cación dos Bole-tíns Oficiais, construindo así unha cadea in-formativa

dende a capital ate a periferia.

Na prensa non oficial, a Correspondencia de España (1848) pode considerarse

como o periódico mais antergo, anque mais trascen-dencia terá La Época, funda-do no

1849. No resto do país multiplí-canse as publi-cacións de carácter periódico, que se

localizan nas principales vilas e cidades, e todas elas defenden intereses políticos e

económicos moi concretos.

O periodista convértese nun prototipo social da época, e a súa influencia será in-

cuestionable en determinados ambientes, converténdose a cotío en portavoz político.

Articulistas como Mariano José de Larra ou Ramón de Mesonero Romanos

desenvolverán, dentro dunha grande calidade literaria, unha línea costumbrista e crítica

que plasma con fidelidade a sociedade da época. En Galicia xorden nesta época algúns

periódicos que se publican nas poblacións mais importantes, case todos eles cun matiz

político ou económico moi marcado.

Ρ Renovación no desenvolvemento dos xornais

A dispa-

ridade ideoló-

xica que se pon

de manifesto

perante o Sexe-

nio suporá

unha platafor-

ma de lanza-

mento no mar-

co periodístico.

Cada grupo político busca na prensa o seu órgano de expresión, utilizándoa a miudo coma

instrumento de militancia. Para o desenvolvemento xornalístico non hai límites

Page 38: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

187

xeográficos, e as publicacións esténdense por tódalas provincias, multiplicando a súa

tipoloxía: políticos, literarios, obreiristas, satíricos... Esta situación ten continuidade no

período da Restauración, momento no que a estabilidade política permitirá o asentamento

de algún dos diarios, e que chegarán a contar con miles de suscriptores. Particularmente

importantes pola súa capacidade de difusión foron La Época, El Imparcial e El Liberal.

Os gobernos da Restauración contribuirán a este relanzamento da prensa coa

oportuna base lexislativa; así, anque a carta magna recoñecía a liberdade de expresión

coma un dos dereitos individuais, remitía para o seu control a leis posteriores

específicas. Neste sentido apróbase en 1879 a Ley de propiedad intelectual, e en 1883 a

Ley de imprenta.

A que poderiamos chamar prensa de partido, da que pode ser exemplo a aparición

de El Socialista en 1886 marcando a orientación política do PSOE, aparece acompañada

doutra serie de publicacións preocupadas pola súa cualidade artística ou pola súa

identificación territorial. É o caso de La Ilustración Española y Americana desde 1869,

que da paso a toda unha prensa análoga segundo distintas áreas xeográficas, coma foi

entre outras o caso de La Ilustración Gallega y Asturiana, de 1879. A outra publicación

senlleira neste eido será Blanco y Negro dede 1891, que marca tamén a renovación

tecnolóxica da prensa.

ILUSTRACIÓN CON LA CABECERA DE EL SOCIALISTA DEL LIBRO DE ESPASA ABC, P. 113 Primeiro número de El Socialista, de 12 de marzo de 1886 ILUSTRACIÓN CON LA CABECERA DE EL REGIONAL

Page 39: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

188

En momentos políticos concretos a prensa adquiriu un elevado protagonismo, de

xeito particular no enfrontamento hispano-americano de 1898.

Doc. 4/55 ILUSTRACIÓN CON LA FOTO MÍA DEL PERIODISTA Francisco Silvela, 1898 publica no diario ‘El Tiempo’ unha crítica ós problemas do 98 La guerra con los ingratos hijos de Cuba no movió una sola fibra del sentimiento popular. Hablaban con elocuencia los oradores en las Cámaras de sacrificar la última peseta y derramar la postrer gota de sangre... de los demás; obsequiaban los Ayuntamientos a los soldados, que saludaban y marchaban sumisos, trayendo a la memoria el Ave César de los gladiadores romanos; sonaba la marcha de Cádiz; aplaudía la prensa y el país inerte dejaba hacer. Era —decíamos— que no interesaba su alma una lucha , una guerra contra la Naturaleza y el clima, sin triunfos y sin derrotas. Se descubre más tarde nuestro enemigo; lanza un reto brutal; vamos a la guerra extranjera.

Ρ A vida cultural

A maioría dos escritores da época adscríbense ó modelo romántico imperante —

primacía dos sentimentos, exaltación da libertade, dos valores do pasado, das figuras da

Historia—. Explícase así o éxito dos temas históricos na literatura romántica, incluso nos

mitos teatrales. Este historicismo maniféstase tamén nas artes plásticas, nas que se

produce un rexurdir dos estilos do pasado. A pintura ponse ó servicio dunha clientela

burguesa en canto á temática das obras e incruso en canto o seu tamaño, sen que falten

tamén as obras históricas de grande formato contratadas polas institucións públicas.

A ciencia vese condicionada polo dominio do pensamento conservador, que limita

as iniciativas personales. Só ó final do período algúns intelectuales españoles, como

Julián Sanz del Río, asumen as ideas innovadoras europeas como as que representaban

Hegel y Krause.

Doc. 4/56 INTERPRETACIÓN DO REINADO DOS REIS CATÓLICOS, segundo un autor no 1852 Nunca ocupó soberano trono de España himeneo mas feliz que el de don Fernando de Aragon, y doña Isabel, reina de Castilla. Deriváronse uno y otro consorte de la augusta sangre castellana, siendo los dos hijos de hermanos, ambos trajeron al tálamo amplísimos estados que se unieron para siempre en la persona de su hija doña Juana, y entraron despues por el matrimonio de esta princesa en la casa de Austria. Así don Fernando como doña Isabel estaban dotados de eminentes cualidades: héroe el primero, heroina la segunda: llenos de tanta religion y de tanto celo por la propagacion de la santa fé católica, que merecieron el glorioso renombre de reyes católicos, con que los distinguió la silla apostólica en año de 1499: Pidió la capitulacion el rey moro [de Granada], y duró algun tiempo la disputa sobre los artículos; pero al fin se concluyeron el dia primero de enero de 1492. El dia 4 hicieron su entrada pública los reyes en la ciudad con pompa tan magnífica como religiosa. Por todas las calles se habian erigido de trecho en trecho algunos altares, donde se paraban sus magestades á dar humildes gracias al cielo por el beneficio de aquella conquista, tan importante á la Iglesia y á la monarquía, con la cual, desterrándose de España el mahometanismo, volvia á restituirse todo este hermoso pais á la religion católica. Setecientos y setenta y seis años habia que los Sarracenos

Page 40: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

189

se le habian usurpado, bastando apenas el dilatado espacio de ocho siglos para espiar los escesos de Witiza y de Rodrigo, y para deshacer la infeliz trama que en menos de un año habia urdido el pérfido conde don Julian. Doc. 4/57 UNHA VISIÓN LAICA E PROGRESISTA PARA A UNIVERSIDADE ESPAÑOLA, no 1845 En cuanto a qué aplicación pueda tener en España lo bueno que hay aquí [Alemania], diré, desde luego, que en general ninguna, o que los resultados serían más malos que buenos. Era preciso comenzar por quitar los innumerables obstáculos, no sólo legislativos, sino aun políticos y sociales, que en la vida pública de nuestro país, tal como es hoy, se oponen a que la ciencia se constituya entre nosotros como un elemento libre, independiente, de vida pública y, por consiguiente, con todas las condiciones de tal en su ser interior y en sus relaciones con el Estado, la Religión, etc. Pero ¡cuánto distan nuestras pobres Universidades de este modelo! Ρ O contorno cultural no remate co século XIX

O ideal romántico vai sendo desplazado polas tendencias realistas e naturalistas

da segunda mitade do século, nas que os aspectos económicos, sociais, materiais e

ideolóxicos pasan a formar parte do ámbito cultural.

Os aspectos científico-técnicos, baixo a óptica dunha mentalidade positivista que

se desenvolve con amplos codicionamentos, estimulan o espírito crítico e racionalista,

que se plasma a través do naturalismo e evolucionismo. Do mesmo xeito, na transición

do século, cómpre destacar o labor científico de Santiago Ramón y Cajal, quen en 1906

recibirá premio Nobel polos seus traballos sobre as conexións neuronais.

Na derradeira década do século os intelectuais integrados no movemento

rexeneracionista —Joaquín Costa, Macías Picavea— van a impulsar unha nova análise da

nación española, desde unha interpretación ‘biolóxica’: diagnose dos males patrios e

remedio para eles. Aquí se preparan algunhas das ideas do aberto panorama cultural do

país no primeiro tercio do século XX.

Doc. 4/58 ILUSTRACIÓN DE ILUSTRACIÓN GALLEGA Y ASTURIANA 1881, TOMO 3 As cifras da educación española en 1899, segundo Macías Picavea En 30.000 poco más o menos puede calcularse el número de Escuelas de instrucción primaria. No son muchas; tampoco, relativamente, pocas. Pero ¡Qué escuelas en su mayor parte! Cuadras destartaladas, y los maestros sin pagar. Escasamente asisten con escasa asistencia millón y medio de alumnos, y llega a aprender a leer y a escribir poco más de una cuarta parte de la población. Esto por lo que a instruir toca. En cuanto a educar, ¡nada de nada! Ni medios, ni funciones, ni personal. La masa popular, para quien es principalmente este grado de la enseñanza, sale de sus manos (la que entró) tan inhábil, tosca y en bloque como la metieran. Nuestros famosos institutos son cualquier cosa menos centros de educación y enseñanza. La mayor parte tienen por casa viejos edificios provistos de cuatro salas, tal cual pasillo o galería y algún mediano corral abierto, o no, a la calle. En cuanto a bibliotecas, museos, laboratorios, colecciones..., no se hable; de medios, instrumentos y recursos para prácticas, excursiones y visitas..., tampoco se hable; de gimnasio, campos de juego, salones o galerías

Page 41: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

190

de descanso..., se hable menos. O, de otro modo, la acción educatriz se halla reducida a cero en la segunda enseñanza: menos aún, si cabe, que en la escuela. Como el Instituto, la Universidad es una cosa muerta por dentro. Idéntico régimen, igual falta de contenido, carencia parecida de toda acción educadora y docente, el mismo absoluto defecto de material didáctico, la propia ausencia de un cuerpo vivo y un alma autónoma formados en el inalienable molde de su fin, vocación y destino: una oficina más que planea a su antojo el Ministro del ramo con los 300 llamados catedráticos a quienes el Estado paga un sueldo tasado, como a otro oficinista cualquiera, para que le representen la comedia universitaria a la medida. Estas expresións afectaron ó uniformismo centralista da Restauración, que

pretendía, en esencia, o mantemento dunha estabilidade imprescindible para preservar a

paz e máis a orde social, aspectos que se unen ó sentido da unidade española.

BUSCAR ALGUNA ILUSTRACIÖN DE TEMA CULTURAL Doc. 4/59 O naturalismo literario na novela de Emilia Pardo Bazán La tribuna, de 1883 El barrio de Amparo era de gente pobre; abundaban en él las cigarreras, pescadores y pescantinas. Las diligencias y los carruajes al cruzar por la parte de la Olmeda, lo llenaban de polvo y ruido un instante, pero presto volvía a su mortecina paz aldeana. Lo más característico del barrio eran los chiquillos. De cada casucha baja y roma, al salir el sol en el horizonte salía una tribu, que daba gloria. De ellos los había patizambos, que corrían como asustados palmípedos; de ellos, derechitos de piernas y ágiles como micos o ardillas; de ellos, bonitos como querubines, y de ellos, horribles y encogidos como los fetos que se conservan en aguardiente. Unos daban indicios de no sonarse los mocos en toda su vida, y otros se oreaban sin reparo, teniendo frescas aún las pústulas de la viruela o las ronchas del sarampión; a algunos, al través de las capas de suciedad y polvo que les afeaban el semblante, se les traslucía el carmín de la manzana y el brillo de la salud; otros ostentaban desgreñadas cabelleras, que si ahora eran zaleas o ruedos, hubieran sido suaves bucles cuando los peinaran las cariñosas manos de una madre. No era menos curiosa la indumentaria de esta pillería que sus figuras. Veíanse allí gabanes aprovechados de un hermano mayor, y tan desmesuradamente largos, que el talle besaba las corvas y los faldones barrían el piso, si ya un tijeretazo no los había suprimido; en cambio, no faltaba pantalón tan corto que, no logrando encubrir la rodilla, arregazaba impúdicamente descubriendo medio muslo. Zapatos, pocos y esos muy estropeados y risueños, abiertos de boca y endeblillos de suela; ropa blanca, reducida a un jirón

O desenvolvemento dos servicios sociais: sanidade e beneficencia

A asunción por parte do Estado dos servicios sociais básicos permitiu o inicio de

algunhas melloras tímidas nos sectores da hixiene, a mediciña e a asistencia social, que

aínda así nunca chegaron a ser suficientes.

O período isabelino aparece marcado pola aparición sistemática de brotes

epidémicos de Τcólera, que son especialmente intensos na década dos trinta e dos

cincuenta. As respostas son simplemente preventivas, procurando as administracións

mellorar uns servicios hixiénicos e sanitarios aínda moi deficientes.

Page 42: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

191

Ó asumir o estado liberal as competencias benéficas e sanitarias que

tradicionalmente desempeñaba a Igrexa, verase na obriga de procurar a multiplicación

dos mesmos e tente superar os centros adicados á súa atención, anque, en xeral, os

medios xamais alcanzaron a cubrir as necesidades. A “Ley General de Beneficencia” de

1849 suporá a regularización deste sector por parte do Estado e a organización dos

establecementos dos que se facía cargo.

Doc. 4/60 LEI DE BENEFICENCIA Por el Ministerio de la Gobernacion del Reino, se ha comunicado á este Gobierno político para su publicacion y cumplimiento la siguiente Ley de Beneficencia. Doña ISABEL II, por la gracia de Dios y la Constitución de la Monarquía Española, Reina de las Españas, á todos las que las presentes vieren, sabed: Que las Cortes han aprobado y Nos sancionado lo siguiente: Artículo 1º Los establecimientos de beneficencia son públicos. Se exceptúan únicamente y se considerarán como particulares, si cumpliesen con el objeto de su fundación, los que se costeen exclusivamente con fondos propios, donados ó legados por particulares, cuya direccion y administracion esté confiada á corporaciones autorizadas por el Gobierno para este efecto, ó á patronos designados por el fundador. Cuando estos lo fuesen por razon de oficio, y el oficio quedase suprimido, el establecimiento se regirá por las disposiciones de esta ley, respetando en todo lo demás las de la fundación. Art. 2º Los establecimientos públicos se clasificarán en generales, provinciales y municipales. El Gobierno procederá á esta clasificación teniendo presentes la naturaleza de los servicios que presten y la procedencia de sus fondos, y oyendo previamente á las Juntas que se crean en la presente ley. Art. 3º Son establecimientos provinciales por su naturaleza: Las casas de maternidad y de expósitos. Las de huérfanos y desamparados. Art. 4º La dirección de la beneficencia corresponde al Gobierno. Art. 5º Para auxiliar al Gobierno en la dirección de la Beneficencia, habrá en Madrid una Junta general; en las capitales de provincia Juntas provinciales; y en los pueblos Juntas municipales. Dado en Aranjuez á 20 de Junio de 1849.=YO LA REINA.=El Ministro de la Gobernación del Reino—el Conde de San Luis. A meirande parte dos clientes dos establecementos de beneficencia pertencen ós

sectores mais desfavorecidos da sociedade, en cuio escalón extremo situábanse os

262.000 pobres de solemnidade, recollidos no censo, que representaban o 2% da

poboación total.

Doc. 4/61 Una visita a San Bernardino El puro sentimiento de la beneficiencia es tan natural á la especie humana, y se halla además tan fortalecido por los preceptos de todas ó casi todas las religiones, que el ejercicio de aquella virtud sublime ha venido á ser una ley social para todos los pueblos izados. Sábias disposiciones han sido adoptadas en muchos Estados con el objeto de reducir á práctica aquel sentimiento religioso, procurando conciliar en ellas á par que el interés del indigente beneficiado, el que reclama la sociedad bienhechora; se ha querido, pues, que este devuelva á aquella los réditos del beneficio, libertándola de su importuna solicitud, moderando sus costumbres, y trabajando en adquirirse medios honrados de subsistir. El antiguo sistema de hacer bien sin mirar á quién, es más generoso que político; las sociedades modernas han

Page 43: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

192

considerado justamente que los dones indiscretos hacen florecer á la mendicidad, que la holganza ningun derecho tiene á ser mantenida por el trabajo ageno; y que todo el que reclame el auxilio de sus semejantes es preciso que sea á cambio proporcional del que les preste con el suyo. Tales principios presiden hoy los establecimientos de beneficencia en los paises izados, y la esperiencia demuestra la solidez del raciocinio que las dirigió. Menguada por cierto era la idea que de la izacion de nuestra capital podríamos dar á un estranjero, cuando sus calles cubiertas de andrajosos y clamoreantes mendigos daban un testimonio positivo de la inmensa distancia que nos separaba de los pueblos adelantados en la ciencia administrativa y en la educación popular. Una gran calamidad suele á veces ser causa de un gran progreso, porque los hombres en los momentos críticos de la desgracia vuelven los ojos del lado de la virtud y de los sólidos principios, con más entusiasmo y fervor que cuando se hallan lisonjeados por la fortuna. La destructora guerra con la Reino Unido en 1799, y la indigencia á que dió lugar con la paralización del comercio y de la industria, fue ocasion en la populosa Barcelona de un establecimiento filantrópico que por su importancia y régimen puede competir con los mas celebrados en el estranjero: tal es la Casa de Caridad, que tiene por objeto recoger no sólo á los mendigos de aquella ciudad, sino á los de todo el Principado, proporcionando educación á los jóvenes, ocupacion á los adultos, y la posible comodidad á los ancianos é impedidos. Un desastre semejante produjo en Madrid un resultado análogo, pudiendo asegurarse que á pesar de todos los planes y proyectos concebidos, nunca hubiera llegado á plantearse el Asilo de Mendicidad de San Bernardino sin el desarrollo del funesto cólera morbo en nuestra capital. Ramón de Mesonero Romanos, Escenas matritenses, Madrid, Imprenta de Gaspar y Roig, 1851, pp. 113-114. O progreso médico en España será lento con respecto a Europa, se ben se produce

un evidente retroceso na extensión das epidemias, gracias á progresiva introducción das

vacinas, aspecto no que España aporta o importante descubrimento de Jaime Ferrán da

vacina anticolérica, en 1884.

Na loita contra as enfermedades epidémicas resultou fundamental o labor de

acondicionamento nas cidades, a fundación de hospitais públicos, e a divulgación de

ideas hixienistas e alimentarias, mediante publicacións tendentes a incidir nun amplo

sector de poboación, tanto polo contido coma polo baixo custe dos libriños, tal e como

aparece na ilustración.

As actividades reformadoras no eido da sanidade e e beneficencia non acadaron á

maioría da poboación traballadora, que seguen a denunciar as súas precarias condicións

de vida. Desde esta perpectiva hai que entender a creación da Comisión de Reformas

Sociales, en 1883. As publicacións desta institución reflicten con realismo a situación da

época e representan un documento reivindicativo para mellorar a indefensión das clases

menos favorecidas.

Doc. 4/62 En 1884 a Comisión de Reformas Sociales presenta un informe ó Ateneo de Madrid Los que deseen formarse clara idea de las condiciones en que vive nuestro pueblo, deben visitar las casas cuyas señas indicamos... La mortalidad en las masas obreras es superior a la de las demás clases sociales...

Page 44: A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) 150

A evolución do proceso social ó longo do XIX (1833-1900) Da sociedade estamental á sociedade de clases

193

En algunas calles habitadas casi completamente por jornaleros y desvalidos (Amparo, Chopa...), la cifra relativa de mortalidad está representada casi por el doble de la cifra media de Madrid, según se deduce de los datos consignados en el Registro ... Influyen en tan malos resultados dos géneros de causas: 1ª La mala alimentación, vestidos, habitación, etcétera. 2ª La ausencia completa en los talleres de las precauciones sanitarias adoptadas primero en los pueblos sajones (Inglaterra, Estados Unidos, Australia...), y luego en casi todos los civilizados... Las enfermedades predominantes son las de las vías respiratorias . Los alimentos que consumen en Madrid los obreros son caros y malos: —Por los altos derechos de consumo, que favorecen a unos cuantos con perjuicio de las masas jornaleras y del público en general. —Por los derechos protectores para los trigos y harinas, que en determinados momentos, sobre todo, han merecido con justicia el título de contribución sobre el hambre y la miseria. —Por los sindicatos irregulares que forman carniceros, panaderos, etcétera.

iInquisición: Tribunal eclesiástico creado para perseguir e castigar todo tipo de herexía considerada como delito. Foi creada no tempo dos Reis Católicos, en 1478, ca idea de perseguir as desviacións dos xudeos conversos. Desaparece definitivamente no 1834, anque ten dende 1808 fases de disolución e recuperación.