960 dai informacion urb 08-12 - concello de coristanco · limita ao norte cos concellos de...

CONCELLO CORISTANCO

MONTEOLIVA ARQUITECTURA, S.L.P.

PLAN XERAL DE ORDENACIÓN MUNICIPAL DE CORISTANCO Documento de Aprobación Inicial

INFORMACIÓN DO MEDIO. ESTUDO DO MEDIO RURAL E DO MODELO DE ASENTAMENTO

ÍNDICE:

1. ENCADRE TERRITORIAL .......................................................................................................................................................................... 2

1.1 LOCALIZACION DO MUNICIPIO ..................................................................................................................................................................... 3 1.2 O MUNICIPIO E A COMARCA ......................................................................................................................................................................... 4 1.3. A COMARCA DE BERGANTIÑOS ................................................................................................................................................................... 6

2. DESCRICIÓN DO MEDIO FÍSICO E BIÓTICO .............................................................................................................................................. 11

2.1. XEOMORFOLOXÍA E RELEVO ....................................................................................................................................................................... 12 2.2. XEOLOXÍA .................................................................................................................................................................................................... 13 2.3. EDAFOLOXÍA ................................................................................................................................................................................................ 15 2.4. HIDROLOXÍA ................................................................................................................................................................................................ 15 2.5. CLIMATOLOXÍA ............................................................................................................................................................................................ 16 2.6. VEXETACIÓN. UNIDADES DE VEXETACIÓN ................................................................................................................................................... 17 2.7. FAUNA ......................................................................................................................................................................................................... 17 2.8. ESPAZOS NATURAIS ..................................................................................................................................................................................... 18

3. ELEMENTOS DO PATRIMONIO ............................................................................................................................................................... 20

4. SOCIOECONOMÍA .................................................................................................................................................................................. 25

4.1. DISTRIBUCIÓN E ASENTAMENTO DA POBOACIÓN ....................................................................................................................................... 26 4.2. ESTRUTURA, EVOLUCIÓN E DINÁMICA DA POBOACIÓN .............................................................................................................................. 30 4.3. DINÁMICA DA EDIFICACIÓN E DA VIVENDA ................................................................................................................................................. 37 4.4. SECTORES DE ACTIVIDADE ........................................................................................................................................................................... 39 4.5. CADROS RESUMO DE SOCIEDADE, POBOACIÓN E ECONOMÍA .................................................................................................................... 42

5. INFRAESTRUTURAS E DOTACIÓNS.......................................................................................................................................................... 43

5.1. REDE VIARIA ................................................................................................................................................................................................. 44 5..2 ABASTECEMENTO DE AUGA ........................................................................................................................................................................ 44 5.3. SANEAMENTO DE AUGAS RESIDUAIS .......................................................................................................................................................... 45 5.4. XESTIÓN DE RESIDUOS ................................................................................................................................................................................. 45 5.5. ENERXÍA ....................................................................................................................................................................................................... 46 5.6. COMUNICACIÓNS ........................................................................................................................................................................................ 46 5.7. EQUIPAMENTOS .......................................................................................................................................................................................... 46

6. ESTRUTURA DO ASENTAMENTO ............................................................................................................................................................ 47

6.1. O MEDIO RURAL E OS SEUS ASENTAMENTOS .............................................................................................................................................. 49 6.1.1. ÁMBITOS TERRITORIAIS E OS SEUS LÍMITES ...................................................................................................................................... 49 6.1.2. DESCRICIÓN DOS ÁMBITOS PARROQUIAIS ........................................................................................................................................ 51 6.1.3. OS USOS DO SOLO .............................................................................................................................................................................. 61 6.1.4. A ESTRUTURA VIARIA E PARCELARIA ................................................................................................................................................. 63 6.1.5. OS ASENTAMENTOS, SITUACIÓN E MORFOLOXÍA ............................................................................................................................. 66 6.1.6. A ARQUITECTURA RURAL E DO TERRITORIO ...................................................................................................................................... 68

6.2. O MEDIO URBANO ....................................................................................................................................................................................... 74 6.2.1. O MARCO XEOGRÁFICO ..................................................................................................................................................................... 74 6.2.2. O RECOÑECEMENTO DA MALLA URBANA E FENÓMENO URBANO NA ACTUALIDADE: BORMOIO E SAN ROQUE ............................ 74

7. ESTUDO DA PAISAXE ............................................................................................................................................................................. 80

7.1. INTRODUCIÓN. DEFINICIÓN DAS UNIDADES DA PAISAXE DE CORISTANCO ................................................................................................ 81 7.2. ESTRUTURA E TEXTURA DAS PAISAXES ........................................................................................................................................................ 82 7.3. DINÁMICA DA PAISAXE DE CORISTANCO. O CRIPTOSISTEMA ..................................................................................................................... 86

ANEXO 1 METODOLOXÍA E SÍNTESE DO MODELO DE ASENTAMENTO RURAL. PROPOSTA DE NÚCLEOS ............................................................... 89

ANEXO 2 CENSOS E PADRÓNS OFICIAIS DE HABITANTES ............................................................................................................................ 109

ANEXO 3 NORMALIZACIÓN LINGÜÍSTICA.LISTADO DE TOPONIMIA OFICIAL ............................................................................................... 115

1

Índi

ce

CONCELLO CORISTANCO




1. ENCADRE TERRITORIAL

2

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




1.1 LOCALIZACION DO MUNICIPIO

DISTANCIAS COAS PRINCIPAIS CIDADES GALEGAS:

A CORUÑA ............................................................ 42 km

FERROL................................................................. 84 km CARBALLO ............................................................. 7 km

SANTIAGO DE COMPOSTELA ............................ 47 km LUGO ................................................................... 124 km

OURENSE .......................................................... 148 km

PONTEVEDRA ..................................................... 97 km VIGO ................................................................... 124 km

O concello de Coristanco está situado ao O da Comunidade Autónoma de Galicia e ao O da provincia da Coruña, na posición xeográfica 43º 11´ de latitude norte e 8º 43' de lonxitude oeste. Forma parte da comarca de Bergantiños xunto cos concellos de Cabana de Bergantiños, Carballo, Ponteceso, A Laracha, Laxe e Malpica de Bergantiños. Limita ao norte cos concellos de Ponteceso e Carballo, ao sur co concello de Santa Comba, ao leste con Carballo e Tordoia, e ao oeste cos concellos de Zas e Cabana de Bergantiños. Abrangue unha superficie de 141,3 km2 e unha poboación de 7.165 habitantes no ano 2010, repartidos en 15 parroquias: San Lourenzo da Agualada, Santa Baia de Castro, Santa María de Cereo, San Paio de Coristanco, San Miguel de Couso, San Vicenzo de Cuns, San Salvador de Erbecedo, Santa María de Ferreira, San Martiño de Oca, San Xián de San Xusto, San Mamede de Seavia, Santa María de Traba, San Pedro de Valenza, Santo Adrán de Verdes e San Tomé de Xaviña. Trátase dun municipio de tamaño superior a media no contexto provincial (124,2 km2) e a media autonómica (93,9 km2), cunha densidade de 50,7 hab./km2, notablemente inferior a media autonómica (94,1 hab./km2), provincial (143,8 hab./km2) e comarcal (94,39 hab./km2). A capital municipal é o lugar de San Roque, na parroquia de Traba. Está adscrito ó partido xudicial de Carballo e á diocese de Santiago de Compostela. A principal vía de comunicación e a AC-552 da rede primaria básica, que enlaza coa autoestrada AG-55 no límite nororiental (dentro do termo municipal de Carballo). Coa AC-552 conflúen as vías de comunicación DP-1912, DP-2901 e DP-2904 da rede primaria complementaria e as AC-421, AC-423 e DP-1910 da rede secundaria, que se ramifican nunha rede de estradas municipais que enlazan os núcleos de poboación do concello.

3

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




1.2 O MUNICIPIO E A COMARCA

O Mapa Comarcal de Galicia esta estruturado en 53 comarcas: 18 na provincia da Coruña, 13 na de Lugo, 12 en Ourense e 10 en Pontevedra. Esta organización territorial refórzase coa agrupación de comarcas en áreas funcionais, que coinciden coas áreas de influencia das cidades de Galicia (A Coruña, Santiago e Ferrol, na provincia da Coruña; Vigo e Pontevedra, na de Pontevedra; e as capitais nas provincias de Lugo e Ourense) para dar unha maior flexibilidade á organización territorial e adaptala ós novos requirimentos dos diferentes servizos administrativos, de xeito que, sexa cal fose a agrupación territorial que se faga con fins operativos, a unidade das comarcas permanece inalterable.

COMARCAS E REXIÓNS FUNCIONAIS DE GALICIA

4

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




A provincia da Coruña, de forte estrutura urbana, articúlase en tres grandes rexións ou áreas funcionais que coinciden coa área de influencia directa das súas principais cidades: Ferrol ó norte, A Coruña no centro e Santiago no sur. Debido ó dinamismo do fenómeno urbano, á expansión do centro das cidades cara as súas periferias e á urbanización do medio rural, o espazo funcional atópase sometido a constantes cambios, principalmente polas modificacións que as novas infraestruturas están introducindo na accesibilidade e no sistema relacional. Por iso, tales rexións funcionais no canto de seren estáticas configuran espazos interrelacionados, creándose nas súas marxes áreas de indiferenza que alteran as relacións inter/intracomarcais tradicionais. Nalgúns casos, a propia expansión do espazo urbanizado sobreimpúxose a comarcas xeográficas e históricas tradicionais, que ficaron englobadas nas novas comarcas urbanas e metropolitanas. Dada esta realidade, a delimitación das comarcas nas marxes das cidades presenta notábeis dificultades e fai moi difícil dar unha interpretación unívoca ás vinculacións territoriais. Cada unha destas rexións funcionais abrangue varias comarcas, nas que aparte das influencias urbanas comúns, amósanse as características propias e específicas de cada unha delas. Sexan comarcas naturais ou espazos socioeconómicos ou áreas de desenvolvemento territorial, destas realidades xorden factores de afinidade territorial, que potencian os vínculos comarcais aínda que moitas veces non coinciden coa organización histórica, debido aos efectos modificadores derivados da evolución técnica e da dinámica territorial. Entre os factores con capacidade para artellar o espazo xeográfico das comarcas destacan os seguintes: − Proceso de urbanización que crea, define e determina, os contornos das cidades comarcas metropolitanas e

urbanas, onde o rural vai debilitándose ou subordinándose á economía e funcionalidade urbana. − A nova rede de estradas e vías rápidas, que amplía as áreas de influencia das cidades e as vilas, rompendo o

illamento de moitos espazos anteriormente vinculados a centros locais, hoxe carentes de función. − Os cambios demográficos tamén favorecen a concentración dos novos servizos, públicos e privados, nas vilas

cabeceiras de comarca. − A especialización socioeconómica e produtiva de extensas áreas rurais reforzou as relacións, os intercambios

e as complementariedades entre concellos situados uns próximos a outros, unidos por modelos de desenvolvemento comúns.

O decreto 335/1998, do 27 de novembro, polo que se regulan as áreas funcionais, define ás mesmas como unha agrupación de comarcas en conxuntos territoriais axeitados ás necesidades de cada servizo ou función, configurando unha estrutura territorial supracomarcal complementaria para favorece-la xestión coordinada da organización territorial e funcional de Galicia, mantendo sempre as comarcas como unidades territoriais básicas e de referencia.1 Xeograficamente a área funcional da Coruña2 ten unha extensión de 2.602,9 km2, o que representa o 32,7% da superficie total da provincia da Coruña e o 8,8% da superficie total da Comunidade Autónoma de Galicia, está composta por 5 comarcas costeiras, de leste a oeste son: Betanzos, A Coruña, Bergantiños, Terra de Soneira e Fisterra; un total de 35 concellos que supoñen o 37% dos concellos totais da provincia da Coruña. Segundo datos do INE de 2007, esta área acadou unha poboación de 537.991 habitantes, un 47,5% da poboación provincial total e un 19,4% da poboación de Galicia.

5

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

1 Souto González, X.M. Áreas Metropolitanas Galegas 2 http://www.ces-galicia.org/. Informe sobre as áreas funcionais de Galicia: Área funcional de A Coruña.

CONCELLO CORISTANCO




1.3. A COMARCA DE BERGANTIÑOS

A comarca de Bergantiños é unha das mellor definidas e de maior personalidade de Galicia dende o punto de vista histórico. A súa delimitación coincide practicamente coa ampla depresión formada polo val do río Anllóns. Este verte as súas augas no Atlántico nun tramo costeiro que, para moitos autores, aínda forma parte da Costa da Morte, pois esta abarcaría a zona litoral comprendida entre a ría de Muros e a cidade da Coruña. Na costa intercálanse amplos areais como os de Razo ou Baldaio, a praia de Traba, Laxe, etc., con zonas de agrestes acantilados, como é o caso do Roncudo en Corme, unha das principais zonas de extracción de percebe. Nesa ría, situada entre as localidades de Laxe e Corme, desemboca o río Anllóns. Trátase dun territorio ben comunicado coa capital galega e coa veciña cidade da Coruña, a través da estrada comarcal CP-1914, no primeiro caso, e da autoestrada AG-55 e da comarcal AC-552 no segundo. Esta última percorre toda a bisbarra en dirección Fisterra. A comarca de Bergantiños está constituída polos concellos de Cabana de Bergantiños, Carballo, Coristanco, A Laracha, Laxe, Malpica de Bergantiños e Ponteceso. A cabeceira comarcal sitúase no núcleo urbano de Carballo. Un total de sete concellos nos que, as súas capitais municipais, se atopan entre as principais vilas do litoral noroeste de Galicia. Centros arredor dos que se organiza un territorio de carácter rural e disperso, conformado por pequenas aldeas dedicadas fundamentalmente ás actividades agrícolas, gandeiras e, no caso da zona costeira, á pesca. Debido á extensión desta bisbarra e á súa penetración cara a terras do interior, cómpre indicar as claras diferenzas territoriais entre as localidades costeiras de Laxe, Cabana, Ponteceso, Corme e Malpica e as do interior ou da cabeceira da conca fluvial do río Anllóns: A Laracha, Carballo e Coristanco. Desta forma individualízanse dúas grandes unidades territoriais defendidas polas diferenzas na comunicación por estrada, na ocupación e uso do solo e nas actividades económicas desenvolvidas.

O medio natural

A base litolóxica de Bergantiños está constituída basicamente por rochas cristalinas e metamórficas, granitos e gneis. Atópanse antigas series estratigráficas, atravesadas por plutóns graníticos e, tamén unha ampla representación de rochas básicas de intenso metamorfismo. Este substrato viuse afectado pola oroxenia do Terciario, que deu lugar a un gran número de fallas e fracturas, que constitúen os factores explicativos do relevo da bisbarra. Como resultado do xogo entre a litoloxía e a xeomorfoloxía existen varias unidades de relevo: − Unha corresponderíase cunha estreita e longa banda de gneis que se estende entre Malpica e Rianxo, coñecida

como o complexo antigo. − A segunda estaría constituída por un grupo de rochas graníticas que ocupa boa parte dos montes do bordo oriental

e puntuais tramos do litoral. − A terceira serían formacións xeolóxicas máis recentes, entre as que destacan as arxilas terciarias de Buño e A

Laracha e os depósitos cuaternarios das marismas de Baldaio. A estrutura morfolóxica permite dividir a comarca en tres zonas: 1) O sur está formado polo rebordo do denominado bloque do Xallas, con altitudes que apenas superan os 500 m de

altitude, caracterizado por formas achaiadas con elevacións puntuais como o monte Castelo, de 569 m., e Montemaior de 518 m.

2) A zona central está formada na súa maior parte poIa conca do río Anllóns, que presenta unha depresión con suaves ondulacións dentro dunha altitude comprendida entre os 100 e os 200 m. Nesta zona cabe destacar a presenza do comezo da Depresión Meridiana, como conxunto de fracturas que percorren Galicia de norte a sur con inicio en Carballo e final en Tui.

6

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




3) A parte Norte forma o flanco montañoso setentrional da conca do Anllóns, aínda que con moito menor desenvolvemento altitudinal ca no sur; son relevos residuais, de formas en resalte derivadas da erosión diferencial, que se atopan distribuídos sen gardar ningunha orde aparente de aliñamento, que teñen as sÚas altitudes máximas localizadas no monte Neme, de 387 m, e no Lendo, de 308 m. Esta orografía viuse intensamente afectada polos movementos tectónicos, cunha liña de fallas que percorre o concello de Malpica de Bergantiños en dirección sueste-noroeste.

No sector costeiro hai que distinguir unha serie de tramos que van dende a costa baixa e areosa ata abruptos acantilados. Seguindo unha secuencia de oeste a leste, atópase primeiro a ría de Corme e Laxe, dividida en dous grandes alvéolos: un interior de suave pendente formado polo esteiro do Anllóns, a enseada da Insua, e outro exterior e de perfil máis rocha so que vai ata a punta Roncudo. Ao norte desta sucédese unha costa escarpada, de acantilados, que con frecuencia superan os 100 m., así como illotes e penedos batidos polo mar. O litoral aparece moi recortado por pequenas e estreitas enseadas, como as da Barda, Barizo, etc., e cabos como o de Punta Nariga, Santo Adrián, etc. Dende este último ata Caión, na Laracha, existen poucos accidentes do relevo, coa excepción das pequenas penínsulas dos portos de Malpica e Caión. Entre esta costa de acantilados esténdese a praia de Baldaio: unha das praias de maior lonxitude de Galicia, cuns 6 km, e cunha lagoa interior de carácter marismático. Xa no mar, a modo de prolongación do cabo Santo Adrián, aparecen as illas Sisargas, de litoloxía granítica, que emerxen a unha altura que, en forma de meseta, na Sisarga Grande acada os 96 m, na Malante a metade, e na Sisarga Chica só os 29 m.

Hidrografía Os ríos da comarca pertencen á vertente atlántica galega, cun caudal relativo alto e escasa importancia no período de estío. O río Anllóns percorre uns 70 km. en dirección leste-oeste, dende que entra en Bergantiños polo monte Pedrouzo, na Laracha, ata a súa desembocadura en Ponteceso, na ría de Corme e Laxe. Forma unha conca de 516,3 km2, que supón a quinta de Galicia en extensión detrás dos ríos Miño, Sil, Ulla e Tambre. Os seus afluentes son numerosos e achegan gran cantidade de auga, sobre todo aqueles que parten da zona montañosa meridional, como son os ríos Vao, Barcia, Calvar ou Rosende. Ademais existen algúns pequenos ríos e regueiros que desembocan en estreitas enseadas, como o Barizo ou Barda, ou directamente no océano; estes forman vales de escasa amplitude, coa excepción da zona das marismas de Baldaio.

Clima Este espazo inclúese nas áreas con clima oceánico húmido, caracterizadas por temperaturas suaves, escasa oscilación térmica, frecuentes precipitacións e alta humidade relativa. Non obstante, presenta certos matices internos orixinados pola distinta orientación, latitude e proximidade ao mar. Deste xeito a comarca do Xallas, e os montes que o bordean ao sur de Bergantiños, supoñen unha clara barreira natural fronte aos ventos húmidos do suroeste que, ao verse obrigados a elevarse, condénsanse e provocan abondosas precipitacións, que diminúen moderadamente ao chegar ao val do río Anllóns. Nas terras do interior o clima experimenta unha certa continentalización, cunhas temperaturas máis baixas e unha maior oscilación térmica. Isto, unido a un elevado número de días de xeadas e un escaso desenvolvemento do solo, repercuten nunha agricultura pobre. Na conca do Anllóns o clima suavízase. As precipitacións medias anuais para a comarca están próximas aos 1.300 mm. na costa e aos 1.500-1.600 mm. nas zonas interiores e de maior altitude. A temperatura media anual é duns 13°C no litoral, que descenden progresivamente cara ao leste e acadan unha media de 12°C nas zonas interiores. A evotranspiración potencial (ETP) é moi elevada esupera os 740 mm. en todas as estacións. Destacan os valores extremos de ETP durante o outono e o inverno, e son altos ou moi altos na primavera, e moderados a altos no verán. Os ventos predominantes no inverno son os de compoñente sur a suroeste, cunha frecuencia do 45%. No verán a situación é totalmente distinta e a compoñente norte é a dominante cunha frecuencia do 61%. Na primavera e no outono as situacións son moi similares, cun descenso da compoñente norte e un predominio dos ventos chegados dende o nordés.

7

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




Unidades paisaxísticas

Diferéncianse tres unidades paisaxísticas claramente definidas. Por unha parte, toda a zona litoral, caracterizada por un mar bravío, fortes ventas e zonas acantiladas intercaladas con diferentes enseadas onde se localizan os principais areais e praias. Unha liña de costa de grande interese paisaxístico en que se atopan pequenas vilas mariñeiras como Laxe, Corme e Malpica, entre as que se localizan lugares naturais de interese como a praia de Traba, o faro do cabo de Laxe, a propia ría de Corme e Laxe, a praia de Baldaio, o cabo Santo Adrián, as illas Sisargas e a punta Roncudo. Esta última supón un dos principais emblemas naturais deste sector costeiro, debido á forza e espectacularidade coa que o mar golpea as rochas neste sector acantilado, tapizado por un manto verde de vexetación de matogueira moi densa, adaptada ás duras condicións climáticas e á forte influencia dos ventos e a salinidade do mar. A segunda grande unidade paisaxística estaría definida polo val do río Anllóns, que se prolonga cara ao interior dende a ría de Corme e Laxe ata a súa cabeceira, na parte oriental desta bisbarra. Unha ampla e complexa rede fluvial, con importantes redutos de vexetación de ribeira constituída por ameneiros, salgueiros e bidueiros que, a modo de galería, sinalan a canle do río, que atravesa amplas zonas de prados entre os que se intercalan sectores forestais é dedicados fundamentalmente ao aproveitamento da madeira de piñeiro e eucalipto. De forma dispersa no ámbito rural, localízanse pequenas aldeas de arquitectura tradicional, dependentes moitas delas da actividade agropecuaria, desenvolvida nestas terras onde os solos gozan de ampla fertilidade grazas ás continuas achegas das abondosas precipitacións e dos numerosos regatos tributarios do Anllóns. A terceira unidade paisaxística estaría constituída polo rebordo montañoso que percorre todo o sur e leste de Bergantiños, un sector no que predominan as formas achaiadas en altitudes comprendidas entre os 500 e os 600 m. Unha zona interior onde se rexistran maiores precipitacións e unha menor temperatura media anual en relación á área litoral, feito que permite observar claras diferenzas na paisaxe natural entre ambas as dúas unidades. A ocupación do territorio neste sector é claramente inferior ás áreas litoral e central e predominan as explotacións forestais con especies de repoboación.

Sistema de asentamentos

A estrutura de asentamentos organízase basicamente a partir de dúas liñas de concentración da poboación. A primeira correspóndese co litoral, onde se atopan as vilas de Laxe, Ponteceso, Corme e Malpica, conectadas entre si a través dunha rede de estradas locais que percorren os diferentes núcleos rurais. Moitos destes lugares aínda manteñen unha tipoloxía e arquitectura tradicional mariñeira, a pesar dos cambios experimentados recentemente, froito da adaptación aos novos hábitos e á diversificación da actividade económica actual, que vai moito máis alá das tradicionais actividades pesqueiras. A segunda liña corresponderíase coa área de maior desenvolvemento demográfico, económico e urbanístico da comarca, debido á proximidade e conexión coa cidade da Coruña, a través da AC-552 cara a Fisterra e a autoestrada AG-55 ata Carballo, feito que permitiu que vilas como Carballo ou A Laracha pasasen a formar parte da área de influencia da cidade herculina e concentrasen os principais servizos e actividades comerciais desta bisbarra encabezada pola vila de Carballo, que viu reforzada a súa centralidade en relación ao resto dos núcleos de Bergantiños. Nesta área interior, A Laracha e Coristanco figuran nun segundo plano dentro da estrutura territorial, favorecidos pola boa conexión por estrada con Carballo,coa cidade da Coruña e coas capitais municipais da área litoral. Desta forma, a estrutura territorial está claramente definida a partir dunha cabeceira comarcal, Carballo,que experimentou un forte crecemento en detrimento dunhas áreas rurais en continuo proceso de despoboamento, sobre todo aquelas situadas no extremo oriental da comarca, no sur e no espazo comprendido entre o litoral e a liña A Laracha - Carballo - Coristanco. Pero non todas as áreas rurais rexistraron este retroceso demográfico, pois aquelas situadas nas proximidades da autoestrada AG-55 víronse beneficiadas da boa conexión coa cidade da Coruña e rexistraron achegada de novos efectivos que estableceron a súa residencia neste espazo comprendido entre A Coruña e Carballo.

8

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




Demografía

A comarca de Bergantiños pasou de contar con 43.400 hab. en 1887 a 70.246 en 2010. Este incremento, de case o 40%, debeuse a unha serie de factores que o condicionaron ao longo deste século. A primeira metade do S. XX caracterizouse, en primeiro lugar, por unhas altas taxas de natalidade, entre un 30% e un 40%; en segundo lugar polas crises económicas acontecidas a escala mundial, que supuxeron un estancamento da corrente emigratoria galega; e por último hai que ter en conta que a explotación mineira da comarca serviu para fixar e atraer poboación en determinados períodos, particularmente durante a Primeira e a Segunda Guerra Mundial. Estes feitos permitiron que en 1950 a poboación da comarca ascendese a 70.208 hab. Nas décadas de 1950 e de 1970, a emigración, orientada nun primeiro lugar cara a Suramérica e logo cara a Europa, provocou que a dinámica demográfica se estancase, con 70.949 hab. en 1970. A partir da década de 1970, a crise enerxética restrinxiu aínda máis a emigración, e estimulou o retorno dos emigrantes de décadas anteriores. Pero aínda así, isto non freou o descenso poboacional da comarca, derivado, neste caso, dun crecemento natural moi débil. Nas décadas de 1980 e 1990 a poboación seguiu descendendo, sobre todo debido á falta de iniciativas nos sectores secundario e terciario, capaces de absorber a man de obra excedente do sector primario. Así, en 1991, acadouse unha poboación de 67.298, que supuxo a cifra máis baixa dende o ano 1950. En 1996 iniciouse un período de certa recuperación poboacional, grazas a unhas maiores facilidades de comunicación por estrada, a unha maior dotación de servizos e equipamentos, e á desconxestión industrial da área metropolitana da Coruña. Desta forma, acadáronse nese ano os 72.193 hab., que se mantiveron en valores moi semellantes ata a actualidade, a pesar do leve descenso experimentado. Entre o ano 1950 e o 2010 as flutuacións demográficas son pouco significativas cunha poboación que se mantén arredor dos 70.000 hab. e unha densidade lixeiramente inferior aos 100 hab/km2. A estrutura demográfica indica que Bergantiños xa está nun estadio de transición cara ao avellentamento, por mor da considerable porcentaxe de efectivos humanos que superan os 65 anos de idade, a pesar de que a poboación con idades comprendidas entre os 25 e os 65 anos constitúen a maior parte do continxente poboacional da comarca. A evolución do movemento natural amosa o cambio de tendencia acontecido no saldo vexetativo dende os anos 1980. En tres décadas, o número de nacementos é moi inferior ao número de defuncións, cando naquel ano a situación era inversa e se rexistraba o dobre de persoas nadas respecto aos falecidos, no ano 2010 a mortalidade acada as 764 defuncións e o número de nacementos é de 527, cun saldo vexetativo negativo de -237. A constatación desta dinámica é unha clara tendencia á perda de poboación, que evidencia o crecemento negativo rexistrado na actualidade, que só se pode ver compensado pola recepción de individuos procedentes do exterior. Neste senso, a evolución do movemento migratorio presenta un saldo positivo grazas ao forte incremento da inmigración dende a década de 1990, que permitiu que o número de persoas chegadas a esta comarca sempre fose lixeiramente superior ao número de emigrantes. Ambas as dúas variables seguen unha evolución similar, case sempre caracterizada polo maior número de inmigrantes que de emigrantes. Unha vez superada a primeira década do século XXI esta tendencia segue a manterse.

Socioeconomía

O sector servizos, a construción e a industria constitúen a base económica desta comarca, reforzada na zona costeira e no interior pola actividade pesqueira e agropecuaria, respectivamente. É un espazo de economía diversificada e que, no seu conxunto, contén uns considerables índices de dinamismo. A pesar do forte descenso experimentado no sector primario durante os últimos anos, Bergantiños mantén unha elevada porcentaxe de poboación ocupada nesta actividade, en gran parte debido á importancia da pesca nos concellos de Malpica de Bergantiños, Laxe e Ponteceso. O conxunto dos outros dous sectores produtivos, secundario e terciario, é claramente maioritario.

9

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




A fertilidade dos solos no val do río Anllóns, ateigado de afluentes, favorece o desenvolvemento das actividades agropecuarias baseadas en pequenas explotacións agrícolas nas que predomina o cultivo do millo, das patacas, das fabas e doutros produtos hortícolas. Existe tamén un importante armentío porcino e bovino que se concentra maioritariamente na metade oriental da comarca. Entre os cultivos destaca especialmente a pataca de Coristanco, que se converteu nun emblema gastronómico polas boas calidades culinarias. A pesca é outra actividade que xera importantes recursos económicos nas zonas costeiras próximas ao portos de Laxe, Corme (onde destaca especialmente a recollida do percebe do Roncudo e a captura das angulas en Ponteceso, comercializados nos principais mercados nacionais, entre os que destacan A Coruña, Madrid e Barcelona) Malpica e Caión. Este é un espazo de clara orientación secundaria, cun importante continxente da poboación laboral vinculada ao subsector da construción. Son varios os factores que explican a notable presenza deste subsector. Por unha banda, están os emigrantes retornados que invisten os seus aforros na actividade inmobiliaria que dinamiza o proceso construtivo e xera novos postos de traballo. Tamén hai que ter en canta a actividade turística, que provocou a edificación de segundas residencias na zona costeira, particularmente nas vilas de Laxe e A Laracha. Outro factor que inflúe nesta elevada porcentaxe de activos na construción é o notable número de persoas que se desprazan diariamente a traballar na área de influencia da cidade da Coruña. Existe un amplo tecido empresarial no que destacan a confección, a industria agroalimentaria, conserveira, madeireira, do metal e de maquinaria, actividades favorecidas pola boa comunicación coas cidades da Coruña e Santiago de Compostela. Destaca tamén a importancia da: industria extractiva de gravas e area, e a cerámica para a construción. Existe un parque empresarial operativo situado en Ponteceso, que alberga un importante número de empresas. A cerámica de Buño, a pesar do seu carácter artesanal e tradicional, é unha das principais industrias da comarca, unha actividade que aproveita os recursos endóxenos dende tempos ancestrais e que actualmente permite a comercialización dunha ampla variedade de figuras de barro que demostran a importancia e calidade da artesanía en Galicia. Estas actividades empresariais permiten que Bergantiños sexa unha das comarcas non urbanas cun maior volume de emprego non agrario de toda Galicia. As actividades terciarias localízanse fundamentalmente nas respectivas capitais municipais, principalmente na vila de Carballo, nesta vila é onde se atopa a práctica totalidade dos servizos públicos da comarca, e tamén onde hai unha maior concentración dos servizos comerciais e persoais. A rama máis representativa é o comercio, debido ao importante papel desempeñado por Carballo e ao número de pequenos núcleos urbanos ou semiurbanos distribuídos polo territorio bergantiñán, que teñen unha importante dotación de establecementos comerciais; os atractivos naturais, gastronómicos e etnográficos permiten atraer numerosos turistas á zona costeira, algo que repercutiu directamente no incremento do número de establecementos que ofertan aloxamento e comidas: hoteis, hostais, pensións, restaurantes, etc. Unha característica do emprego neste sector é a atomización empresarial. Estes trazos xerais ocultan, porén, a realidade dunha comarca con fortes contrastes internos. Hai concellos de orientación primaria agraria, como é o caso de Cabana de Bergantiños e Coristanco; outros onde o sector primario é maioritario, debido á súa importante actividade pesqueira, como Malpica de Bergantiños, Laxe e Ponteceso; A Laracha caracterízase por unha clara especialización industrial; e finalmente, constátase a presenza dun importante centro terciario de ámbito comarcal e extracomarcal, apoiado nun sector secundario moi forte, como é o caso de Carballo. Con todo isto pódese apreciar que este espazo ten evolucionado dende unha base agraria a outra, onde os sectores secundario e terciario son maioritarios. Isto fixo que en moi poucos anos se producise un cambio real de poboación agraria cara a outras actividades, motivado polo avellentamento das persoas que traballan no campo e que hoxe forman parte dun importante volume de xubilados. As flutuacións no número de empregados e na taxa de paro está moi condicionada pola situación dos sectores secundario e terciario, de forma que os períodos de crise nalgún destes sectores provoca importantes cambios no mercado de traballo e no volume de emprego.

10

1. E

NC

ADR

E TE

RRITO

RIA

L

CONCELLO CORISTANCO




2. DESCRICIÓN DO MEDIO FÍSICO E BIÓTICO

11

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




2.1. XEOMORFOLOXÍA E RELEVO

O concello de Coristanco é o único da comarca que non ten fronte costeira e na súa grande extensión poden distinguirse claramente dous ámbitos diferentes, un meridional, de terras elevadas, e un setentrional, correspondente á cunca do Anllóns e coas características comúns a toda a parte central da comarca dende o punto de vista paisaxístico. A parte setentrional correspóndese coa cunca do Anllóns, río que en gran medida bordea ó termo municipal, constituíndo o límite natural con Carballo e Ponteceso, e atravesa e delimita a parroquia de San Adrián de Verdes. En calquera caso, defínense claramente as características asociadas á cunca do río, cunha topografía pouco accidentada en xeral, que se mantén entre os 100 e os 150 metros de altura, e onde só resaltan algunhas elevacións como o monte Cedredo (222 m) ou o monte Fanados (146 m), que enmarcan un pequeno encaixe do Anllóns na parte norte, ó que obrigan a describir unha brusca volta. Polo demais, predominan as formas planas ou suavemente onduladas. O Anllóns recibe aquí unha cantidade importante de regatos que pola súa marxe esquerda proceden das terras máis altas meridionais. Son estes o Balsa, o Mela, o Vao e o Calvar, ou o Balán, que á súa vez disecan e diversifican a fisionomía fundamentalmente plana pola que discorren. A parte meridional, polas parroquias de Ferreira, Cuns, Couso, Seavia e Erbecedo, adquire un aspecto diferente. Con bastante rapidez ascéndese ata niveis de 300 e 400 metros a través de pendentes acusadas, niveis que enlazarán cara ó sur co bloque do Xallas, onde o relevo non é excesivamente accidentado como se corresponde cunha superficie amesetada. Atopamos elevacións que resaltan no conxunto como o monte Campelo (449 m), o Picotos (490 m), o Peteirán (390 m), o Xan Rei (458 m), e sobre todo, no extremo suroriental do concello, e compartíndoo con Tordoia e Santa Comba, a mole do Castelo (569 m). A chaeira destes niveis elevados vese alterada pola acción de escavación dos regatos que a sucan, continuando na marxe suroriental, ó pé do Castelo na parroquia de Seavia, con proliferación de solos mal drenados onde se atopa a Lagoa de Alcaián ou de Braña Rubia.

12

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




2.2. XEOLOXÍA

A xeoloxía do concello de Coristanco é dunha gran diversidade de materiais e complexa estruturación. Comprende parte do macizo de Ordes e dos metasedimentos subxacentes a devandito macizo. Pódense recoñecer rocas de orixe metasedimentario e de orixe ígneo. As primeiras polas súas características estratigráficas e petrolóxicas, pódense agrupar en dous dominios:

13

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




Dominio do Macizo de Ordes - Serie de Ordes. Constituída por xistos moscovíticos (seixo, moscovita e clorita) e gneises plaxioclásicos

(plaxioclasa, seixo, biotita e moscovita en proporcións variables). - Gneises alcalinos. Son rochas de gran fino, moi recristalizadas con esporádicos cristais de tamaño máis groso.

Dominio periférico do Macizo de Ordes - Xistos e metaareniscas. Está reducido a unha estreita franxa situada entre os gneises alcalinos dos sinformes de

Ordes e Pazos.

Cuaternario Pouco importantes, agás os dos ríos Anllóns e Grande.

Rochas metamórficas - Migmatitas. Emprázanse seguindo as estruturas hercínicas, asociadas ao granito cataclásico de dous micas e

con frecuencia encartados.

Rochas ígneas - Grabos, metagrabos e epidioritas. Sitúanse no macizo do Monte Castelo.

Rochas básicas e ultrabásicas - Anfibolitas. Son rochas con una xistosidade ben definidas, sendo moi homoxéneas. De cor verde escuro cun

punteado claro, de gran medio a fino. - Peridotitas, serpentinitas, piroxenitas. Ocupan zonas de relevo deprimido, moi afectadas pola alteración debido á

súa baixa permeabilidade. - Metagrabos pegmatoides. Os afloramentos disponse alargados na dirección rexional.

Rochas intrusivas post-fase 1 - Granito de dous micas cataclástico. Ten como minerais principais: cuarzo, plagioclasa, microclina, biotita y

moscovita.

Rochas filonianas - Filóns acedos mineralizados. Relacionados con zonas de milonitización. - Pegmo-aplitas. Sitúanse ao noroeste do macizo de grabos do Monte Castelo. - Pórfidos graníticos. Representan unha actividade tardihercínica.

14

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




2.3. EDAFOLOXÍA

2.4. HIDROLOXÍA

A formación do solo comeza ao actuar os axentes meteóricos e os organismos vivos, xunto cos seus residuos, sobre os materiais xeolóxicos que afloran na cortiza terrestre. A acción das choivas e as substancias disoltas nela, ademais doutros axentes físico-químicos, provoca a desagregación física das rochas á vez que unha serie de transformacións químicas e mineralóxicas. No concello de Coristanco, e segundo o substrato rochoso no que nos atopemos, pódense diferenciar os seguintes tipos de solos: - Cambisoles húmicos sobre rochas básicas, Cambisoles dístricos sobre materiais sedimentarios e Cambisoles

ferrali – alumi – úmbricos sobre xistos. - Cambisoles andi – ferrálicos e Cambisoles húmicos, ambos sobre rochas básicas. De forma case triangular, limita polo norte co río Anllóns, polo leste co río Grande e ao oeste co río Lourido bordeando unha gran lonxitude dos límites do norte deste municipio. Dende o punto de vista hidrolóxico pódense recoñecer, aínda que non completas, dúas concas hidrográficas principais distintas: a do río Anllóns, ao norte e a do río Xallas, ao sur. A zona da conca hidrográfica do río Anllóns sitúase ao norte do municipio e afecta á marxe esquerda de devandito río, cun pequeno anaco da marxe dereita. A superficie desta conca non chega a superar o 80% do concello. Fundamentalmente pódense recoñecer tres subconcas importantes da marxe esquerda do río: - Subconca do río Vao, que representa máis do 50% concello. - Subconca Rego da Balsa, cara ao norte - Subconca do río Rosende, que flúe dende o sueste A conca hidrográfica do río Xallas é a que menor representación ten no municipio. Canaliza as augas das subconcas do rego da Braña Rubia, do rego da Braña dos Espiños e do rego de Esternande. Todos eles desaugan á marxe dereita do río Xallas.

15

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




2.5. CLIMATOLOXÍA

O clima é un factor ambiental de tipo abiótico, condicionante doutros procesos de orde física e biótico que se producen no territorio. Del dependen non só os aproveitamentos agrarios ou os recursos forestais senón, entre outros, a vexetación natural, o modelado do terreo ou a erosión. Para unha primeira aproximación á climatoloxía de Coristanco, tomamos os datos da Estación Meteorolóxica de Río do Sol, situada en Coristanco, a 43,1º de latitude e 8,69º de lonxitude e a unha altitude de 540 metros. A continuación móstranse os datos do último ano (entre agosto de 2008 ata xullo de 2009) para os parámetros de temperatura media das máximas (Tª), temperatura media das mínimas (tª) e precipitación (P):

ago-08

sep-08

oct-08

nov-08

dic-08

ene-09

feb-09

mar-09

abr-09

mai-09

xuñ-09 xul-09

Tª (ºC) 19,39 18,22 14,68 9,01 9,2 7,21 10,75 14,07 12,44 16,64 18,8 18,59tª (ºC) 11,55 10,9 8,9 4,51 4,24 2,67 3,19 5,64 4,76 8,17 11,37 11,26

P (mm) 42,9 47 102,1 118,6 159,6 256,8 79,9 91,5 110,7 77,3 115,3 84,7

TEMPERATURA MEDIA 10,21ºC AMPLITUDE TÉRMICA MEDIA 16,72ºC

PRECIPITACIÓN ANUAL 1286,4 mm

En liñas xerais, o clima do Concello de Coristanco caracterízase pola súa marcada tendencia oceánica a cal provoca que as temperaturas sexan suaves, as precipitacións abundantes ademais dun alto grao de humidade en todo o territorio.

16

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




2.6. VEXETACIÓN. UNIDADES DE VEXETACIÓN

2.7. FAUNA

Bosque caducifolio Á maior parte da zona de estudo correspóndelle este tipo de bosque como vexetación potencial, se ben na actualidade a súa representación áchase reducida, debido fundamentalmente á acción antrópica e a introdución de especies forestais de crecemento rápido, fundamentalmente as especies de Pinus pinaster subespecie atlántica e o Eucaliptus globulus, as cales foron desprazando os rodais (carballeiras) de carballos, os soutos de castaños e outras especies caducifolias que antigamente dominaban este territorio. Domina habitualmente o carballo común, o bidueiro e o castiñeiro. Tamén aparecen rodais de especies que habitualmente forman parte do sotobosque como a avelaira e o hérbedo. A ausencia de bosques monoespecíficos de castaño explícase pola gran incidencia que tivo a enfermidade da tinta. Así moitos castaños morreron, os soutos quedaron abandonados e nuns casos foron repoboados con especies de crecemento rápido.

Ripisilvas Destacan: Betula celtiberica, Salix atrocinerea, Laurus nobilis, Quercus robur, Corylus avellana, Juncus conglomeratus. Tamén destacan, sobre todo na zona da lagoa de Alcaián, as especies de matogueiras de herbáceas graminiformes.

Prados de sega Os prados de sega son moi abundantes, a miúdo extensos, en todo o territorio que comprende a zona de estudo. Sitúanse nos bordes dos ríos e regos ou lugares onde a capa freática é alta. Localízanse principalmente no norte do municipio. Entre os invertebrados forestais incluídos no anexo II da Directiva Hábitats están presentes na conca a lesma (Geomalacus maculosus) e o coleóptero (Lucanus cervus). A fauna piscícola inclúe varios taxons endémicos e ameazados, como a lamprea (Petromyzon marinus) o reo (Salmo trutta trutta), a anguía (Anguilla anguilla) e a boga do Douro (Chondrostoma duriense). Doce especies de anfibios e polo menos 8 de réptiles localízanse no ámbito do LIC, entre os que se contan endemismos como a píntega rabilonga (Chioglossa lusitanica), o tritón ibérico (Triturus boscai), a ra patilonga (Rana ibérica) e o lagarto das silveiras (Lacerta schreiberi). As aves máis típicas do río, como o picapeixe (Alcedo atthis), o merlo rieiro (Cinclus cinclus) e a lavandeira real (Motacilla cinerea) están presentes en calidade de nidificantes, mentres que o bosque ripario acolle un gran número de paseriformes, como papuxas (Sylvia spp.), picafollas ibéricos (Phylloscopus ibericus), ferreiriños (Parus spp.), estreliñas riscadas (Regulus ignicapillus) e ouriolos (Oriolus oriolus) durante a época de cría, así como rousiñois bravos (Cettia cetti), tordos (Turdus spp.) e ubalos (Carduelis spinus), entre outros, durante o inverno. Nas marismas próximas á desembocadura nidifican aves acuáticas e ribeiregas como o rascón (Rallus aquaticus), o lavanco (Anas platyrhynchos) e a folosa das canaveiras (Acrocephalus scirpaceus), e son tamén ocupadas durante o inverno e os pasos migratorios por un gran número de paseriformes, entre os que aparece o ameazado escribente das canaveiras (Emberiza schoeniclus). En canto aos mamíferos é moi destacable a presenza de elementos propios de ambientes fluviais e ribeiregos, como o desmán ibérico (Galemys pyrenaicus) e a lontra (Lutra lutra) recollidos no Anexo II da Directiva Hábitats, así como a musaraña de Cabrera (Neomys anomalus), a rata de auga (Arvicola sapidus), o tourón (Mustela putorius) e o armiño (Mustela erminea).

17

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




2.8. ESPAZOS NATURAIS

Incluímos aquí os espazos do territorio de Coristanco cunhas características ecolóxicas, paisaxísticas e ambientais merecedoras de protección. Considérase “hábitat natural” aquelas zonas terrestres ou acuáticas diferenciadas polas súas características xeográficas, abióticas e bióticas, tanto se son enteiramente naturais como seminaturais. Dentro do territorio europeo dos Estados membros, a Directiva Hábitats considera nos seus Anexos I e II, respectivamente, os tipos de hábitats naturais e as especies animais e vexetais de “Interese Comunitario” para cuxa conservación é necesario designar o territorio considerado como Z.E.C. Son “hábitats de interese comunitario”: − Aqueles ameazados de desaparición da súa área de distribución natural. − Aqueles con área de distribución natural reducida por mor da súa regresión ou debido á súa área intrinsecamente

restrinxida. − Aqueles que constitúen exemplos representativos de características dunha ou varias rexións bioxeográficas

seguintes: alpina, atlántica, continental, macaronésica, mediterránea e boreal. Son “especies de interese comunitario”, aquelas que están en perigo, sexan vulnerables, raras ou endémicas. Considerando que é necesario privilexiar a rápida posta en marcha das medidas tendentes á conservación de determinados tipos de hábitats naturais e de especies silvestres, a Directiva sinala como “prioritarios”, e distíngueos cun (*) nos seus Anexos, aqueles hábitats e especies de interese comunitario ameazados de desaparición cuxa conservación supón unha especial responsabilidade para a Comunidade, tendo en conta da importancia da proporción da súa área de distribución natural no ámbito territorial dos Estados membros. O espazo natural a destacar no concello que nos ocupa é o formado polo río Anllóns. Incluído na Rede Natura 2000, con código de ZEPVN-LIC / RÍO ANLLÓNS -ES1110015. Formado polo curso medio e baixo do río Anllóns, excluído o estuario propiamente dito (que se integra no veciño L.I.C. A Costa da Morte); esténdense entre Carballo e o lugar de Anllóns, nas proximidades de Ponteceso. Así mesmo, comprende no seu tramo máis alto a parte inferior do curso do Rego da Balsa e do seu maior tributario pola beira esquerda, o río Rosende, co seu afluente o río Grande. En conxunto, o espazo natural abarca uns 45 km de leitos fluviais. Na actualidade o L.I.C. do Río Anllóns, ten un pequeno erro na súa representación gráfica ao seu paso polo centro comercial de Carrefour, erro que co PXOM se corrixirá. Ademais dos hábitats de interese comunitario (incluídos no anexo I da Directiva 92/43/CEE), o L.I.C. presenta importantes formacións de vexetación helofítica (principalmente carriceiras de Phragmites australis) no seu extremo máis baixo. HABITAT 3260 . Ríos de pisos de planicie a montano con vexetación de Ranunculion e de Callitricho-Batrachion. HABITAT 4020*. Uceiras húmidas atlánticas de zonas mornas de Erica ciliaris e Erica tetralix. HABITAT 4030. Uceiras secas europeas. HABITAT 91EO* INCLUIDO EN EL ANEXO I DE LA DIRECTIVA 92/43 CEE. Bosques aluviais de Alnus glutinosa e Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae). Outras áreas de protección son a Lagoa de Alcaián ou Braña Rubia, na parroquia de Seavia.

18

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




Os humidais reflectidos no Inventario de Humidais de Galicia e localizados no Concello de Coristanco, son os seguintes:

Cód. IHG Nome do humidal Superficie (ha)

UTM X huso 29T (m)

UTM Y huso 29T (m)

1110331 Marco do Couto 38,25 522.639 4.774.986

1110234 Lagoa de Alcaián 90,82 521.178 4.775.238

1110330 O Pozo 1,22 520.931 4.774.944

1110327 Costa do Vilar 0,33 515.999 4.774.522

1110329 A Palada 1,97 514.876 4.774.368

Estudárase cada un dos mencionados humidais co fin de propor ou non a súa inclusión no P.X.O.M. de Coristanco baixo algunha figura urbanística de protección debido as súas características e valores naturais (vexetación, fauna, presenza de especies endémicas, valor paisaxístico.)

19

2. D

ESC

RIC

IÓN

DO

MED

IO F

ÍSIC

O E

BIÓ

TICO

CONCELLO CORISTANCO




3. ELEMENTOS DO PATRIMONIO

20

3. E

LEM

ENTO

S DO

PA

TRIM

ON

IO

CONCELLO CORISTANCO




Coristanco é un municipio con gran riqueza en elementos históricos e restos arqueolóxicos. Ao redor de 30 mámoas espalladas polas parroquias de Coristanco lembran o asentamento primitivo que tivo lugar nestas terras entre o ano 8000 a.C e o século VI a.C. É no século VI a.C cando chegan a Galicia os castrexos ártabros, cuxa rama celta coñecida como “Brigaecini” deu nome á comarca. Atraídos pola riqueza e fertilidade das terras, no século I a.C chegan os romanos, votando fóra ós castrexos mediante unha serie de loitas nas que se fan con todo o terreo, instalándose definitivamente en Fisterra. Asentan o cristianismo, fortemente espallado tralo descubrimento do sepulcro do apóstolo no ano 1075. A tranquila existencia romana vese alterada coa chegada dos bárbaros no ano 409 d.C. É esta unha época de séculos escuros onde moi diferentes pobos loitaron por facerse coas terras galegas nunha liorta que envolveu suevos, godos, árabes, normandos… Na idade media, os señores feudais fixéronse amos de tódalas terras, arrendándoas ós campesiños a cambio de trigo das súas colleitas. Coristanco estaba dominado polo arcebispo de Santiago, o mosteiro de San Mamede de Seavia e o conde de Traba. O concello aparece nomeado por primeira vez no ano 1821 cando a meirande parte das súas parroquias pertencían a Santiago,e é no 1835, coa creación dos novos municipios, cando pasa a depender do partido xudicial de Carballo. A continuación móstrase o inventario dos elementos arquitectónicos e etnográficos existentes no Concello de Coristanco, os cales son obxecto de especial protección polas súas calidades históricas, artísticas, culturais e naturais, que se consideran Patrimonio, e necesitan dos mecanismos apropiados que garantan a súa correcta protección e conservación. Recordamos que o listado de patrimonio acompaña xa ao documento Memoria do PXOM vixente de Coristanco. Entre os elementos do patrimonio coristanqués destacan os asentamentos do Neolítico, que deixaron ata os nosos días mámoas e enterramentos funerarios; os asentamentos castrexos e os asentamentos romanos que deixaron bastante legado de camiños e pontes. O século XVIII, onde comeza a estruturarse o sistema parroquial, é frutífero en igrexas e cruceiros. Sen esquecerse da arquitectura popular con exemplos interesantes de hórreos, muíños e casas.

21

3. E

LEM

ENTO

S DO

PA

TRIM

ON

IO

CONCELLO CORISTANCO




CASTROS E CIDADES castro da ínsua. (valencia) castro de lume. (san xusto) castro do portal. (cereo vello) cotón de santa cecilia. (centiña) castro de vilar. (couso) castro de oca. (oca) castro de puca arixon. (deavia) as quenllas/as picureas do castro. (oca) IGREXAS parroquia da agualada. (agualada) parroquia de sta. baia. (castro) parroquia de sta. maría. as cruces. (cereo) parroquia de san tomé. igrexa. (xaviña) parroquia de san paio. (coristanco) parroquia de san martiño. (oca) parroquia de san pedro. castrobo. (valencia) parroquia san adrian. (verdes) parroquia san xulián. (san xusto) parroquia de san vicente. (cuns) igrexa de ferreira. (sta maria de ferreira) igrexa de traba. (sta maría de traba) igrexa de couso. ( san miguel de couso) igrexa de erbecedo. ( san salvador) ERMIDAS E CAPELAS ermida de santa ana. rabadeira. (seavia) capela de san roque. (seavia) capela de san anton. centiña (coristanco) CRUCEIROS cruceiro de couso. (san miguel de couso) cruceiro de pazo de trabe. (san vicente de cuns) cruceiro de igrexa de san vicente de cuns cruceiro de erbecedo. (san salvador de erbecedo) cruceiro de san paio. (coristanco) cruceiro de san xulian. (san xulian de san xusto) cruceiro de cereo vello. golua. (sta maria de cereo) cruceiro de oca. (san martiño de oca) cruceiro da igrexa santa maria de ferreira. cruceiro da igrexa de santa maria de traba. campo do cruceiro. (santo tomé de xaviña)

22

3. E

LEM

ENTO

S DO

PA

TRIM

ON

IO

CONCELLO CORISTANCO




ELEMENTOS ETNOGRÁFICOS conxunto de horreos en motecelo. (san martiño de oca) fonte de santa margarida. (san vicente de cuns) fonte de san mamede. (seavia) fonte a ponte san adrian de verdes. horreo en traba. (sta maria de traba) conxunto de horreo e pombal en codesido. (san martiño de oca) horreo da casa de caamaño. cereo vello. (sta maria de cereo) muiños das salgueiroas. a erbelleira. (san adrián de verdes) fonte de santa maría. o rueiro. (santa maría de traba) PONTES a pontedona. (san adrián de verdes) ponte lubians. montecelo. (san martiño de oca) ARQUITECTURA DEFENSIVA torre de nogueira. (san mamede de seavia) PAZOS, CASONAS E CASAS REITORAIS reitoral de couso e vivendas contiguas. (san miguel de couso) reitoral de cuns e vivendas contiguas. (san vicente de cuns) casa e horreo en a brenlla. (san miguel de couso) casa e propiedade contigua. (agualada) casa e propiedades contiguas e a balsa. (san vicente de cuns) reitoral de xaviña. (santo tomé de xaviña) casa en golua. (sta maria de cereo) casa en rececinde. (san xulian de san xusto) casa de vilaverde. (santa maria de cereo) casa castiñeiras. pousada (santa maria de cereo) casa en cereo vello. (santa maria de cereo) casa en cereo vello/casa caamaño. (santa maria de cereo) pazo de ferreiro. (santo tomé de xaviña) pazo de arixon. o rodeiro. (san mamede de seavia) pazo da ponte. (san adrian de verdes) reitoral de santa baia de castro. reitoral de san paio. (coristanco) reitoral de san mamede. (seavia) reitoral de santa maria de traba

23

3. E

LEM

ENTO

S DO

PA

TRIM

ON

IO

CONCELLO CORISTANCO




MÁMOAS túmulo do monte do marco. bormoxoio. (couso) túmulo 3 do monte da medoña. (couso) túmulo do rato. brañeira(couso) túmulo 1 do pazo de trave. (cuns) túmulo de cuca. rececinde. (san xusto) túmulo de monte campelo. (seavia) túmulo de monte bustelo. cereixa. (erbecedo) túmulo do prado do batan. vilaverde. (cereo) túmulo de bustelo. (valencia) túmulo 1-8 de couzas grandes. porcariza. (xaviña) túmulo da mamoa do zapateiro. vilar. (couso) túmulo 1-3 muiño do rei. rececinde. (san xusto) túmulo de midon. (san paio de coristanco) túmulo da rua do instituto. coristanco. traba túmulo do monte de penablarnca. varela. (traba) túmulo 1- da costa do carrizal. (san paio de coristanco) túmulo 1,3,4 do chao das embarradas. vieite de abaixo. (ferreiras) túmulo 4 do monte das medoñas. vilar. (couso) túmulo 1-2 de rio de mira. abelenda. (erbecedo) túmulo 1-2 da rabadeira/chousa da oca. rabadeira. (seavia) túmulo 2 do pazo de trabe. (cuns)

24

3. E

LEM

ENTO

S DO

PA

TRIM

ON

IO

CONCELLO CORISTANCO




4. SOCIOECONOMÍA

25

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




4.1. DISTRIBUCIÓN E ASENTAMENTO DA

POBOACIÓN

O termo municipal abrangue unha superficie de 141,3 km2 onde reside unha poboación de 7.165 habitantes no ano 2010 (cunha densidade de 50,7 hab./km2.) repartidos en 15 parroquias cunha gran dispersión xeográfica, sendo a parte suroriental a menos poboada. Dous son os núcleos máis importantes de poboación: San Roque (capital municipal) e Bormoio en Agualada.

Entidades de poboación.

Concello de Coristanco. Ano 2010 Número de entidades

Entidades colectivas 15

Entidades singulares 141

Núcleos de poboación 89

Diseminados 55 Fonte: ige3

Evolución da densidade de poboación.

26

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

3 Tódalas táboas e gráficas deste estudio socioeconómico están elaboradas a partir de datos do IGE, agás aquelas que indiquen de forma explícita outra fonte.

CONCELLO CORISTANCO




Distribución da poboación por parroquias e núcleos de poboación. CONCELLO DE CORISTANCO. ANO 2010 Nº de Habitantes

CONCELLO DE CORISTANCO 7.165

AGUALADA 628

AGRILLOI DE ABAIXO 17 AGRILLOI DE ARRIBA 26

ANIDO 16 BORMOIO 395 BRAÑEIRA 27 FIGUEIROA 53 OUTEIRO 84

SALGUEIRAS 10 CASTRO 308 BATAN 5

CARAMBOLA 19 CASTRO 60

CERCEDO 14 GATIANDE 43

IGLESIA 18 LUME DA COBA 30 LUME DE SUSO 78

LUMIAN 28 PEDRALTA 13

CEREO 352 CEREO VELLO 21

COTON 41 CRUZ DE AGRELO 72

EDRADA 18 GULUA 10

LODEIROS 25 POUSADA 50

VILAVERDE 115 CORISTANCO 880

TARANDEIRAS (AS) 53 BAIORDO 27 CARRIZAL 163 CENTIÑA 46

CODESEIRAS 18 ESFARRAPA 165 FORNELOS 9

FUROCA 28 MIDON 25

OUTEIRO XAVIÑA 73 PONTE PEQUENA 70

RABUXENTA 62 RIOMOURO 11 SAN PAIO 53

VILARELLO 23 VILARTRIGUEIRO 43

ZANFOGAS 11

COUSO 355 BORMOXOIO 10

BRENLLA 61 COUSO 8

CURRAS DE ABAIXO 36 CURRAS DE ARRIBA 22

ESTERNANDE 36 FUROCA 18

PEREIRAS 60 RIBELA 26

VENTOSO 15 VILAR 63 CUNS 312

ALBRES 12 BALSA 43

GANDRIÑA 38 IGLESARIO 13 MOUCOS 20

PAZO DA TRABE 53 PAZO VELLO 23

RIAL 68 RUEIRO 18

SORDINS 24 ERBECEDO 742 ABELENDA 61

BRAÑA 173 CARBALLAS 9

CEPA 9 CEREIXA 61

CUCHEIROS 9 FIGUEIRAS 7 LOUREIROS 28 PEDREIRA 40

POMBA 75 PUMARIÑO 23

RIVEIRO 106 SILVAN 35

SOUTULLO 41 TORRE 65

FERREIRA 181 FERREIRA 15 FIGUEIRAS 7

PIÑEIRO 69 TEIXOEIRAS 20

VIEITE DE ABAIXO 35 VIEITE DE ARRIBA 35

OCA 545 CANAL 4

CAPELAN 70 CARANTOS 54 CODESIDO 109

MIÑATA 95 MONTECELO 89

OCA 95 PODRIZO 29

SAN XUSTO 214 CUCA 119 LUME 10

RECECINDE 74

SAN XUSTO 11

SEAVIA 951

AMBOADE 53

ARIXON 39

BUXAN 94

CAMPELO 21

CERQUEIRAS 45

FREIXEIRO 10

MIRA 119

NOGUEIRA 83

RABADEIRA 230

RODEIRO 33

SALGUEIRAS 150

SEAVIA 40

SEGUFE 34

TRABA 831

ABELLARIZA 33

CARBALLAL 18

CERQUEIRAS 26

IGLESIA (A) 50

MUIÑOSECO 41

RIO 13

RUEIRO 23

SAN ROQUE 578

TRABUXANS 26

VARELA 23

VALENZA 417

BUSTELO 20

CASTROBO 96

LESTON 82

PORTOQUINTANS 44

RAMALLON 31

RIBELA 2

SERRA 63

VALENZA 79

VERDES 85 ERBELLEIRA 52

MORAZAS 25

PONTE 8

XAVIÑA 364

AVIEIRA 10

CAMPO LONGO 64

FERREIRO 27

IGLESIA 5

PEDROUZO 62

PIÑEIRO 35

POCEIRO 19

PORCARIZA 30

SORRIBAS 48

LAGOA 37

XAVIÑA 64

27

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Parroquias do concello de Coristanco por número de habitantes Parroquias. Ano 2010 Nº de habitantes

SEAVIA 951 CORISTANCO 880

TRABA 831 ERBECEDO 742 AGUALADA 628

OCA 545 VALENZA 417 XAVIÑA 364 COUSO 355 CEREO 352 CUNS 312

CASTRO 308 SAN XUSTO 214 FERREIRA 181 VERDES 85

Principais núcleos de poboación. Concello de Coristanco. Núcleos de poboación. Ano 2010 Nº de habitantes

SAN ROQUE 578 BORMOIO 395

RABADEIRA 230 BRAÑA 173

ESFARRAPA 165 CARRIZAL 163

SALGUEIRAS 150 CUCA 119 MIRA 119

VILAVERDE 115 CODESIDO 109

RIVEIRO 106

Como podemos comprobar nas táboas anteriores, a nivel parroquial o reparto da poboación e moi desigual, Seavia é a parroquia máis poboada acollendo a máis do 13% da poboación municipal (951 habitantes). Pola contra a parroquia de Verdes é a menos poboada con tan só o 1,1% da poboación (85 habitantes). San Roque é o núcleo de poboación máis importante (578 habitantes) e só 12 núcleos de poboación superan os 100 habitantes. O resto faino de forma diseminada ou en núcleos de poboación de pequeno tamaño.

28

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Clasificación das parroquias segundo o grao e subgrao de urbanización

Nome parroquia Grao de urbanización parroquia

Subgrao de urbanización parroquia

Código provincia

Código concello

Nome concello

A AGUALADA (SAN LOURENZO) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

SANTA BAIA DE CASTRO (SANTA BAIA) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

CEREO (SANTA MARÍA) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

CORISTANCO (SAN PAIO) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

COUSO (SAN MIGUEL) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

CUNS (SAN VICENZO) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

ERBECEDO (SAN SALVADOR) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

FERREIRA (SANTA MARÍA) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

OCA (SAN MARTIÑO) ZIP ZIP baixa 15 15029 Coristanco

SAN XUSTO (SAN XIÁN) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

SEAVIA (SAN MAMEDE) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

TRABA (SANTA MARÍA) ZIP ZIP baixa 15 15029 Coristanco

VALENZA (SAN PEDRO) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

VERDES (SANTO ADRÁN) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

XAVIÑA (SAN TOMÉ) ZPP ZPP superbaixa 15 15029 Coristanco

Fonte: IGE.

Definicións. Zona densamente poboada (ZDP): Conxunto contiguo de áreas locais de densidade superior a 500 hab./Km2 e unha poboación total para a zona de alomenos 50.000 habitantes. Zonas intermedias (ZIP): Son o conxunto de áreas locais que non pertencen a unha zona densamente poboada onde cada unha delas conta cunha densidade superior a 100 hab./ Km2 e, ou ben a poboación total da zona é superior a 50.000 habitantes, ou ben é adxacente a una zona poboada densamente. Zonas pouco poboadas (ZPP): Son os grupos de áreas locais que non pertencen a zonas densamente poboadas ou a zonas intermedias

29

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




4.2. ESTRUTURA, EVOLUCIÓN E DINÁMICA DA

POBOACIÓN

Poboación segundo sexo e grupos quinquenais de idade.

Concello de Coristanco. Ano 2010 Total Homes Mulleres

Total 7.165 3.482 3.683 0-4 175 91 84 5-9 211 103 108

10-14 210 107 103 15-19 264 125 139 20-24 363 190 173 25-29 457 232 225 30-34 451 240 211 35-39 455 232 223 40-44 476 241 235 45-49 514 266 248 50-54 560 281 279 55-59 466 250 216 60-64 505 267 238 65-69 493 230 263 70-74 438 188 250 75-79 442 190 252 80-84 356 138 218

85 e máis 329 111 218

Poboación segundo sexo e grandes grupos de idade.


Total 7.165 3.482 3.683 Menos de 16 641 323 318

16-64 4.466 2.302 2.164 Máis de 64 2.058 857 1.201

ESTRUTURA DA POBOACIÓN. As táboas e a pirámide de poboación reflicten o avellentamento da poboación cunha estrutura demográfica que presenta un elevado grao de senectude, onde os maiores de 65 anos triplican aos menores de 16, o que repercute nun saldo vexetativo negativo, froito dunha baixa natalidade amplamente superada por unha mortalidade derivada do avellentamento da poboación.

Pirámide de poboación do Concello de Coristanco.

Trátase dunha pirámide con forma de furna, cunha baixa natalidade, un gran continxente de poboación vella e efectivos activos maduros. Exemplo dunha poboación en clara regresión demográfica. A partir dos 64 anos as mulleres superan en gran número aos homes.

30

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Indicadores de poboación


Porcentaxe de poboación segundo ámbito xeográfico 10,2 10,1 10,1

Densidade de poboación 50,8 24,7 26,1

Idade media no 1 de xaneiro 49,2 47,5 50,7

Porcentaxe de poboación menor de 20 anos 12,0 12,2 11,8

Porcentaxe de poboación entre 20 e 64 anos 59,3 63,2 55,6

Porcentaxe de poboación de 65 e máis anos 28,7 24,6 32,6

Índice de envellecemento 239,3 201,2 276,7

Índice de sobreenvellecemento 16,0 13,0 18,2

Índice de dependencia global 58,8 49,8 68,4

Índice de dependencia xuvenil 13,2 13,0 13,5

Índice de dependencia senil 45,6 36,9 54,9

Índice de estrutura da poboación en idade activa 126,7 128,1 125,2

Índice de recambio da poboación en idade activa 191,3 213,6 171,2

Índice de masculinidade 94,5 - -

31

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Poboación do Concello de Coristanco desde 1900 hasta 2010.

Anos Nº de Habitantes 1900 6.495 1910 6.982 1920 7.290 1930 7.338 1940 8.414 1950 9.327 1960 9.609 1970 9.684 1981 10.187 1986 10.271 1987 10.303 1988 10.267 1989 10.165 1990 10.118 1991 9.334 1992 9.324 1993 9.284 1994 9.228 1995 9.110 1996 8.416 1998 8.240 1999 8.218 2000 8.146 2001 8.098 2002 8.001 2003 7.860 2004 7.765 2005 7.646 2006 7.582 2007 7.528 2008 7.376 2009 7.285 2010 7.165

Fonte: INE. Elaboración propia. MÁXIMO HISTÓRICO MÍNIMO SECULAR

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN. Na evolución da poboación obsérvase un crecemento constante dende principios de século ata o ano 1987, onde con 10.303 habitantes acádase o máximo histórico de poboación. Dentro deste período é especialmente salientable o pulo demográfico rexistrado na década dos corenta e cincuenta, con incrementos de un millar de habitantes por década, nun momento histórico onde outros concellos padecían unha forte emigración a Sudamérica. A emigración cara Europa deixase sentir, pero de forma máis suave que noutras zonas de Galicia, e incluso nas décadas dos sesenta e setenta a poboación segue medrando. A partir dos anos 80 o proceso de avellentamento da poboación provoca a caída da natalidade e a conseguinte perda de poboación. Dende finais da década dos oitenta a dinámica demográfica entra nun proceso de recesión.

Evolución da poboación por parroquias. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

CONCELLO DE CORISTANCO 8146 8098 8001 7860 7765 7646 7582 7528 7376 7285 7165AGUALADA 695 705 692 687 678 669 656 633 640 635 628

CASTRO 349 353 362 353 347 346 339 333 319 312 308

CEREO 466 455 441 426 415 401 396 389 367 355 352

CORISTANCO 989 981 971 965 932 899 891 911 893 869 880

COUSO 441 433 431 413 396 388 385 379 376 361 355

CUNS 404 402 397 383 379 370 359 346 330 321 312

ERBECEDO 879 868 862 842 829 812 807 808 776 751 742

FERREIRA 206 200 197 192 192 190 185 189 187 187 181

OCA 618 615 615 610 604 598 587 583 561 557 545

SAN XUSTO 231 235 231 233 234 232 232 229 222 219 214

SEAVIA 1047 1051 1020 988 988 975 976 970 964 959 951

TRABA 856 841 839 830 838 846 847 851 837 874 831

VALENCIA 492 488 479 480 479 470 467 457 447 433 417

VERDES 91 91 88 92 93 90 91 91 90 86 85

XAVIÑA 382 380 376 366 361 360 364 359 367 366 364

Esta táboa amósanos a perda progresiva de poboación do concello que se fai practicamente extensiva á totalidade das parroquias.

32

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




DINÁMICA DA POBOACIÓN.

Movemento natural da poboación: natalidade, mortalidade e crecemento vexetativo.

33

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Nacementos, defuncións, matrimonios e crecemento vexetativo. 1975-2010. Concello de Coristanco 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Nacementos 141 128 107 71 38 41 45 42 36 42 38 37 26 35 38 39Defuncións 74 86 83 83 88 82 88 82 77 97 84 76 97 98 84 91

Saldo vexetativo 67 42 24 -12 -50 -41 -43 -40 -41 -55 -46 -39 -71 -63 -46 -52Matrimonios 96 62 53 56 27 21 27 26 23 23 21 20 15 13 16 12

Indicadores demográficos

Concello de Coristanco Ano 2009 Taxa bruta de natalidade 5,3

Número medio de fillos por muller 0,9 Idade media á maternidade 30,6 Taxa bruta de mortalidade 11,6 Taxa bruta de nupcialidade 1,8

Idade media ao primeiro matrimonio. Homes 33,6 Idade media ao primeiro matrimonio. Mulleres 30,7

34

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




MOVEMENTOS MIGRATORIOS. Xunto co crecemento vexetativo o saldo migratorio (número de inmigrantes menos número de emigrantes) completa o balance demográfico dun territorio. O saldo migratorio constitúe un factor clave para coñece-lo crecemento real da poboación así como a súa tendencia. Este factor ten unha incidencia directa no crecemento vexetativo, xa que os efectivos que emigran ou inmigran, son sempre persoas xoves con máis repercusión no movemento natural.

Migracións segundo tipo da migración. 1995-2009 Concello de Coristanco 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

EMIGRACIÓN 190 137 144 201 175 204 202 180 227 186 231 Emigración interna 180 109 119 158 135 165 175 157 193 173 205 Emigración externa 10 28 25 43 40 39 27 23 34 13 26 A outra CCAA 10 28 25 24 20 32 22 21 26 10 13 Ao estranxeiro .. .. .. 19 20 7 5 2 8 3 13 INMIGRACIÓN 99 139 100 138 142 134 181 171 145 155 162 Inmigración interna 61 69 51 77 79 78 115 102 72 112 129 Inmigración externa 38 70 49 61 63 56 66 69 73 43 33 Doutra CCAA 2 14 13 14 22 10 34 37 17 25 24 Do estranxeiro 36 56 36 47 41 46 32 32 56 18 9

O concello de Coristanco presenta un saldo migratorio negativo que se repite (agás no ano 2.000) dende fai máis de dúas décadas. No ano 2009 o saldo migratorio negativo acada -69 persoas: marcharon 76 persoas fronte as 7 que chegaron.

Evolución do saldo migratorio 1990-2009 Concello de Coristanco 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

TOTAL -51 -91 2 -44 -63 -33 -70 -21 -9 -82 -31 -69 Saldo interno .. -119 -40 -68 -81 -56 -87 -60 -55 -121 -61 -76 Intraprovincial .. -119 -40 -73 -80 -53 -84 -60 -55 -126 -59 -78

Co resto de Galicia .. 0 0 5 -1 -3 -3 0 0 5 -2 2 Saldo externo .. 28 42 24 18 23 17 39 46 39 30 7

Co resto de España .. -8 -14 -12 -10 2 -22 12 16 -9 15 11 Co estranxeiro .. 36 56 36 28 21 39 27 30 48 15 -4

35

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Emigracións segundo tipo de migración. Concello de Coristanco 1992 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Total 137 190 137 144 201 175 204 202 180 227 186 231 Emigración interna 134 180 109 119 158 135 165 175 157 193 173 205 Á mesma provincia 134 179 109 119 157 130 160 172 154 190 168 199 Á mesma comarca 87 126 54 54 93 87 91 106 99 137 127 141 A outra comarca da mesma provincia 47 53 55 65 64 43 69 66 55 53 41 58 A outra provincia de Galicia 0 1 0 0 1 5 5 3 3 3 5 6 Emigración externa 3 10 28 25 43 40 39 27 23 34 13 26 A outra CCAA 3 10 28 25 24 20 32 22 21 26 10 13 Ao estranxeiro .. .. .. .. 19 20 7 5 2 8 3 13

Inmigracións segundo tipo de migración. Concello de Coristanco 1992 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Total 95 99 139 100 138 142 134 181 171 145 155 162 Inmigración interna 64 61 69 51 77 79 78 115 102 72 112 129 Da mesma provincia 61 60 69 46 77 77 76 112 99 64 109 121 Da mesma comarca 38 36 44 26 48 51 50 73 75 42 68 83 Doutra comarca da mesma provincia 23 24 25 20 29 26 26 39 24 22 41 38 Doutra provincia de Galicia 3 1 0 5 0 2 2 3 3 8 3 8 Inmigración externa 31 38 70 49 61 63 56 66 69 73 43 33 Doutra CCAA 7 2 14 13 14 22 10 34 37 17 25 24 Do estranxeiro 24 36 56 36 47 41 46 32 32 56 18 9

PROXECCIÓNS DE POBOACIÓN.

Series históricas de poboación. Concello de Coristanco.

1981 1986 1991 1996 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

10.314 10.271 9.334 8.416 8.240 8.218 8.146 8.098 8.001 7.860 7.765 7.646 7.582 7.528 7.376 7.285 7.165

A perda continuada de poboación dende o ano 1987 e o proceso de avellentamento desembocan nunha clara regresión demográfica. De continuar así a progresión a finais desta década, cara o ano 2020, o número de veciños estará en torno aos 6.000 habitantes.

36

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




4.3. DINÁMICA DA EDIFICACIÓN E DA VIVENDA

Número de transaccións inmobiliarias por réxime e tipo de vivenda

Concello de Coristanco 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Total vivendas 21 15 21 16 18 9 14

Réxime de vivenda

Libre 21 15 7 16 13 9 14

Protexida 0 0 14 0 5 0 0

Tipo de vivenda

Nova 1 6 16 3 5 3 6

2ª man 20 9 5 13 13 6 8

Número de licenzas segundo tipo de obra por municipios

Concello de Coristanco 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Total 9 11 19 12 12 10 16 9 15 3

Nova planta 7 10 16 12 10 10 14 9 14 1

Con demolición previa 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

Sen demolición 7 10 16 12 9 10 14 9 14 1

Rehabilitación 2 1 3 0 2 0 2 0 1 1

Edificios 2 1 3 0 1 0 2 0 1 1

Demolición parcial previa 1 1 1 0 0 0 1 0 1 0

Sin demolición 1 0 2 0 1 0 1 0 0 1

En locais 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

Só demolición total 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1

37

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Número e superficie de edificios e vivendas segundo tipo de obra

Concello de Coristanco 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Edificios nova planta 7 10 16 12 11 10 14 61 14 1

Residencial 6 9 12 12 11 10 14 59 14 1

Non residencial 1 1 4 0 0 0 0 2 0 0

Superficie nova planta (m2) 2.143 3.133 4.920 4.266 4.332 2.660 4.607 14.669 6.208 208

Residencial (m2) 1.958 3.025 2.682 4.266 4.332 2.660 4.607 13.816 6.208 208

Non residencial (m2) 185 108 2.238 0 0 0 0 853 0 0

Vivendas nova planta 6 14 12 13 18 10 14 59 29 1

Edificios en rehabilitación 2 1 3 0 1 0 2 0 1 1

Vivendas en rehabilitación 0 0 1 0 1 0 2 0 0 0

Edificios en demolición 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

Vivendas en demolición 0 0 1 0 1 0 1 0 0 1

Variación neta parque vivendas 6 14 12 13 18 10 15 59 29 0

38

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




4.4. SECTORES DE ACTIVIDADE

Afiliacións á Seguridade Social en alta laboral o día 31 de decembro de 2010 segundo o sector de actividade.

Concello de Coristanco. Decembro 2010 Número de afiliacións

Total 2.578

Agricultura e pesca 311

Industria 573

Construción 591

Servizos 1.103

A paisaxe do concello amosa unha realidade socioeconómica eminentemente agropecuaria que contrasta de forma radical coa versión socioeconómica que ofrecen os datos estatísticos. Atendendo aos datos estatísticos o sector primario estaría ocupado polo 12% dos efectivos activos. O sector secundario suporía o 45% do continxente de traballadores, dividido entre o subsector da industria (22%) e o subsector da construción (23%). O sector servizos acollería ao restante 43% dos efectivos. Esta contradición entre a paisaxe socioeconómica e a estatística oficial obedece en gran parte a que as cifras non recollen unha realidade en forma de efectivos que, empregados no sector secundario e terciario, desenvolven unha segunda actividade, non cuantificada, en actividades agropecuarias, ao igual que xubilados, amas de casa, parados... Outra situación que pode inducir ao erro é o feito de que unha porcentaxe de empresas ou profesionais rexistrados no concello de Coristanco realicen a súa actividade laboral fora do termo municipal.

Distribución municipal de usos Concello de Coristanco. Ano 2004 Hectáreas

Superficie total do concello 12.568 Superficie agraria utilizada (SAU) 4.068

Superficie forestal 8.499 Desarborizada 488

Arborizada 8.012

39

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Aparte da gran sona e importancia do produto estrela da horta de Coristanco, as patacas, hai que destacar, pola súa extensión, a superficie forestal. Existe tamén unha importante cabana gandeira especialmente bovino e porcino.

Gando porcino. Distribución de prazas en explotacións industriais Concello de Coristanco. Ano 2009 Número de prazas

Prazas de reprodutoras 573

Prazas de cebo 1.511

Efectivos e explotacións de gando bovino. Concello de Coristanco. Ano 2009 Total

Número de explotacións 289 Número de bovinos 5.040 Número de vacas 3.029

Número de vacas de muxidura 1.907 Número de vacas de non muxidura 1.122

Outros bovinos 2.011

Número de empresas segundo actividade principal e titularidade

Tota

l

Pers

oas

físic

as

Soci

edad

es

anón

imas

Soci

edad

es d

e re

spon

sabi

lidad

e lim

itada

Soci

edad

es

coop

erat

ivas

Out

ros

TÓDALAS ACTIVIDADES 437 291 4 109 2 31 Industria, incluída a enerxía 46 31 1 13 0 1 Industrias extractivas 1 0 0 1 0 0 Industria manufactureira 44 31 1 11 0 1 Produción e distribución de enerxía eléctrica, gas e auga 1 0 0 1 0 0 Construción 139 81 1 42 0 15 Servizos 252 179 2 54 2 15 Comercio, reparación de vehículos de motor, motocicletas e ciclomotores e artigos persoais e de uso doméstico 95 68 2 20 1 4

Hostalería 43 39 0 1 0 3 Transporte, almacenamento e comunicacións 41 30 0 11 0 0 Intermediación financeira 5 4 0 1 0 0 Actividades inmobiliarias e de alugueiro; servizos empresariais 36 19 0 15 0 2

Educación 1 0 0 0 1 0 Actividades sanitarias e veterinarias, servizos sociais 8 4 0 2 0 2 Outras actividades sociais e de servizos prestados á comunidade; servizos persoais 23 15 0 4 0 4

40

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




Paro rexistrado por sector de actividade. Concello de Coristanco 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Paro total 568 522 493 526 671 733 Agricultura/Pesca 9 10 12 9 10 14

Industria 173 159 155 172 195 199 Construción 124 114 116 137 198 227

Servizos 210 190 174 166 224 230 Sen emprego anterior 51 49 38 42 44 62

O sector secundario e o máis prexudicado en canto a número de parados, a crise da construción afecta de forma directa este subsector e arrastra ao subsector da industria. O sector servizos rexistra un importante número de parados debido a que acolle un importante continxente de activos e por mor da temporalidade e estacionalidade dalgúns empregos, sobre todo aqueles relacionados coa hostalaría.

41

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




4.5. CADROS RESUMO DE SOCIEDADE,

POBOACIÓN E ECONOMÍA

SOCIEDADE E POBOACIÓN

CADRO RESUMO DE ECONOMÍA

42

4. S

OC

IOEC

ON

OM

ÍA

CONCELLO CORISTANCO




5. INFRAESTRUTURAS E DOTACIÓNS

43

5. IN

FRA

ESTR

UTUR

AS

E DO

TAC

IÓN

S

CONCELLO CORISTANCO




5.1 REDE VIARIA

5.2 ABASTECEMENTO DE AUGA

O Municipio é cruzado pola estrada AC-552 da Coruña a Fisterra, a cal articula a súa relación co resto da provincia. Tamén destacan a estrada local AC-421 que percorre a área máis oriental do Municipio de norte a sur, dende A Agualada a Verdes, para seguir ruta ata Buño; a DP-2091, que une Cereo con Xaviña pasando por Coristanco e tamén a DP-2904, saíndo de San Roque cruza Seavia de norte a sur para dirixirse logo a Santa Comba. A escala superior o concello sérvese da autoestrada AG-55 A Coruña-Carballo, que enlaza coa AC-552 preto do límite municipal. Actualmente atópase en proxecto a Vía de Alta capacidade Carballo-Berboias, que percorre o cuadrante noroccidental do Concello, enlazando coa AG-55. RELACIÓN DAS PRINCIPAIS VIAS DE COMUNICACIÓN - Rede Autonómica:

AC-552 A Coruña-Fisterra AC-421 Agualada-Buño

- Estradas Deputación: DP-2901 Coristanco-Cereo DP-2902 Agualada-Cuns DP-2903 Portoquintáns-Coristanco-Cereo DP-2904 Coristanco-Santa Comba DP-1910 Oca-Verdes-Cances DP-1912 Coristanco-Rus DP-1911 Soutullo-Coristanco-Rus

Os dous núcleos principais teñen cubertos a totalidade das súas necesidades. A maioría dos núcleos rurais posúen abastecemento e os que non o teñen están situados na zona alta do municipio, o que supón certo custo. O resto dos asentamentos, en xeral grupos de edificacións dispersos, realizan traídas particulares ou extraen auga dos pozos. O concello de Coristanco conta cunha traída municipal, xestionada actualmente pola empresa Aquagest, que abastece ao núcleo de San Roque e arredores, así como con numerosas traídas veciñais nas que, en xeral, a auga non recibe tratamento. No sistema municipal, a auga é captada do río Vao (afluente do Anllóns) e impulsada, tras o seu paso pola ETAP, ao depósito de cabeceira de Carrizal (duns 690 m3), dende o que é distribuída ao núcleo de San Roque e arredores, mediante unha tubaxe de 200 mm de diámetro, que discorre paralela á estrada. O principal problema detectado é a existencia de núcleos sen servizo municipal, polo que dende o Plan Xeral proporase a conexión dalgúns deles á rede principal, mediante a execución dun depósito regulador na parte sur do concello que se conectará á ETAP existente a través dunha impulsión. Este novo ramal a executar no sistema de San Roque, implica a necesaria ampliación da ETAP e do bombeo do río existentes. Ademais, na análise do sistema municipal actual, detéctase a necesidade de aumentar a capacidade de regulación do depósito de cabeceira de Carrizal que abastece ao núcleo de San Roque. Nalgunhas redes veciñais con problemas propuxéronse novas captacións e/ou depósitos.

44

5. IN

FRA

ESTR

UTUR

AS

E DO

TAC

IÓN

S

CONCELLO CORISTANCO




5.3 SANEAMENTO DE AUGAS RESIDUAIS

5.4 XESTIÓN DE RESIDUOS

O concello de Coristanco non ten un saneamento conxunto, é dicir, o saneamento faise nos principais núcleos de poboación. A poboación eminentemente agrícola utiliza o pozo negro ou fosa séptica. Moitos dos núcleos rurais do concello teñen unha rede de saneamento, aínda que o seu vertido sen ningunha depuración faise directamente. Na actualidade o concello conta con dúas EDAR en funcionamento. Unha é a de Conles, na parroquia de Traba e outra sitúase na parroquia de Oca. Tamén está en construción a EDAR de Ardaña, no concello de Carballo na zona do Río Grande na Agra de Noví, e dará servizo a uns 2.000 habitantes dos concellos de Carballo e Coristanco, unha cifra que se duplicará de cara ao futuro porque a obra civil foi deseñada para 4.000 habitantes. Os novos colectores recollerán as augas fecais das parroquias carballesas de Rus e Ardaña e a colindante de Erbecedo de Coristanco. En proceso de proxecto atópase a EDAR de Vilaverde que pretende resolver os problemas de vertidos de augas residuais nas parroquias de Cereo e Valencia, cunha capacidade para 1.000 habitantes equivalentes. Detectamos una importante carencia deste tipo espazos de recepción de residuos polo que se pulará pola execución de varios puntos limpos no concello de Coristanco, cuxa situación e localización estudarase en función dos espazos industriais e residenciais propostos, na procura dunha eficiente e sostible manexo dos residuos. No concello atópase unha empresa adicada á recollida de residuos da construción. Conta con dúas naves, unha legalizada e outra denunciada pola axencia urbanística, situación que deberá resolverse no P.X.O.M. de Coristanco que esta en redacción actualmente. Existen no concello colectores específicos para a recollida de papel-cartón, vidro e residuos orgánicos e ademais participa no Programa de Recollida de Plásticos Agrícolas. Entendemos preciso implementar no concello un Plan de Xestión de Residuos Sólidos Urbanos eficiente que se asente nos seguintes principios xerais: - Integración. - Eficacia. - Eficiencia. - Corresponsabilidade e coordinación de actuacións. Todos estes principios oriéntanse á consecución dos seguintes fins primordiais: - Protección da saúde e mellora da calidade de vida das persoas. - Protección e mellora do Ambiente.

45

5. IN

FRA

ESTR

UTUR

AS

E DO

TAC

IÓN

S

CONCELLO CORISTANCO




5.5 ENERXÍA

5.6 COMUNICACIÓNS

5.7 EQUIPAMENTOS

A enerxía eléctrica que se obtén da forza do vento é un dos recursos en desenvolvemento. Algúns dos atractivos deste tipo de enerxía é o seu carácter renovable e non consuntiva, é dicir, que non consume recursos, autóctona, xa que se desenvolve no lugar e non xeradora de emisións contaminantes. Na actualidade está en funcionamento o Parque Eólico de Castelo, situado entre Coristanco, Tordoria e Santa Comba cunha potencia de 16,5 MW e 25 aeroxeradores. En proceso de execución atópase o Parque Eólico de FonteSilva, nos concellos de Coristanco e Santa Comba, trátase dun parque cunha potencia total de 27,60 MW. No río Calvar atópase a Hidroeléctrica del Batán que conta cunha potencia de 240 kW. Tódolos núcleos do municipio contan cun servizo de telefonía, ademais o 93 % da poboación do concello ten a posibilidade de conexión a internet mediante ADSL, HDSL, IDSL, R-ADSL, VDSL, DSL. Nunha primeira análise, obsérvase unha gran diferenza entre os equipamentos existentes na área urbana de San Roque e Agualada, poboacións que contan con maior número de habitantes, fronte ás existentes no resto das parroquias. Estes lugares presentan dotacións de diferente magnitude e natureza, aquí concéntranse os equipamentos educativos, sanitarios, socio-culturais, etc. Os equipamentos do concello reflíctense nas fichas e planos do estudo do modelo de asentamento.

46

5. IN

FRA

ESTR

UTUR

AS

E DO

TAC

IÓN

S

CONCELLO CORISTANCO




6. ESTRUTURA DO ASENTAMENTO

47

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Do latín sedere (estar sentado) > adsedentare > asentar. Ao longo dos séculos, a sociedade asentada nun territorio organizouse, física e funcionalmente, en torno ao aproveitamento dos recursos dispoñibles, baixo as condicións impostas por un medio natural concreto, co que se establecen estreitas relacións de dependencia. A través do proceso de adaptación a ditas condicións, o home foi creando hábitats característicos á súa medida, deixando plasmadas, tanto no medio físico como no biótico, as pegadas da súa actividade. O resultado deste proceso é un territorio humanizado que hoxe determina de xeito fundamental a paisaxe rural e actúa como soporte da actividade presente. O estudo do modelo do asentamento ten por obxecto o coñecemento da sociedade e da súa resposta ante un territorio e un momento da historia concretos. Trátase polo tanto de situar no tempo e no espazo unha realidade que hoxe se amosa complexa, posto que esixe a análise dos distintos condicionantes que foron definindo un modo de habitar, e polo tanto un modo de asentamento que quedou impreso no territorio. Poderíase marcar o punto de partida na adaptación total ao medio, na que os enclaves defensivos e a proximidade a fontes produtivas de alimento son elementos protagonistas da elección dun lugar. Pouco a pouco, as relacións de intercambio, as distintas rutas que se afianzan unindo lugares, así como o progreso tecnolóxico, a crecente mobilidade da sociedade, e a perda da relación de autosuficiencia coa terra, constrúen ata o día de hoxe unha sociedade que vai mudando as súas dependencias e polo tanto, as súas preferencias á hora de escoller un lugar para habitar. Atendendo ós restos arqueolóxicos que chegan ata os nosos días, os asentamentos no concello de Coristanco datan de tempos moi antigos, e a súa lectura amosa a adaptación do home as características naturais do medio, e ao mesmo tempo sinalan o inicio da modificación do mesmo por parte daquel.

48

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




6.1. O MEDIO RURAL E OS SEUS ASENTAMENTOS

6.1.1. ÁMBITOS TERRITORIAIS E OS SEUS LÍMITES

Cando se analiza un territorio resulta interesante a análise dos límites que o definen. Isto proporciona unha ferramenta útil para coñecer a súa pertenza a determinadas áreas xeográficas ou funcionais. Estes límites poden ser naturais ou administrativos, poden estar definidos por elementos artificiais, ou simplemente, ligados á memoria colectiva. Con este exercicio comprenderemos mellor os niveis de relación entre as diferentes zonas ou áreas xeográficas, sexan ou non estas pertencentes ao ámbito de estudio que nos ocupa, o concello. Coristanco pertence á comarca de Bergantiños, a cal ten unha delimitación que coincide practicamente coas terras que forman parte da conca do río Anllóns, que a partir do seu nacemento atravesa os concellos de Laracha, Carballo, Coristanco e desemboca na ría de Corme e Laxe, despois de atravesar e delimitar Ponteceso e a Cabana de Bergantiños. Tres grandes estruturas morfolóxicas condicionan o asentamento humano e as actividades económicas deste espazo comarcal: a) O sur montañoso, coñecido como anfiteatro de Bergantiños, con altitudes que superan os 400m e que se

corresponde coa zona menos poboada, onde as actividades económicas máis destacadas son a gandería e a explotación forestal.

b) A parte central, formada polo amplo val do río Anllóns, que recorre a comarca de Bergantiños de este a oeste, con altitudes en xeral inferiores ós 200m. Neste val é onde se asenta a maior parte da poboación comarcal, coa vila de Carballo como capital. As vías de comunicación principal converxen tamén neste val, concretamente en Carballo, das cales a de maior intensidade de tráfico é a estrada A Coruña-Fisterra, AC-552, que é un auténtico eixo de concentración demográfica e económica.

c) A costa, con frecuencia separada da conca do río Anllóns por relevos de escasa importancia. Nesta costa a poboación aséntase principalmente na ría de Corme e Laxe, e nas pequenas penínsulas de Malpica e Caión

49

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




A situación que ocupa Coristanco dentro do conxunto da comarca é claramente central resultando ser o único dos sete concellos totalmente interior. Esta é a razón pola cal o asentamento humano no concello que nos ocupa está condicionado só polas dúas primeiras das estruturas morfolóxicas definidas con anterioridade. O límite do concello de Coristanco polo norte márcao o río Anllóns, aínda que aquí atopamos unha non coincidencia entre o límite xeográfico e o límite administrativo, pois tamén pertence a Coristanco unha parte das terras ao outro lado do río Anllóns, entre os concellos de Ponteceso e Carballo. O límite sur ven determinado de novo pola xeografía, un reborde amesetado, máis coñecido como “bloque do Xallas”, e que actúa de elemento separador entre a conca do Anllóns e as concas do Xallas e do río Grande, separando Coristanco dos concellos de Zas, pertencente á comarca da Terra de Soneira, e Santa Comba, xa na comarca do Xallas. Non acontece o mesmo nos límites este e oeste, onde ao compartir características xeográficas homoxéneas, os límites cos outros concellos (Carballo, Cabana de Bergantiños e Zas) apóianse en elementos máis débiles como poden ser pequenos montes, canles de auga ou vías secundarias, e cando non en elementos destacables como o río Lourido polo nordeste ou o río Rosende e o río Grande, afluente do Rosende, polo oeste. A proximidade da zona noroeste de Coristanco á área urbana de Carballo, vila que ten a capitalidade da comarca de Bergantiños e onde a maiores se producen as comunicacións máis importantes entre o concello de Coristanco, Carballo e a non afastada cidade da Coruña; é imprescindible para entender gran parte da dinámica de desenrolo dos últimos anos desa área e o contraste que se produce entre ela e o resto do concello de Coristanco. Ata aquí temos amosado o mapa municipal, ámbito no que se recoñecen a actividade humana e a identidade local. Agora ben, dentro deste gran espazo é preciso distinguir outros ámbitos menores mediante unha observación máis precisa do territorio. Xurde entón o concepto de parroquia.

50

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




6.1.2. DESCRICIÓN DOS ÁMBITOS PARROQUIAIS

Sempre se entendeu a parroquia como a unidade espacial que permite a articulación da vida comunitaria en virtude das relacións de veciñanza, de traballo, etc. Tradicionalmente, no ámbito da parroquia teñen lugar as actividades económicas, tanto de tipo produtivo como mercantil, ao tempo que as cívicas e relixiosas. Polo tanto, os límites da parroquia non teñen que ver tanto cunha existencia dunha liña clara e precisa, senón cunha tradición ancestral de percibir e habitar un espazo. O concello articúlase a través do val do río Anllóns que discorre cunha orientación este-oeste, a unha altitude media de 75m. Sen embargo, dentro desta conca é posible distinguir ámbitos territoriais secundarios mediante unha observación detallada do territorio. Se poñemos en relación a distribución parroquial de Coristanco e o plano hipsográfico, compréndese mellor cómo os ámbitos parroquiais se corresponden con unidades xeomorfolóxicas. A existencia duns simples accidentes xeográficos adquire suma importancia cando contribúen a formalizar un espazo territorial que o home é capaz de percibir; ben porque se produce unha conca visual ou porque as diferenzas xeográficas deixan pegada no territorio. Así, o estudio das parroquias lévanos a consideralas en relación a unha serie de unidades de relevo, que determinan en gran parte as súas características: - O “bloque do Xallas”, que dentro do concello está formado de este a oeste polo monte do Castelo, o alto do

Campelo, o monte de Rial e o monte de Sordíns e todo o altiplano situado entre eles. - A penachaira como espazo de transición entre as zonas máis altas das que falamos antes e as terras máis chairas

próximas ao río Anllóns. - A zona de menor altitude do val do río Anllóns, onde se situarán a maior parte das parroquias de Coristanco, e

onde se concentran a maior parte dos asentamentos. Agora imos facer unha descrición máis polo miúdo destes espazos. Para proceder á descrición das parroquias decidiuse agrupalas, buscando unidades coherentes, pola súa posición, disposición de asentamentos, tipo de paisaxe ou a presenza dun elemento común que as caracterice. Esta ordenación non pretende máis que dar un orden que facilite o estudo da estrutura e forma das parroquias para chegar á comprensión da totalidade do concello, descubrindo o conxunto a través das súas partes.

51

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

Distribución parroquial en relación co plano hipsográfico

CONCELLO CORISTANCO




ÁMBITO DA CONCA ALTA DO RÍO ANLLÓNS: AS PARROQUIAS DE CUNS, COUSO, SEAVIA E ERBECEDO Situadas ao sur-sueste, Cuns, Couso, Seavia e Erbecedo están marcadas pola presenza de parte do cordal que conforma o anfiteatro da comarca de Bergantiños. As catro comprenden amplas áreas de borde case baleiras, coincidentes coas terras máis altas dos montes de Castelo, alto de Campelo, monte de Rial e monte de Sordíns, así como o altiplano situado ós seus pés; chegando a quedar incluídas no concello parte das terras ao outro lado do cordal, que xa verten as súas augas ao río Xallas. Aquí a maior parte dos asentamentos aparecen ao norte das parroquias entorno a canles de auga. A paisaxe está marcada polo rastro de actividades agropecuarias: agricultura, gandería e explotación forestal.

A PARROQUIA DE CUNS, sitúase no extremo suroeste do concello, uníndose a el a través dun estreitamento entre os concellos de Cabana de Bergantiños e Santa Comba. Esta forma de apéndice respecto do resto do concello ten a súa xustificación no feito de que das quince parroquias de Coristanco, esta é a única na que os seus terreos non pertencen á conca do río Anllóns que caracteriza a comarca de Bergantiños, senón á conca do río Grande e por iso entendemos que no pasado estivo localizada na comarca veciña da Terra de Soneira. Pero na actualidade considérase pertencente ao concello de Coristanco, pois o cordal que se inicia nas terras baixas do rego da Parga e alcanza as cotas máis altas no Pico de Meda, na parte este de Cuns, déixaa illada da Terra de Soneira. Os montes de Rial e da Fonte Silva, que definen o límite oeste da parroquia co concello de Santa Comba, penetran en Coristanco polo estreitamento do que falábamos con anterioridade, e aínda que non debuxan o límite administrativo de Cuns respecto das parroquias veciñas de A Agualada e Couso, si son elementos separadores recoñecibles no territorio.

A posición do monte de Sordíns, cun desenrolo que atravesa de sur a norte a parroquia, fai que esta quede dividida en dúas zonas de asentamento. A primeira delas, e a máis poboada, é a que aparece nun espazo lixeiramente elevado entre os regos de Porto Curro e da Fervenza, na parte baixa do ámbito definido e protexido ao oeste polo monte de Sordíns e ao este polos montes de Rial e da Fonte Silva. Do outro lado do monte de Sordíns, o oeste, podemos recoñecer unha segunda zona de asentamento, vinculada ao val do rego da Parga, cunha disposición dos asentamentos distinta á anterior. Aquí os núcleos aparecen a media ladeira, entre as terras do monte e as terras de cultivo. A relación da parroquia co resto do concello ten lugar a través da estrada provincial CP-2902, comunicando directamente a vila de Bormoio e a estrada AC-552 coa parroquia de Cuns. Outra estrada provincial, a CP-2906, comunica Cuns co concello de Santa Comba. A natureza granítica do subsolo fai que a maior parte da superficie da parroquia este cuberta de monte baixo, mato e explotacións forestais. Só as zonas de menor pendente se reservan para a agricultura. Por outra parte, este tipo de subsolo, de roca ígnea ácida na súa maior extensión, caracterízase por ser máis dura e por tanto menos erosionable, feito que da lugar a perfiles montañosos de cumios máis apuntados e vales máis anchos e de menores pendentes.

52

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




A PARROQUIA DE COUSO comprende a área do “Bloque do Xallas” situada entre o monte da Fonte Silva e o Alto do Campelo, así como o inicio da conca do río Rabuxenta. Podemos recoñecer dous focos de asentamento, separados pola formación montañosa de O Pedrido, Carballo de Armada e Cruz de Parada, tamén coñecida como montes de Couso. O primeiro deles é o formado polos núcleos de O Vilar, Ventoso, A Furoca, Esternande e A Ribela. A pesar de tratarse de cotas altas, duns 375m de altitude, esta zona do territorio, supoñemos que por razóns de microclima e por tratarse dunha gran planicie, de aí o nome de altiplano de Santa Comba; estivo poboada dende o Paleolítico, como se desprende dos achádegos atopados no monte das Medoñas, e máis adiante os castrexos deixaron tamén a súa pegada neste lugar, como demostra a existencia do castro de Vilar. Os asentamentos de novo actúan de bisagra entre as pendentes máis altas do monte e o inicio das terras máis chairas e válidas para o cultivo, é o caso de O Vilar, Ventosa e A Furoca. Cando o asentamento se sitúa alí onde a pendente se suaviza moito, a súa forma é máis solta e ten unha rede viaria máis mallada que presenta cruces de camiños. Este é o caso dos núcleos de Esternande e A Ribela. O segundo foco de asentamento xorde entorno ao rego de Ponte Trilla, rego de Couso e Rego de Regos, que conducen as súas augas cara un río maior, o Rabuxenta. Aquí o espazo agrícola sitúase na chaira entre os núcleos e o fondo do val. Atoparíamos nun espazo distinto, onde se produce o chanzo do cordal que delimita a comarca. Ós pés da mesma xorden os asentamentos de Pereiras, Couso, Currás de Abaixo, Curras de Arriba e Brenlla, nun ámbito visual completamente diferente ao anterior, o da conca do río Rabuxenta. Unha estrada municipal cose todos estes asentamentos e comunícaos cos das parroquias veciñas de Ferreira e Seavia.

53

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




A PARROQUIA DE SEAVIA é a de maior extensión do concello, cunha superficie de 24’25km2. Ao mesmo tempo acolle o maior número de habitantes, 959, segundo o nomenclátor do INE de 2009. Se ós datos anteriores sumamos a dispersión dos asentamentos, o resultado é unha densidade media baixa. Nesta ampla superficie parroquial teñen cabida áreas ben diferenciadas. O ámbito menos poboado e o de maior extensión é o sur, ocupado polo altiplano, con altitudes elevadas que chegan a superar os 450m no alto do Campelo. Ao anterior hai que sumar a presenza do espazo natural da Braña Rubia ou Lagoa de Alcaián. En contraposición, no norte da parroquia atopámonos cunha maior concentración de núcleos nunha superficie menor, pero cunhas características topográficas máis favorables ao asentamento: o val do río Rabuxenta no noroeste, e o val dos regos de Segufé e Amboade, no nordeste. As referencias históricas nesta parroquia coristanquesa son abundantes e constitúen a mellor testemuña da ocupación neste área dende tempos antigos. Na Lagoa de Alcaián tense atopado un bifaz que pode considerarse do período Achelense do Paleolítico Inferior. Nas proximidades do núcleo de Arixón aséntase o castro de Puga. Incluso a propia toponimia dos núcleos fala dos antigos habitantes: Seavia, Segufé, Gosende e Mira, de orixe suevo; Alcaián, Chafarís e mesmo a advocación da parroquia, San Mamede, suxiren a presenza dos cristiáns mozárabes, que probablemente chegados doutras zonas da península atoparon refuxio no mosteiro bieito que existiu en Seavia e que constitúe parte importante da súa historia. A forma de estruturarse os núcleos é semellante á da parroquia anterior, segundo nos atopemos nunha ou noutra das áreas de asentamento. Os situados na área sur aparecen ós pés do monte do Alto de Campelo e do monte de Castelo, é o caso de As Salgueiras, O Campelo, Mira e Abelenda. A paisaxe fala dun uso do solo variado, pois as parcelas de uso forestal mestúranse coas destinadas a pastizais para ao gando e as ocupadas polo monte baixo, sen poder chegar a ver a predominancia dunhas sobre as outras. Na área norte da parroquia, os núcleos xorden a varios niveis altimétricos, pero sempre en posición de dominio sobre as terras máis chairas destinadas ao cultivo. É o caso de A Rabadeira e Nogueira, que miran cara a conca do río Rabuxenta, espazo visual máis característico das veciñas parroquias de Couso e Ferreira. Tamén de Arixón e O Rodeiro, no espazo visual da conca do rego Seavia. Cando baixamos a cotas máis baixas, o asentamento sitúase en zonas de menos pendente, co que a estrutura de monte - núcleo - terras de labor - canle se perde. A relación da parroquia co resto do concello ten lugar a través da estrada provincial DP-2904, que a atravesa de norte a sur, comunicando directamente con San Roque na parroquia de Traba e co concello de Santa Comba.

No extremo sueste do concello, sitúase a PARROQUIA DE ERBECEDO, a segunda de maior superficie, 19’89Km2. Con máis intensidade que na veciña Seavia, nesta extensa área pódense distinguir tamén dúas zonas ben diferenciadas, a do val e a da meseta. Na parte sur da parroquia, as elevadas altitudes do monte do Castelo, que chegan a alcanzar os 564m, dificultaron dende sempre o asentamento. Esta é sen dúbida a razón pola cal aquí só podemos atopar o asentamento tradicional de A Abelenda, próximo a unha canle de auga, o Rego da Braña dos Espiños, e nunha área cun posible microclima, a pesar de situarse a unha cota superior ós 400m. Pola contra, a área norte da parroquia é a máis poboada. O punto de inflexión entre ámbalas dúas zonas de asentamento ten lugar alí onde a pendente do terreo diminúe, de xeito tal que comeza unha zona baixa ben regada e con solo suficiente para ser cultivado. Nesta posición de dominio sobre o espazo agrícola, nun ámbito máis amable, o do val do río Grande, fronte á dureza das condicións das zonas altas da meseta, concéntrase máis do 90% da poboación da parroquia de Erbecedo.

54

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




A proximidade dos núcleos desta segunda zona ás vilas de San Roque, en Coristanco, e Carballo, capital do concello limítrofe, é un factor que potencia o seu crecemento. Ao anterior súmase a cómoda e rápida comunicación con ditas vilas a través do viario: a DP-1912 (Coristanco-Rus) cara ao oeste conecta os núcleos do norte de Erbecedo co núcleo urbano de San Roque, na parroquia veciña de Traba; e cara ao este faino coas estradas DP-1911 (Soutullo-Coristanco-Rus) e coa DP-1914 (Carballo-Portomouro), xa fora do concello, pero con destino final cara ao norte en Carballo, e cunha importante construción de novas vivendas nas súas beiras en todo este recorrido. Os factores anteriores son os que propiciaron o crecemento desta área, principalmente a través de vivendas novas situadas entorno ás estradas, dando lugar xa sexa a expansións dos núcleos tradicionais existentes ou ben a novos núcleos. Isto vai acompañado dunha tendencia progresiva o abandono do mundo rural, máis evidente aquí que noutros lugares do concello. Un último factor que puido ter influído no desenrolo desta área é a existencia da fábrica de madeira “UNEMSA”, destacada dentro do sector forestal da comarca e pertencente ao concello de Coristanco.

ÁMBITO DA CONCA MEDIA DO RÍO ANLLÓNS

Tanto as tres parroquias de A Agualada, Santa Baia de Castro e Valenza como as de Ferreira e Coristanco, pertencen na súa práctica totalidade á segunda unidade de relevo que podemos apreciar no concello e que chamamos conca media do río Anllóns. Estámonos a referir ao espazo de transición entre as zonas máis altas do “Bloque do Xallas” e as terras máis chairas próximas ao río anterior. Aínda que estas cinco parroquias presentan signos propios da pertenza a dito ámbito, aquí é posible diferenciar á súa vez dúas áreas. As parroquias de A Agualada, Santa Baia de Castro e Valenza confórmanse na súa meirande extensión dentro do espazo da conca do río Calvar. A diferenza das anteriores, nas parroquias de Ferreira e Coristanco o elemento xeográfico que configura a súa orografía é outro, o río do Vao, á conca do cal pertencen.

55

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




AS PARROQUIAS DA CONCA DO RÍO CALVAR: A AGUALADA, SANTA BAIA DE CASTRO E VALENZA

A PARROQUIA DE A AGUALADA desenvólvese no espazo comprendido entre varios accidentes xeográficos. Ao norte está protexida polo Picho de Fontes e o Cotón da Teixoeira, formacións montañosas que a separan ademais das parroquias de Santa Baia e Valenza, facendo de límite orográfico real aínda que non administrativo. Polo sur de novo a xeografía é o límite, o Cotón da Garganta e o tramo final dos montes de Couso separan A Agualada das parroquias de Couso e Cuns. Polo oeste e o este son canles as que actúan de fronteiras: o arroio da Fonte Fría e o rego de Bordesca conforman o borde entre Coristanco e o concello veciño de A Cabana de Bergantiños, mentres que o rego de Escorelo, afluente do Calvar, separa esta parroquia da de Ferreira. Estas formacións montañosas, a modo de chanzos degradados, rodean un espazo de planicie no cal se producirán os asentamentos da parroquia e no que se inicia a conca do río Calvar. O primeiro foco atopámolo nas abas do Cotón da Garganta e dos montes do Couso, próximos ao desenrolo do río Calvar e do rego do Anido, afluente daquel. Son os núcleos tradicionais de Figueiroa, Salgueiras, O Anido e A Brañeira. Estes dous últimos apóianse na estrada DP-2902 que relaciona a parroquia de A Agualada coa veciña Cuns. O segundo foco de asentamento, formado polos núcleos tradicionais de Agrilloi de Abaixo, Agrilloi de Arriba e O Outeiro, sitúase na chaira que comeza ao final do Picho das Fontes e o Cotón da Teixoeira, regada polos ríos Calvar e Cavalar, pequeno afluente daquel. Un último foco, destacado no contexto da parroquia e do concello, é a vila de Bormoio (hoxe coñecida co nome de Agualada) situada nun cruce de camiños. Aínda que de menor desenrolo que a vila de San Roque, o crecemento da mesma viuse potenciado por atoparse no punto de entronque entre as estradas autonómicas AC-552 (A Coruña-Fisterra) e a AC-421 (A Agualada-Buño), as cales permiten unha boa e rápida comunicación da parroquia co resto do concello e da comarca.

A parroquia de Valenza ten unha superficie de 9’04Km2. Está situada no oeste de Coristanco e limita co concello de A Cabana de Bergantiños. Presenta unha orografía variada, con fortes desniveis e zonas chairas. A metade sur da parroquia atópase case despoboada, debido en gran medida a dita orografía. O monte de Lestón, o monte Martín, Monte Longo e Picho de Fontes, con altitudes que superan nas cumes os 325m, abrazan o ámbito da parroquia polo sur e suroeste e forman o inicio dun val que constitúe un paso entre esta parroquia e a de A Agualada. Será aquí onde se sitúe o único asentamento tradicional da área sur de Valenza, Bustelo, nunha posición máis similar á dos núcleos da área norte da parroquia veciña, pero vinculado ao río do Grelo, conca do cal se inicia aquí. A diferenza do que ocorría en A Agualada, onde a parroquia se volca sobre si mesma, pola configuración da súa xeografía, aquí ten lugar unha apertura cara ao inicio do espazo da chaira do río Anllóns. Será nesta segunda zona, a norte, onde se localice máis do 90% da poboación de Valenza; parte dela nos terreos situados ós pés do monte Lestón, nun área de tránsito entre as pendentes altas e o inicio das terras válidas para o cultivo, como é o caso do núcleo de Lestón; e parte na zona máis baixa, máis próxima ao río do Grelo, como Valenza e Portoquintáns, ou ben vinculadas ao viario como A Serra, O Ramallón e Castrobó. Nesta parroquia vese de xeito claro como o relevo inflúe na maneira en que o home ocupa o territorio. A principal vía de comunicación que relaciona esta parroquia co resto do concello é a estrada AC-421 que percorre o val e conecta tamén co concello veciño de Ponteceso. Sen embargo, é unha estrada municipal a que cose a maior parte dos asentamentos da parroquia, unindo os situados nas zonas máis chairas do norte, os das áreas de media ladeira e prolongándose ata o único núcleo da área sur.

56

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Cunha configuración similar á parroquia anterior por causa da súa semellante orografía, a PARROQUIA DE SANTA BAIA DE CASTRO sitúase no oeste do concello, entre as parroquias de San Xusto polo norte, A Agualada e Ferreira polo sur, Valenza polo oeste e polo este Coristanco. Por tanto non chega a formar parte do límite municipal, algo que si ocorría en tódalas parroquias analizadas ata agora. É atravesada lonxitudinalmente polo río Calvar e está dentro do espazo visual definido polo sur polas seguintes formacións montañosas: Picho de Fontes, Alto de Torreiro e Cotón da Teixoeira, Monte de Batán e Monte de Rebola. Por tanto, acolle unha pequena área dos chanzos de transición que precede á zona alta do extremo sur do termo municipal; pero o ámbito maior da parroquia esténdese cara ao norte, como ocorría en Valenza, buscando as terras máis baixas do río Anllóns, cara ao que discorre o río Calvar. Aquí é onde se sitúan a maioría dos seus asentamentos, aínda que a parroquia tamén recolle un grupo de núcleos (Lume de Suso e Lumián) que non gardan relación visual co resto, pois máis ben comparten o espazo do val do rego de Gatos, na conca do Vao, aínda que si se atopen cosidos con eles a través do viario. Será a AC-421 de novo a principal vía de comunicación da parroquia, recorréndoa por toda a súa área oeste e actuando tamén de soporte no crecemento dos núcleos existentes. A conexión entre os asentamentos de ambas ladeiras ao marxe do río Calvar ten lugar a través dunha estrada municipal que transversalmente percorre a parroquia polo fondo do val e ao mesmo tempo une, formando un bucle, as dúas estradas autonómicas das que vimos falando, a AC-421 e a AC-552.

AS PARROQUIAS DA CONCA DO RÍO DO VAO: FERREIRA E CORISTANCO

A PARROQUIA DE FERREIRA é a terceira máis pequena, con 4’17Km2. Limita polo oeste coa parroquia de A Agualada, polo norte con Santa Baia de Castro e Coristanco, polo este con Seavia e polo sur con Couso. Ten unha orografía máis homoxénea. Forma unha ladeira de bastante pendente, dende un tramo final dos montes de Couso, que descende cara ao río da Rabuxenta, afluente do Vao. Atopámonos con diferentes formas de asentamentos. Bieite de Abaixo e Bieite de Arriba sitúanse na zona de máis cota da parroquia, no extremo oeste; pero tamén naquela que é de pendente máis suave, de aí a súa forma máis solta e a súa estrutura viaria máis mallada. Figueiras, As Teixoeiras e Ferreira sitúanse a media ladeira, cunha estrutura similar ós núcleos do norte da veciña parroquia de Ferreira. Xa nunha cota máis baixa e de menor pendente atópase o núcleo de Piñeiro, cunha forma máis dispersa e non tan lineal como o achegado núcleo de Figueiras, por estar en área de pendente suave. A comunicación desta parroquia co resto ten lugar fundamentalmente a través de estradas municipais que cosen os asentamentos, relacionándoos cara ao sur cos núcleos do norte de Couso, e cara ao norte coa AC-552, parte do trazado da cal pasa por Ferreira. A PARROQUIA DE CORISTANCO desenvólvese na conca do río do Vao, afluente do Anllóns. Das cinco parroquias que consideramos como da conca media do río Anllóns, esta é a que presenta menos signos propios do chanzo de transición. Pouco accidentada, o seu terreo caracterízase por ser chan ou de suaves pendentes, a excepción da área sueste. Como consecuencia disto, obsérvase unha dispersión na ocupación tradicional do medio, ao ser máis lugares axeitados para o asentamento, fenómeno que xa empezábamos a observar na parroquia anterior. Por outra parte, a súa configuración máis aberta e ben comunicada co resto do concello e da comarca, ao ser atravesada pola estrada AC-552 de A Coruña a Fisterra; así como a proximidade do núcleo urbano de San Roque, na veciña parroquia de Traba; son dous feitos que potenciaron o seu crecemento, principalmente a través do desenrolo dos núcleos tradicionais existentes ou por medio de novos asentamentos, sempre apoiados no viario. Na paisaxe vese a predominancia das actividades agrícolas, e en menor medida do uso forestal. A pesar da planicie que domina a parroquia non son abundantes nela os terreos inundables de aí que se poida realizar un bo aproveitamento agrícola.

57

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




ÁMBITO DA CONCA BAIXA DO RÍO ANLLÓNS: AS PARROQUIAS DE CEREO, VERDES, SAN XUSTO, XAVIÑA, OCA E TRABA Situadas ao norte-nordeste, Cereo, Verdes, San Xusto, Xaviña, Oca e Traba ocupan a área de menor altitude da vertente sur do río Anllóns, enfrontadas ós concellos de Cabana, Ponteceso e Carballo. Organízanse en continuidade espacial ao longo do río, onde o asentamento aproveita os espazos algo máis altos que forman as concas dos afluentes, fuxindo así das zonas máis húmidas próximas ao río principal. Neste gran ámbito é posible, sen embargo, distinguir diferentes zonas. Cereo, San Xusto e Verdes manteñen o seu carácter rural, cunha clara vocación agrícola. Pola contra, en Xaviña, Oca e Traba, é posible ver a tendencia ao abandono paulatino da actividade agrícola, pola influencia no seu desenrolo do achegado núcleo de Carballo.

A PARROQUIA DE CEREO comeza na ponte chamada A Pontedona, antigo punto de paso polo río Anllóns, onde se dividen os termos municipais de Coristanco e Ponteceso. O monte de Lourido, os montes de Muíño Mouro e a Costa de Monelo, coroan un ámbito visual diferente do da veciña parroquia de Valenza, cunha forte inclinación cara ao norte, consecuencia do descenso cara ao río Anllóns. A importante pendente desta área sur-suroeste fai especialmente dificultosas as labores agrícolas, de aí que se destinen a un uso forestal. Os asentamentos tamén foxen da área anterior, e xorden ben como bisagra entre o monte e as terras de labor, do cal é claro exemplo o núcleo de Vilaverde; ben en zonas de pendente máis suave, adquirindo entón unha forma máis solta como no núcleo de A Cruz de Agrelo. En calquera caso están unidos polo viario. Neste sentido é destacable o feito de que o viario no que se apoian é o antigo camiño que comezando na ponte A Pontedona, penetraba en Coristanco poñendo en comunicación os núcleos de Vilaverde, Cereo Vello, A Cruz de Agrelo… Hoxe o trazado dese camiño anterior aínda se mantén nalgunhas zonas, comezando a perderse noutras moitas. Actualmente a principal vía é a AC-421, que atravesa Cereo de norte a sur, comunicándoo coa parroquia de Valenza cara ao sur, e co concello de Ponteceso cara ao norte. A estrada DP-2091 une Cereo coas parroquias de San Xusto e Coristanco, alcanzando finalmente a vila de San Roque, na parroquia de Traba. Cara ao norte é unha estrada municipal a que conecta coa parroquia de Verdes, na marxe norte do Anllóns.

Situada no extremo norte, a PARROQUIA DE VERDES é a máis pequena do concello, non só en canto a superficie, ten 3’56Km2; senón tamén en canto a número de habitantes, 86. A pesar diso é unha zona moi coñecida e visitada, pois acolle o fermoso paraxe natural chamado Refuxio de Verdes. A súa orografía é homoxénea. Forma unha ladeira de forte pendente que dende o Alto de Fruxil, o monte do Cedreiro e o monte do Vilar, descende cara ao río Anllóns. Ós pés desas formacións montañosas e cunha boa orientación sur-suroeste, localízanse os tres núcleos que ten esta parroquia: A Ervelleira, O Morozás e Ponte, asentamentos históricos con pouco crecemento e cun marcado carácter rural. O núcleo histórico e os seus espazos interiores conservan a estrutura viaria orixinal, a partir da cal, se foron desenvolvendo as novas edificacións de vivenda unifamiliar. Na paisaxe vemos a predominancia das actividades agropecuarias da agricultura, quedando as zonas de máis altitude e pendente para a explotación forestal. A estrada DP-1910 comunica a parroquia de Verdes co resto do concello e co veciño concello de Coristanco.

58

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




A PARROQUIA DE SAN XUSTO, con 4’13Km2, é a segunda con menor extensión de todo o concello. De novo atopámonos ante unha orografía bastante homoxénea. Unha pequena lomba de apenas 150m de altitude, que estende as súas ladeiras cara ao oeste, este e norte, descendendo suavemente cara ás canles dos ríos Calvar e Vao, que no norte da parroquia se xuntan para finalmente desembocar no río Anllóns. O asentamento tradicional aparece nesa lomba, nun terreo lixeiramente elevado e saneado, fuxindo da área máis próxima a ámbolos ríos, húmida e incluso posiblemente inundable, ao cal fai referencia o topónimo de Os Brañales. A construción de novas vivendas ten lugar apoiándose na estrutura viaria orixinal do asentamento, o que provoca a consolidación dos núcleos tradicionais existentes; ou ben se levantan nas beiras da estrada CP-2901 (Cereo-Coristanco) dando lugar a novos asentamentos. A relación da parroquia co resto do concello ten lugar principalmente a través da CP-2901. Con carácter secundario, unha estrada municipal comunica cara ao sur coa veciña parroquia de Santa Baia de Castro.

A PARROQUIA DE XAVIÑA ocupa un ámbito case coincidente co definido por tres canles de auga: o río do Vao ao oeste e o rego de Lamela polo este, ambos afluentes do Anllóns, que limita a parroquia polo norte, e conforma tamén a fronteira entre Coristanco e o veciño concello de Carballo. No seu perfil orográfico podemos recoñecer, de norte a sur dúas áreas diferenciadas, en gran medida, pola acción do home. A primeira delas, a norte, é hoxe a despoboada. Sen embargo, é tamén a área na que se teñen atopado o maior número de vestixios arqueolóxicos, un total de 11 mámoas, contando os túmulos de Chousas Grandes e os da Costa Redonda; restos que evidencian que este lugar estivo poboado en tempos da prehistoria. A zona sur da parroquia é onde se concentran os asentamentos e amosa unha forma de ocupación do medio moi similar a que recoñecíamos na veciña parroquia de San Xusto. Nunha altitude duns 150m, na zona máis elevada e saneada da parroquia, lonxe das áreas máis baixas e húmidas, é onde se atopan os asentamentos tradicionais, que ademais se apoian nunha encrucillada de camiños. A partir da estrutura viaria e do parcelario das agras existentes fóronse desenvolvendo as novas edificacións, provocando a consolidación do asentamento tradicional, ou ben o crecemento del principalmente cara ao sur, pola presenza da vila de San Roque e da estrada DP-2901. A relación da parroquia co resto do concello ten lugar a través das estradas DP-2901 (Cereo-Coristanco) e DP-1910 (Oca-Verdes-Cances). Interiormente, os núcleos quedan cosidos por estradas municipais. No espazo comprendido entre os asentamentos e o rego de Lamela aínda quedan moitas terras de labor. Pola contra, na área norte da parroquia vese a predominancia do uso forestal.

Situada no extremo noroeste, a PARROQUIA DE OCA é unha das máis pequenas no contexto do concello. Sen embargo, nas súas terras distribúense uns 557 habitantes, o que provoca unha densidade de poboación alta, 118’51hab/km2. As razóns desa alta ocupación podémolas atopar en varios factores, algúns son innatos ao lugar e outros resultado da actuación do home ao longo dos séculos. Primeiro dicir que conta cunha orografía que favorece o asentamento pois é pouco accidentada. O seu terreo de suaves pendentes descende cara ós ríos Anllóns e Rosende, limitando a parroquia co concello de Carballo. O asentamento tradicional evita as terras máis baixas nas beiras do Anllóns e aparece en lugares lixeiramente máis elevados que forman a conca dun afluente, o rego da Balsa. Ao anterior hai que sumar a súa posición entre dous centros comerciais e administrativos, Carballo e San Roque, e a boa e rápida comunicación con eles, e incluso coa xa máis afastada cidade de A Coruña, pois nas portas de entrada a Coristanco remata a autoestrada AG-55. O resultado é unha localización privilexiada, que xa se intúe que tiña na época romana, de cando se considera que é a ponte Lubián, pola que pasaba o antigo camiño real que, seguindo unha dirección semellante á actual AC-552, se dirixía dende A Coruña cara Soneira e a Costa da Morte. O crecemento a través de novas vivendas ten lugar fundamentalmente como expansión da vila de San Roque e entorno á estrada AC-552.

59

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Rematamos este recorrido co estudo do ámbito da PARROQUIA DE TRABA. Desenvólvese case na súa totalidade na conca do rego da Balsa. É a segunda en canto a número de habitantes, 874; a única que ten experimentado un lixeiro crecemento nos últimos seis anos; e a de maior densidade de poboación, 145’18 hab/Km2. Nela localízase a capital do concello de Coristanco, a vila de San Roque, que asume a maior parte da actividade administrativa e que acolle máis da metade da poboación total da parroquia. O espazo de asentamento histórico concéntrase na parte noroeste, coroando o terreo que mediante unha suave pendente descende cara o rego da Balsa. Dentro do contexto desta parroquia, ese é o lugar coas mellores características para o asentamento: a orientación, as menores pendentes e o estar suficientemente afastado das terras baixas, chairas e nas beiras dos ríos. Ao mesmo tempo por esa zona discorría unha importante vía de comunicación, o camiño real que dende A Coruña se dirixía cara á Fisterra, e que hoxe ten o seu equivalente na estrada AC-552. Dende o rego da Balsa ata o límite municipal é un terreo sen case asentamentos, agás os achegados ao inicio das parroquias de Seavia e Erbecedo, e principalmente destinado á explotación forestal. O crecemento de Traba prodúcese na vila de San Roque, cunha importante construción de vivendas novas entorno á estrada AC-552 e ás vías que se cruzan con ela. Nos asentamentos tradicionais as novas vivendas veñen a provocar a consolidación do núcleo ou ben a súa expansión. As comunicacións de Traba prodúcense dun xeito radial con cada un dos ámbitos parroquias que a rodean. Cara ao noroeste, conecta coa parroquia de Xaviña a través da estrada DP-2901. Cara ao nordeste, a estrada AC-552 en dirección á Coruña, acada a parroquia de Oca camiño do concello lindante de Carballo. Esa mesma estrada cara ao oeste atravesa Coristanco, Ferreira e A Agualada. Dende San Roque, outra vía comunica Traba con Erbecedo, para saír finalmente á parroquia de Rus, no veciño concello de Carballo. Por último, a DP-2904 diríxese cara ao ámbito sur do concello, pasando pola parroquia de Coristanco e atravesando toda a parroquia de Seavia de norte a sur, para saír ao concello de Santa Comba.

60

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




6.1.3. OS USOS DO SOLO

O estudo do territorio precisa da comprensión do conxunto de funcións e actividades que é capaz de soportar o solo. Así, dende un punto de vista físico e biolóxico, o solo constitúe o soporte das relacións entre plantas e animais nun medio afectado polo condicionante climático, xeolóxico, etc. Na medida na que o ser humano intervén neste proceso, xorden novos enfoques (económicos, sociais, etc.) que condicionan e alteran a función do solo. Non é en ningún caso sinxelo establecer unha definición precisa do uso do solo sabendo que os factores humanos acaban establecendo estreitas relacións cos factores físicos e bióticos. En Coristanco, como en gran parte da xeografía de Galicia, encontrámonos ante un medio moi alterado pola actividade do home. É importante ter en conta o factor temporal, pois segundo cando, o home deu un determinado uso ao solo. Sabemos que no pasado, a relación entre home e territorio era de estreita dependencia, o que daba lugar a un uso e control do solo maior do que existe hoxe en día, onde a conxuntura social e económica enturba o proceso ancestral de utilización do mesmo. Para empezar a enfocar o tema, debe analizarse o estado actual de utilización partindo da elaboración dun plano de “Cobertura e Usos do Solo” a escala 1/25.000. Aí represéntase un conxunto de situacións, usos ou actividades que abrangue os diferentes niveis de naturalización, no caso da vexetación, e de utilización do territorio. A información que ofrece este plano debe poñerse en relación ao conxunto de factores físicos e sociais, o que dará lugar a unha explicación razoada da súa localización no territorio, diferenciando entre motivos físicos e aqueles que derivan da conxuntura. En Coristanco o uso predominante é o forestal, en torno ao 50% da superficie total do concello; seguido polo uso agrícola, que representa sobre o 30%. O anterior está determinado de maneira elemental polo factor orográfico. De aí que sexa recoñecible como a actividade forestal se concentra no sur do concello, por ser aquí onde están as terras altas menos fértiles e por tanto menos poboadas. De igual modo, ese uso aparece nas maiores cotas altimétricas do resto do concello, alí onde o solo tamén é menos apto para o asentamento e a agricultura. Pola contra, o espazo agrícola localízase preferentemente na área norte, e entorno ós núcleos de poboación. O valor deste solo atópase na súa fertilidade, a súa dispoñibilidade e a súa condición topográfica, condicións que permiten que o terreo sexa cultivable. Nos montes de Coristanco podemos atoparnos con varias especies. A súa distribución ven determinada por factores como a natureza das rochas, a presenza permanente de humidade no solo e, sobre todo, pola acción do home no medio. Neste sentido, á maior parte da zona de estudio correspóndelle o tipo de bosque caducifolio como vexetación potencial, se ben na actualidade a súa representación áchase reducida, debido fundamentalmente á acción do home coa introdución de especies forestais de crecemento rápido, que van provocando a diminución de carballos, castaños e outras especies caducifolias que antigamente dominaban este territorio. As especies utilizadas para a repoboación son basicamente pino (Pinus nigra, Pinus pinaster, Pinus alba) e sobre todo eucalipto (Globulus alba). A menor atención que requiren este tipo de usos forestais favorece tamén a súa expansión. Na maioría dos casos a xestión deste solo é levada a cabo por particulares que cada certo tempo cortan e venden a madeira. Puidemos observar que unha pequena parte dese solo, concretamente dúas propiedades (a maior delas no monte de Santa Ana, na parroquia de Couso, de 132’49ha), é explotado pola empresa Norte Forestal S.A. (NORFOR); filial do grupo ENCE e con fábrica en Pontevedra, que centra a súa actividade industrial na produción de celulosa de eucalipto e na co-xeración de enerxía a partir da biomasa derivada do proceso de produción. Por tanto o destino desa madeira é para unha actividade de transformación externa ao concello.

61

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




O clima húmido propio da zona de estudio favorece a rápida recuperación da vexetación tras catástrofes como os incendios forestais, polo cal a erosión do terreo no adoita ser tan importante como noutras localidades. Ademais as altitudes non son moi elevadas, o que evita a aparición de desertos ou semidesertos rochosos. Por iso non é frecuente ver no concello de Coristanco extensións importantes de pedregal. Si nos atopamos, sen embargo, nas rexións máis expostas da meseta sur, áreas cubertas polo monte baixo e o mato. É o caso dos montes do Couso, Alto de Campelo, Monte de Sordíns, e do entorno da Braña Rubia ou Lagoa de Alcaián. No monte da Fonte Silva e na Costa Grande, na parroquia de Cuns, e na zona sur das parroquias de Seavia e Erbecedo atopamos importantes extensións de praderías, implantadas co obxecto de aproveitar o monte, facendo compatible a explotación gandeira coa forestal. Xunto á predominancia do monte aparece o uso agrícola. As terras de labranza e as praderías asociadas esténdense polas zonas baixas e menos accidentadas; favorecidas polo clima de tipo oceánico, con temperaturas suaves, escasa oscilación térmica, frecuentes precipitacións e alta humidade relativa. Sen embargo, a diferenza de características do relevo de norte a sur condiciona o uso ou non do solo para fins agrícolas. Así as terras altas do sur, con máis de 300m, presentan un clima oceánico que experimenta unha certa continentalidade, con temperaturas máis baixas, e incluso días de neve algúns anos, e maior oscilación térmica. Estas características, unidas a un elevado número de días con xeadas e a un desenrolo do chan, en parte rochoso, repercuten nunha pobre agricultura. Pola contra, as zonas máis baixas do norte, relacionadas coa conca do río Anllóns, teñen un clima máis suave, o que favorece a agricultura. Os espazos agrícolas máis importantes localízanse nos vales do río Calvar, do río Rabuxenta e do rego da Balsa, os tres tributarios do Anllóns. O resto das áreas de cultivo ocupan pequenas extensións arredor dos asentamentos e próximos a outras canles menores que conducen as súas augas cara ós ríos anteriores. A finalidade da explotación agrícola é fundamentalmente a do autoconsumo. Os cultivos están representados polo millo, trigo, xudía seca e pataca de media estación. Xunto ás hortas destinadas ao autoconsumo conviven as praderías de cultivos forraxeiros. A fertilidade das súas terras fixéronlle gañar o papel de celeiro de Galicia e verxel de Bergantiños. A súa economía oriéntase sobre todo á produción pataqueira, sendo estas terras a capital galega deste tubérculo. Este produto importado de América, veu a suplantar á castaña na dieta principal dos galegos, e é hoxe axeitadamente recoñecido na Festa da Pataca. En Coristanco apáñanse entre 20 e 30 mil quilos por hectárea e o produto goza da Denominación de Orixe con Selo do Consello Regulador da Pataca de Galicia. Na actualidade o abandono do medio rural e o constante envellecemento da poboación están a provocar outros cambios no uso tradicional do solo, sendo evidente en algunhas zonas próximas ás canles o proceso de naturalización. E é que o primeiro en se abandonar no espazo agrícola son os herbais ou prados naturais, debido ás dificultades de acceso para a maquinaria de hoxe. Noutros casos prodúcese a invasión do uso forestal en terras agrícolas pois este é un cultivo que require menores atencións. Outro uso que se ven dando xa de xeito tradicional é o mineiro-extractivo, a través da explotación dunha serie de materiais xeolóxicos existentes na zona do “Bloque do Xallas” de Coristanco. No suroeste e oeste explotouse en tempos estaño, volframio e en menor cantidade ouro. A explotación foi superficial, polo que se descoñece a valoración real dos xacementos. Na zona do monte Castelo, houbo minería de Cu, Ni, Cr, Ti e asbestos. Sen embargo, o mineral máis abundante é a ilmenita, asociada a gabros e anfibolitas, atopándose concentrada de modo secundario en aluvións e sobre todo en depósitos fluviais, brañas, como nas zonas achegadas á Lagoa de Alcaián. Os escasos xacementos de caolín da zona, están asociados xeralmente a granitos alterados por fracturación e posteriores procesos hidrotermais, como os que se explotan en Varilongo, no sur da parroquia de Cuns.

62

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Ademais dos tradicionais, en Coristanco danse outro tipo de usos, que repercuten de xeito significativo sobre a economía e o territorio. Un deles é o da produción de enerxía eléctrica, a través dos parques eólicos instalados no monte Castelo e na Fonte SilvaAs instalacións para o aproveitamento do vento nos cumios produce un certo impacto na percepción paisaxística destas áreas abruptas e no medio biótico, mais, aínda que o uso dos montes queda condicionado, a escasa ocupación do solo faino compatible con outras actividades do mesmo, como a gandería. Neste mesmo campo de produción de enerxía, aínda que non teña gran incidencia no territorio, cóntase coa central hidroeléctrica do Batán, no río Calvar, no sur da parroquia de Santa Baia de Castro. Entre os usos que significan ocupación por parte da edificación, está o do asentamento. En Coristanco, acontece que a concentración da actividade e o desenvolvemento edificatorio ten lugar principalmente entorno á estrada AC-552 e dentro dese ámbito sobre todo na área nordeste, a máis próxima á influencia da cidade de Carballo. De feito, como resultado da situación xeográfica de certas áreas de Coristanco con respecto a Carballo, a partir da segunda metade do século XX, algunhas zonas de terreo agrícola son ocupadas por grandes infraestruturas como o Carrefour ou a fábrica de madeira “UNEMSA”. É precisamente nestas zonas nas que se fai máis evidente o abandono do mundo rural e a transformación do solo. A actividade turística ten unha tímida representación en Coristanco. Algunhas das vertentes do uso turístico sen impactos no territorio que se dan hoxe, son: as de tipo recreativo-deportivo e de goce do medio natural e a paisaxe, como no coñecido como Refuxio de Verdes; as de tipo festivo e gastronómico como a festa da pataca; e, por último, aquelas que se apoian no patrimonio, pola gran riqueza de elementos históricos e arqueolóxicos que abundan en todo o territorio de Coristanco.

6.1.4. A ESTRUTURA VIARIA E PARCELARIA

A rede viaria existente en Coristanco é densa e abarca diferentes grados ou categorías en función da súa importancia e relación con outros elementos do territorio. Ao longo do tempo foise superpoñendo un tecido segundo as necesidades imperantes en cada momento e obedecendo a leis de distinta natureza, en moitos casos de maneira lóxica e noutros adaptándose ao territorio e respectando a trama existente, e noutros non, é dicir, impoñéndose ao medio. Froito desta realidade faise difícil recompoñer a rede ancestral de camiños, xa que nalgúns casos estes reconvertéronse de forma parcial en pistas e estradas, e noutros van desaparecendo por causa do desuso e o esquecemento. Sen embargo, os camiños antigos estaban ben, eran lóxicos e integrábanse perfectamente no medio. As vías adoitaban desenrolarse a media ladeira nos vales seguindo un itinerario marcado polos asentamentos tradicionais. Nos vales principais de Coristanco aínda se poden descubrir viais deste tipo. Un caso é o do viario que no norte da parroquia de Couso une os distintos núcleos. Coa popularización do coche como medio de transporte, os viais teñen que responder a novas necesidades. Xa non importa tanto que un camiño teña un desenrolo cómodo (para as persoas e animais), senón que debe ser corto, para tardar menos tempo. Con este novo criterio xorde unha nova rede local de pistas e estradas que buscan unha comunicación rápida entre os diferentes e novos puntos de interese, como o lugar de traballo, o ocio, etc. Esta nova trama superponse e fúndese coa rede ancestral de camiños, pero pode recoñecerse en parte, pois comezan a presentar un trazado cunha xeometría máis regular. Como consecuencia de articular os espazos de asentamento, estes viais foron acollendo edificacións nas beiras, sen grandes melloras na súa cualificación máis alá das de pavimentación, o que hoxe supón unha dificultade importante de cara a organizar os tráficos rodado e peonil que se xeran.

63

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Na xerarquía viaria de Coristanco a estrada máis importante, tanto a nivel supramunicipal como local, é a autonómica AC-552, un eixo que articula o sur da comarca de Bergantiños e que segue unha dirección semellante ao antigo camiño real que durante a Idade Media e a Época Moderna comunicaba A Coruña con Fisterra. Podemos imaxinar a importancia que noutro tempo tivo esta ruta e que aínda hoxe mantén. En xeral esta estrada serviu de apoio á expansión do asentamento nas súas beiras. Outra estrada autonómica con presenza no territorio de Coristanco é a AC-421. Comeza en Bormoio, na parroquia de A Agualada e discorre máis ou menos paralela ao río Calvar. Sae de Coristanco cruzando o río Anllóns e diríxese cara Buño, no concello veciño de Ponteceso. No último tramo da estrada AC-421 dentro do territorio de Coristanco, faise evidente a diferenza entre o trazado novo e o antigo camiño, non só pola xeometría máis regular do primeiro. Vilaverde, Cereo Vello e A Cruz de Agrelo son núcleos afastados hoxe da estrada AC-421 porque a estrada orixinal é a que os articula e no límite do concello cruza o Anllóns pola ponte vella de A Pontedona. Outras dúas estradas autonómicas que apenas teñen presenza en Coristanco son a AC-423 e AC-400, xa que a primeira comeza no límite oeste da parroquia de A Agualada e actúa como ramal da AC-552 que se dirixe cara a Ponteceso, mentres que a segunda, de Sigrás a Muros, digamos que entra e sae en Coristanco pola zona do monte do Castelo, no sueste da parroquia de Erbecedo, e por tanto ten moi pouco desenrolo dentro do concello que nos ocupa. De categoría inferior ás anteriores por tratarse dunha estrada provincial, pero moi utilizada, é a DP-2904, que comeza en San Roque, na parroquia de Traba, e tras pasar pola parroquia de Coristanco e cruzar de norte a sur a de Seavia, sae ao concello veciño para dirixirse cara á Santa Comba. A nivel local existen varias estradas principais. A DP-2901 une Cereo coa vila de San Roque, formando un bucle coas estradas autonómicas AC-421 e AC-552. A DP-1910 dende Oca vai cara á parroquia de Verdes para logo dirixirse cara a Cances, no concello de Carballo. A DP-2902 parte de Bormoio, na parroquia de A Agualada, para dirixirse cara a parroquia de Cuns. Dende San Roque, a DP-1912 percorre a parroquia de Traba para continuar cosendo os núcleos do norte da parroquia de Erbecedo e acabar en Rus, no concello de Carballo. Por último, existen outras tres estradas provinciais en Coristanco, que unen puntos moi concretos: a DP-2906 comunica Cuns e Santa Comba; a DP-1911 partindo de Soutullo diríxese cun ramal cara á Rus e co outro entronca coa DP-1912; e a DP-2903 actúa como ramal da DP-2901 que conduce a Portoquintáns. Na actualidade está en proxecto a execución da vía de alta capacidade Carballo-Berdoias, que partindo da autoestrada AG-55 penetraría en Coristanco polo nordeste, próxima ao punto de entrada da AC-552, e atravesaría o concello de este a oeste como o fai aquela pero por unha cota máis baixa e cun trazado moito máis xeométrico. De igual xeito que a estrutura viaria, a estrutura do parcelario actual de Coristanco é resultado da evolución e os acontecementos que sucederon ata os nosos días. Non podemos esquecer que na comprensión dun territorio o estudo da estrutura da propiedade é un factor que complementa e da sentido á maneira de utilizalo. A pegada do parcelario pode ser perceptible en tanto exista unha utilización do solo acorde ao réxime de propiedade. Noutros casos o parcelario percíbese mediante marcas físicas no territorio froito da actuación humana que busca a adaptación ós condicionantes físicos. Ás veces, cando esta pegada se perde por culpa da reorganización ou transformacións da propiedade, podemos ler unha problemática subxacente, posta en evidencia a través do plano do parcelario. Aínda que pode percibirse que nunha pequena área do sur, entre as parroquias de Couso e Seavia, si se realizou hai anos concentración parcelaria, algo que se deduce polo orde máis mallado das parcelas e do viario que da acceso ás mesmas, en xeral mantense a estrutura básica do parcelario.

64

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




.

Núcleo de Vilaverde, parroquia de Cereo. No oeste sitúanse as agras, cunha estrutura do parcelario minifundista. No este vemos o parcelario de uso forestal, de maior superficie que o anterior

Unha primeira análise do plano catastral de Coristanco revela a existencia de dúas formas de propiedade: unha de tipo minifundista nas agras, e outra ligada a un aproveitamento forestal ou de monte baixo. A xeometría é tamén un elemento diferenciador destes dous tipo de propiedade. Mentres no ámbito agrario as parcelas presentan unha xeometría máis irregular, “orgánica”, relacionada co territorio, as parcelas de carácter forestal presentan, por norma xeral, unha xeometría máis regular, cunha ordenación menos dependente do medio físico. Se estudamos as zonas agrícolas do val, atopamos o tradicional minifundio, cun grao de parcelación maior nas zonas de asentamento e o seu entorno inmediato. A estrutura tradicional adáptase ao terreo, con pequenas diferenzas que dependen tamén da altitude e da pendente. Nos terreos inclinados as pezas adquiren unha forma rectangular, cun lado maior que toma a dirección da pendente, baixo unha estrutura máis regular e ríxida. Nas zonas máis tendidas ou chás, a proporción é tendente ao cadrado e a forma máis libre. As parcelas de carácter forestal aparecen cando hai un cambio brusco na pendente, cando as distancias cos asentamentos xa son considerables ou cando as características do subsolo non son idóneas para cultivos agrícolas. Por norma xeral, presentan un tamaño moito maior que o parcelario agrícola. Canto máis ao sur de Coristanco, este parcelario de grandes superficies divídese entre particulares, en parcelas estreitas e alongadas con lindes que adoitan tomar a dirección da pendente do terreo chegando ata límites insospeitados, especialmente nas parroquias de A Agualada, Cuns, Couso e Erbecedo. Nalgúns casos as parcelas forestais son grandes extensións. Este último tipo coincide cas parcelas que se atopan no sur da parroquia de Erbecedo, no monte do Castelo e no seu entorno, que manteñen un aproveitamento forestal, gandeiro e eólico.

65

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

Parcelario de uso forestal na parroquia de Cuns.

CONCELLO CORISTANCO




6.1.5. OS ASENTAMENTOS, SITUACIÓN E MORFOLOXÍA

A existencia de restos arqueolóxicos no territorio de Coristanco confírmanos que o proceso de poboamento comezou en tempos da prehistoria. Este fenómeno propio del noroeste peninsular, está caracterizado pola permanencia ata os nosos días de túmulos funerarios e restos de asentamentos castrexos. Os primeiros son unha evidencia de rutas asociadas ás principais dorsais, por onde a comunicación se volve cómoda e segura. Os segundos, xa na Idade do Ferro, constitúen o primeiro modelo de asentamento estable coñecido caracterizado polos enclaves topograficamente destacados e de estrutura defensiva. Sabemos que este tipo de asentamento mantívose en tempos da romanización, convivindo cun novo modelo que paulatinamente se irá desenvolvendo a través da historia nun proceso de colonización da terra: as vilae. O sistema de poboamento é polo tanto resultado dun proceso secular cuxo fío condutor é a dependencia a un medio rural e natural que deixa tras de si un territorio tremendamente modificado polo home na súa loita pola subsistencia. Hoxe en día ese medio preséntase con parte daquelas pegadas acumuladas ao largo do tempo en forma de rueiros, carballeiras, pontes, etc., pero cun montón de interferencias culturais, técnicas e sociais xeradas nas últimas décadas, que nos confunden na percepción e na comprensión do modo de ocupar o territorio. Aínda así, os principios xeradores do modelo de asentamento e as particularidades, tanto na situación como na morfoloxía dos asentamentos, gardan unha estreita relación cos condicionantes físicos e xeográficos de concello. Dicíamos nos apartados precedentes que o concello de Coristanco presenta un relevo no que é doado identificar tres zonas. A zona norte comprende terras baixas, ricas e ben regadas por numerosas canles, onde se concentra a poboación e claramente domina a actividade agropecuaria. A zona sur comprende terras altas, menos fértiles e por tanto menos poboadas, onde destaca a actividade de tipo forestal. Entre estas dúas zonas existe unha terceira, a modo de franxa de transición, que ademais comprende a zona de influencia da estrada AC-552. A concentración da poboación nos ámbitos máis amables da zona norte explícase facilmente se temos en conta a dureza das condicións nas cotas altas da parte sur. Maila todo, o condicionante da altitude é relativo, segundo se trate das dúas primeiras zonas ou da área máis sur de Coristanco. Así, mentres que a meirande parte do asentamento se desenvolve nunha franxa de altitude que vai dende os 100m por riba do nivel do mar ata os 300m; outros asentamentos ocupan áreas máis altas, na banda dos 300 ós 400m de altitude, xa no ámbito do altiplano, cotas que, sen embargo, non se chegan a habitar no ámbito das concas media e baixa do río Anllóns. A ocupación destes ámbitos por parte do asentamento, xurde en estreita relación coa súa capacidade como soporte dun espazo agrícola, en función das características xeomorfolóxicas, edáficas e hidrolóxicas. Polo tanto, hai que entender a ámbolos dous elementos, asentamento e espazo agrícola, como un todo na maneira de ocupar e utilizar o territorio. Na organización destas unidades tende a cumprirse a regra común, pola cal o asentamento actúa de bisagra entre unha zona elevada do monte e unha baixa ben regada e con solo suficiente para ser cultivado. Acaróase ás ladeiras nunha posición cómoda en cotas máis altas e de maior asollamento, en dominio sobre o espazo agrícola e o máis achegado posible á liña de inflexión da pendente, onde esta deixa de ser aceptable. Deste xeito, o poboamento busca afastarse do fondo dos vales, fuxindo da humidade producida polas canles. Disto son bos exemplos os núcleos de Vilaverde, na parroquia de Cereo ou o núcleo de O Vilar, na parroquia de Couso.

66

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




O tamaño, a forma e o grao de densidade resultan tamén relacionados coa forma do relevo. Neste sentido, a pendente é un condicionante. Non é frecuente atopalos en terreos con pendentes superiores ao 20%. Ademais pode observarse que cando o terreo é inclinado, prodúcese un desenvolvemento lineal sobre un eixo a nivel, segundo unha cota altimétrica, caso de Pereiras, Couso, Currás de Abaixo, Currás de Arriba e Brenlla, na parroquia de Couso. En contraposición, cando a pendente se suaviza, caso das zonas máis baixas, a estrutura do asentamento adopta unha forma máis solta, menos condicionada, sobre unha rede mallada e complexa, que incluso presenta cruces de camiños. A edificación tende a un leve agrupamento en torno a estes cruces, sen chegar a formar núcleos concentrados. Isto ocorre en A Cruz de Agrelo, na parroquia de Cereo, ou nos asentamentos da parroquia de Xaviña, por exemplo. O sistema hidrolóxico e a presenza de auga no terreo sen dúbida son un factor determinante da posición do asentamento e gardan estreita relación de novo co relevo. A auga é un elemento vital e necesario, pero tamén incómodo e indesexable en virtude da forma en como se presenta. Mentres que as terras de labor precisan un terreo ben regado e á vez saneado cun solo capaz de reter a medida xusta de humidade, os asentamentos necesitan unha fonte permanente de auga e á vez un suporte seco e saneado. Ante estas premisas, é fácil entender a multitude de enclaves adecuados na metade norte de Coristanco, onde a rede hidrográfica se observa moi densificada. Non así na meseta sur, onde a presenza de auga é menor, observándose unha caída na densidade poboacional. Hai que fixarse tamén como é raro atopar un asentamento nas cotas máis baixas da área norte, entre os 50 e 100m de altitude, nas beiras do Anllóns ou no tramo final dos ríos Vao e Calvar. Á día de hoxe, grazas á implantación de pequenas redes e depósitos para o abastecemento de auga, o factor hídrico deixa de ser determinante. En definitiva, a conxunción duns factores xeomorfolóxicos que actúan como condicionantes e a capacidade do ser humano para adaptarse e extraer proveito dos recursos do territorio fixo posible, tamén en Coristanco, o desenvolvemento da vida en unidades territoriais fragmentadas seguindo un modelo de ocupación espallado. Para rematar este apartado, débese facer referencia á evolución dos asentamentos, xa que o xeito de ocupar o home un territorio é dinámico, e obedece a unhas condicións cambiantes ao longo do tempo. De feito o medio rural preséntase agora con claros síntomas de deterioro. Pode falarse dun cambio no últimos 60 anos, non exclusivo do concello de Coristanco, senón semellante en toda Galicia. A relación do home co medio rural ata entón era clara, proba disto é a rica arquitectura que aínda perdura: a casa, o hórreo, o alpendre, a corte e outros elementos como a igrexa, o cruceiro, os camiños, o muro, a fonte, o campo da festa, evidencian esa relación completa, homoxénea e vital. Hoxe en día non podemos falar desta relación. Non quere dicir isto que xa non exista pois unha situación secular é difícil facela desaparecer, senón que a súa propia inercia obrígaa a convivir con outras situacións, configurando así unha realidade actual moito máis complexa. É evidente que a relación do home co medio rural tense distorsionado en Coristanco. A economía de subsistencia deixa paso a outra de máis ou menos benestar onde aparecen outras actividades como a forestal, o comercio e os servizos,… A nova conxuntura económica, mellorada, e a construción das estradas comezou a xerar un interese polo emprazamento da edificación con fronte a elas. A partir de entón rexístranse tipoloxías edificatorias novas e importadas que rompen bruscamente a traxectoria do pasado, e se materializan no desenvolvemento ou crecemento dos asentamentos antigos. Isto ponse de evidencia de xeito especial en torno á AC-552 e á AC-421, nas parroquias de Oca, Traba, Coristanco, Ferreira e A Agualada, así como nas de Santa Baia de Castro, Valenza e Cereo; en asentamentos como Montecelo, O Capelán, San Roque, A Esfarrapa, O Portorregueiro de Fóra, Bieite de Abaixo e Bormoio; e en menor medida en Castro, Gatiande, Castrobó, Pousada e A Cruz de Agrelo. Nas estradas do sistema secundario que conectan coas estradas principais como a DP-2901, a DP-1912 e a DP-2904, tamén se produce este fenómeno aínda que de maneira menor. Estas transformacións, aínda que son moito máis fortes na parte norte do concello, afectan en maior ou menor medida a todo o termo municipal.

67

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Exemplos de arquitectura con muros de cachotería de xisto, muros con maior presenza de granito e muros recebados

6.1.6. A ARQUITECTURA RURAL E DO TERRITORIO

PRINCIPIOS XERADORES Cando o home habita un territorio, que transforma e utiliza para lograr a subsistencia, xorde a arquitectura como nexo de unión. Esta relación de dependencia entre o home e o seu medio rural ou natural produciu en Galicia unha arquitectura do territorio que coñecemos como arquitectura popular. Non só falamos da casa ou vivenda tradicional ao referirnos a esta arquitectura, senón que a definición debe estenderse a todos aqueles elementos construídos que fixeron posible o desenvolvemento da actividade humana, como as edificacións destinadas á función produtiva (hórreos, palleiras, alpendres,...), os camiños, os valados, as fontes, os espazos comunitarios, etc. Un conxunto de elementos que son unha resposta física e formal a unha determinada situación social e económica e a unha maneira de relacionarse e servirse do territorio. Se ben é certo que o home habita estas terras dende o neolítico e que outra referencia posterior son os castros na Idade de Ferro, con varios exemplos duns e doutros no termo municipal de Coristanco, o alcance deste estudo limítase a un período de tempo relativamente recente, pero tamén impreciso. Ao falar de arquitectura popular referímonos ao final da Idade Media como posible punto de partida dunha forma de construír que perdurou ata os nosos días ou, máis ben, ata un pasado moi recente. Loxicamente, durante este tempo a arquitectura popular evolucionou, se ben a ausencia de datos non nos permite máis que intuír de que maneira se produciron os cambios. O estudo particular da arquitectura popular de Coristanco non pode facerse sen ter en conta os estudos e documentación existentes de carácter xeral como forma de aproximación ao noso caso concreto. Así, a escasa pero interesante bibliografía indúcenos a considerar o contexto social, económico e xeográfico como punto de partida ou principio xerador desta arquitectura. O contexto social non difire en absoluto ao do resto de Galicia, baseado na organización parroquial como elemento que articula as relacións humanas e cunha forte vinculación ao ámbito xeofísico que abrangue a parroquia e ás actividades produtivas que nela se realizan. O medio físico e xeográfico actúa como condicionante máis visible, constituíndo o motivo salientable das distintas arquitecturas e sobre o que é necesario deterse.

OS CONDICIONANTES FÍSICOS E OS MEDIOS DISPOÑIBLES A arquitectura de Coristanco é o resultado dun proceso de adaptación dunhas condicións do medio que a fan característica respecto a outras áreas xeográficas de Galicia e que incluso presenta elementos singulares dentro do termo municipal. Como xa se ten descrito o clima de Coristanco caracterízase pola marcada tendencia oceánica a cal provoca que as temperaturas sexan suaves, as precipitacións abundantes, ademais dun alto grao de humidade en todo o territorio. En canto ás características litolóxicas, da observación do plano a escala 1:25.000 extraemos que Coristanco non posúe un chan homoxéneo como si ocorre noutros concellos, onde case toda a superficie está definida por un mesmo tipo de rocha. Aquí hai moitos tipos e isto repercutirá nos materiais empregados na construción da arquitectura popular tradicional. Nos dous extremos do concello, suroeste e sueste, hai unha predominancia de rochas ígneas, das cales a máis coñecida é o granito, aínda que no sueste hai unha clara predominancia de gabros, unha rocha cunha textura granítica e de cor escura. No resto do concello, por tanto na maior parte da súa superficie, predominan as rochas metamórficas, das cales as máis empregadas na construción son os xistos.

68

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

Vivenda na parroquia de A Agualada.

Vivenda na parroquia de Couso.

Vivenda na parroquia de San Xusto.

CONCELLO CORISTANCO




Casa-vivenda de dous andares en Centiña, parroquia de Coristanco

O clima e os materiais ao alcance do construtor determinan, pois, as peculiaridades construtivas de toda a arquitectura popular. Deste xeito atopámonos cunha arquitectura tradicional con muros elaborados con cachotería de xisto, pero así que nos achegamos ás áreas suroeste e sueste, parroquias de Couso, sur de A Agualada, Cuns e Erbecedo, podemos observar un cambio, coa maior presenza do granito na execución das construcións. En ámbolos dous casos, a mala calidade do material en xeral, provoca a utilización de mellores pezas de granito en linteis e xambas de fiestras e portas, así como nas esquinas para trabar o muros. Do mesmo xeito fai necesario na maioría dos casos a realización dun revestimento con morteiro de barro e posterior caleado ou pintado da superficie do paramento. Neste caso as cores ocres e grises da pedra, aparecen contrastadas co branco do encalado que protexe os muros. A madeira é o outro material empregado, sobre todo na construción interior e alí onde se require lixeireza: os elementos da estrutura horizontal e cuberta, carpinterías, particións e peches lixeiros. O ferro, manufacturado de xeito artesán nas ferrerías e o vidro das fiestras, rematan o conxunto de materiais empregados nas construción tradicionais. A orografía e, en concreto a pendente do terreo, constitúe outro condicionante que establece diferenzas tipolóxicas. Sabido é que os asentamentos da zona dos vales presentan unha estrutura máis densa e pechada ao desenvolverse en terreos de máis acusada pendente, en contraposición a outras áreas onde o asentamento se desenvolve nas denominadas chanceiras, con estrutura solta e edificacións más distanciadas. No primeiro caso é frecuente a construción que comparte lindeiros, cunha fachada ou aliñación a un espazo viario. No segundo, a edificación sitúase de forma libre na parcela, polo xeral, de maior tamaño, separada dos lindes e desenvolvida nun corpo principal, a vivenda, e construcións anexas que poden aparecer separadas da principal. A ARQUITECTURA DAS AGRAS A arquitectura de Coristanco recoñécese no contexto denominado “arquitectura das agras coruñesas” que se asenta nun amplo territorio da provincia de A Coruña e en pequenas zonas de transición fronteirizas coas demarcacións provinciais de Lugo e de Pontevedra. Esténdese, de xeito xenérico, por unha franxa que se alonga de norte a sur entre o litoral e as extensas chairas da Galicia centrooccidental, que unhas veces se estreita e outras se anchea, con dous sectores diferenciados: un, que se estende entre o Cantábrico e as Serras setentrionais, e outro moito máis amplo que se espalla entre o litoral atlántico e as Serras centrooccidentais, espazo que se ampla por terras de Bergantiños, Xallas, Santiago e A Estrada. O relevo deste espazo xeográfico vese dominado pola horizontalidade, acompañada de superficies achairadas e vales fluviais enxendrandos pola acción dos numerosos ríos existentes. Aínda así, o medio está cheo de matices que se manifestan nunha variada topografía das superficies. Dentro dese ámbito tan extenso, as terras de Coristanco son terras baixas e con vales, nun contexto caracterizado economicamente polo predominio da produción agrícola e gandeira. Xorde así unha resposta de implantación neste territorio baseada nos principios elementais de adaptación ao medio físico e xeográfico e do maior rendemento a través da produción agropecuaria. Desta forma, a arquitectura popular de Coristanco é o resultado dunha lenta evolución que trata de se adaptar a uns condicionantes climatolóxicos e xeomorfolóxicos, conseguindo á vez resolver os problemas de habitabilidade que esixe a produción agrícola. A arquitectura das agras consiste nunha construción nuclear formada por unha casa-vivenda a modo de corpo básico de planta rectangular, destinado a ser a habitación da unidade familiar, á que se lle engaden unha serie de corpos destinados a dependencias agrarias, como cortes, palleiras, alpendres, forno, etc. En canto á forma e ós espazos da casa-vivenda, o modelo máis sinxelo e primitivo é a casa-vivenda terrea, de planta rectangular que, nunha primeira etapa leva no interior un único espazo, delimitado por catro muros con cuberta a dúas augas. Desta tipoloxía primitiva e pouco desenrolada quedan poucos exemplos no concello. Nunha evolución posterior, ese espazo único divídese mediante un taboado de madeira ou muro de cachote, e sitúase a vivenda a unha banda desa división e as cortes na outra.

69

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Exemplos dos volumes da casa-vivenda e anexos:

1.Corpo nuclear 2.Desenvolvemento lineal 3.Desenvolvemento perpendicular

Exemplos en planta da forma das cubertas

Porén, o modelo hexemónico en Coristanco e, en xeral, na arquitectura das agras coruñesas é o da casa-vivenda de dous andares. O seu corpo nuclear está composto por unha planta terrea, na que se dispoñen a cociña, que se pode prolongar ao exterior no forno, e as cortes; e un primeiro andar, comunicado co baixo mediante unha escaleira interior, que conta cunha sala e un ou dous cuartos. As dimensións deste corpo base responden a unha cruxía transversal ao redor dos 6 metros e unha lonxitude variable que parte dos 9 ou 10 metros e pode superar os 20 metros. Desta tipoloxía predominan as construcións máis recentes, de maior altura e maiores dimensións. A cuberta é normalmente a dúas augas no corpo central, co cumio paralelo á fachada, mentres que nos corpos engadidos a súa conformación estará en función da planta, aínda que o máis usual é o predominio da de unha auga. A cubrición empregada é a tella cerámica curva, que se coloca sobre un armazón de madeira de estrutura simple, cunha pendente que oscila arredor do 30%, mais tendida canto máis antiga. A evolución recente das cubertas, froito da introdución de novos materiais como a tella plana, foi aumentando a súa pendente. Os vans abertos nos muros (fiestras, portas e bufardas) redúcense aos exclusivamente necesarios e aparecen enmarcados por pezas de granito. As fiestras son de dimensións pequenas (70-75 cms de ancho e 80-85 cms de alto) e gardan unha proporción rectangular , con certa tendencia ao cadrado nas máis primitivas. A disposición dos ocos admite con naturalidade a irregularidade e asimetría, procurando no posible a aliñación vertical. A simetría e regularidade dos ocos, así como un maior número e maiores dimensións é produto dunha evolución na que se manifesta a influencia da arquitectura culta. As fiestras constan de dúas follas, cada unha dotada dun bastidor de dous/tres ocos para aloxar os vidros. Van a pano co paramento exterior dos muros e levan contras polo interior. Sobre a fiestra aparece en moitos casos o tornachuvias. As portas son de unha ou dúas follas con partición horizontal. O material empregado nas carpinterías dos ocos tradicionalmente é a madeira de castiñeiro ou carballo. AS CONSTRUCIÓNS ADXECTIVAS As dependencias que se acaroan ao corpo central do que falamos anteriormente poden ser unha ou varias. Entre as dependencias adxectivas algunha delas destinarase a pendello para gardar o carro e trebellos diversos, algunha outra a corte ou cortello, adoita aparecer tamén o forno, o almacén, etc. Próximo a esta agrupación áchanse outras pezas exentas como a eira, o muíño, o hórreo. A agrupación resultante do corpo central e corpos auxiliares acaroados ofrece conformacións diversas. As máis habituais son en desenvolvemento lineal ou en longura, cun corpo ou corpos acaroados ao edificio básico; ou en desenvolvemento perpendicular, a base de que acometan perpendicularmente contra este núcleo central un ou máis volumes.

Casa-vivenda e anexos en O Igrexario, parroquia de Cuns. Composición volumétrica en desenvolvemento lineal

Casa-vivenda e anexos en Vilaverde, parroquia de Cereo. Composición volumétrica en desenvolvemento perpendicular

70

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Esta arquitectura especializada ten en Coristanco representación sobre todo no hórreo, na palleira e no muíño. O hórreo en Coristanco responde a dous tipos básicos: o tipo “Fisterra” e o tipo “Coristanco”, tipos que se corresponden coa clasificación dos hórreos galegos feita por Ignacio Martínez Rodríguez na súa obra “El hórreo gallego”. En ámbolos dous casos trátase de hórreos de pedra, con fino traballo de cantería.

- O tipo “Fisterra” Trátase dun hórreo de planta rectangular, pero a diferenza do outro tipo, é estreito e alto e proporcionalmente máis largo. A suspensión é sempre sobre pés de pedra; estes adoitan ser baixos, pero para aumentar a altura de sustentación van apoiados sobre un zócalo de cachotería, que compensa o desnivel do chan, se o hai. É un hórreo moi esvelto, os pés son moi finos e moi numerosos, pois van máis próximos entre eles que noutros tipos de hórreos e son cónicos, estreitándose cara arriba.

Hórreo tipo “Fisterra” en A Brañeira, parroquia de A Agualada Hórreo tipo “Fisterra” en Pereiras, parroquia de Couso A cámara é totalmente de pedra. Tódalas paredes están formadas por ringleiras horizontais de pouca altura e moi numerosas, que se traban nas esquinas. A cuberta é a dúas augas. As diferenzas dentro deste tipo de hórreo débense á antigüidade e á perfección construtiva, aparte das diferenzas en lonxitude e por tanto en número de pés, que é variable. Nalgunhas ocasións, en hórreos menos evolucionados, a cámara a penas se eleva do chan pola ausencia de pés.

Hórreo tipo “Fisterra” en Bieite de Abaixo, parroquia de Ferreira, cunha maior simplicidade construtiva que os anteriores

Hórreo tipo “Fisterra” en Ventoso, parroquia de Ferreira. Maior simplicidade construtiva e ausencia de pés

71

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




.

- O tipo “Coristanco” É un hórreo grande, de planta rectangular bastante ancha. Polo xeral non está suspendido, senón apoiado sobre un celeiro de cachotería, pero xa que nos atopamos nunha zona de transición de hórreos sobre celeiro e hórreos sobre pés, este tipo acusa a esta dobre influencia e ás veces vai sobre pés.

Hórreo tipo “Coristanco” sobre celeiro, en Pumariños, parroquia de Erbecedo

Hórreo tipo “Coristanco” sobre celeiro, en Carantos, parroquia de Oca

A cámara está construída con ringleiras horizontais de pezas de pedra de pouca altura, entre as que se intercalan outras menores para formar as aberturas de ventilación. Cando a cámara vai sobre celeiro o tornarratos resólvese co sistema de voadizo continuo, cando se apoia sobre pés, estes son como no tipo anterior. A cuberta é de tella e a dúas augas, co cumio paralelo ao lado longo do hórreo.

Hórreo tipo “Coristanco”, sobre pés en A Cuca, parroquia de San Xusto

Hórreo tipo “Coristanco”, sobre pés en Muiñoseco, parroquia de Traba

72

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




A PALLEIRA é, xuntamente co hórreo, a construción de almacenamento máis importante.

É unha construción de planta rectangular e cuberta habitualmente a dúas augas que alberga dous andares; o inferior onde se gardan útiles de labranza e o superior onde se almacena a palla e outros produtos do campo que precisan ambiente seco e saneado. Para esta función a palleira está construída con combinacións de muros cegos deixando o resto da construción aberto mediante un cerramento calado de táboas de madeira. Aínda non sendo unha construción complexa e custosa, a súa existencia non abunda nas casas de economía pobre, que almacenan a palla nalgunha parte da casa-vivenda ou no ALPENDRE. Este último tipo de construcións, porén, si están presentes en calquera unidade familiar agraria e teñen a mesma antigüidade que a casa-vivenda. A súa finalidade é a de servir fundamentalmente para almacenar os diversos trebellos necesarios para os labores do labrego nas faenas agrícolas, aínda que en xeral ten moi variados cometidos. Nel gárdase o carro e as demais ferramentas de traballo no campo. Tamén se emprega para almacenar leña, herba, palla…

Palleira en Rial, parroquia de Cuns Alpendre no núcleo de Ferreira, parroquia de Ferreira

Para rematar este achegamento á arquitectura tradicional popular do medio rural de Coristanco, dicir que é salientable a escaseza de exemplos ben conservados. Pola contra atopamos de xeito xeneralizado unhas construcións tradicionais transformadas e renovadas ao longo do século XX. Os núcleos do mundo rural do Coristanco de hoxe abandonan en maior ou menor medida a súa tradicional economía agrícola. Presentan, como na maioría do agro galego, un traslado da poboación cara ás cidades próximas (Carballo, A Coruña) que se percibe nun descenso do número de habitantes por vivenda, no avellentamento da poboación e no incremento de vivendas abandonadas. A parte das escasas reformas e ampliacións de vivendas existentes, constrúense fundamentalmente vivendas de nova planta que constitúen unha nova residencia para persoas nacidas na aldea, que ben as ocupan habitualmente ou as usan como segunda residencia para os fins de semana ou as vacacións. Estas vivendas ás veces sitúanse no núcleo xa construído dando lugar á consolidación do mesmo e noutras ocasións non se emprazan nel, senón que se apoian nas vías de comunicación principais. A maior concentración encóntrase na estradas AC-552, AC-421 e DP-2904. Supoñen, por planta, volumetría, altura e materiais unha ruptura tipolóxica co núcleo construído.

73

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




6.2. O MEDIO URBANO

.

6.2.1. O MARCO XEOGRÁFICO

O medio urbano actual de Coristanco atópase constituído pola súa capital municipal, San Roque, na parroquia de Traba; e por un núcleo menor, de relativa importancia, situado na parroquia de A Agualada, a vila de Bormoio. Convén sinalar que aínda que os nomes recollidos pola toponimia oficial son os de Bormoio e San Roque, hoxe en día a vila de Bormoio coñécese como Agualada, e utilízase o nome de Coristanco para referirse á vila de San Roque. O feito urbano é o resultado dun proceso no tempo no cal diversos factores de tipo político, social, físicos, etc. interviñeron dando os resultados que agora percibimos. As vilas crecen, cambian e superpóñense consonte as regras ou leis que imperan en cada momento da historia nun proceso dinámico. Como primeiro paso, o estudo do medio urbano require a definición do escenario ou medio físico no cal é posible recoñecer a pegada que o home deixou no territorio. Neste escenario trataremos de atopar os factores naturais e artificiais que condicionaron e modelaron o seu desenvolvemento. A presenza do home nas terras de Coristanco remóntase á época prehistórica. As condicións favorables de clima, topografía,… así como a fertilidade das súas terras, fixeron posible que o asentamento humano, nas súas diferentes manifestacións ao longo do tempo, perdurase ata os nosos días. A concentración de restos arqueolóxicos, túmulos funerarios e castros, nas proximidades do espazo que hoxe ocupan os núcleos urbanos de San Roque e Bormoio, é un indicador que delata as bondades deste territorio. Sen embargo, a posición xeomorfolóxica de ámbolos dous núcleos presenta diferenzas, que tamén poden ter influído no maior ou menor desenrolo dun e do outro. Entre unha altitude de 275 e 315m, por tanto nunha cota elevada, sitúase o núcleo de Bormoio, dentro dun ámbito de transición entre a área sur amesetada de Coristanco e a área norte do val do río Anllóns. Ós pés do pequeno monte de O Marco, prolongación final dos montes de Couso, e nunhas terras bañadas polas augas que recolle o río Calvar, Bormoio xorde nun ámbito amable, de suave pendentes; mais tamén nun ámbito con límites visuais curtos marcados pola presenza de varias formacións montañosas, Monte Longo, Picho de Fontes e Cotón da Teixoeira polo norte, e montes de Couso polo sur. A diferenza da anterior, a vila de San Roque sitúase nunha cota moito menor, entorno ós 140m. Ábrese ao ámbito da conca baixa do río Anllóns, nun espazo chan, pero suficientemente saneado, polas suaves pendentes que conducen a auga cara ós afluentes do río anterior, e tamén nunha posición relativamente afastada da área máis baixa e húmida próxima ás canles de auga. Pero non todo son diferenzas, ambas vilas teñen tamén un elemento xeográfico común, non natural senón artificial, a estrada AC-552, que será sen dúbida o motivo que máis ten condicionado o desenrolo das mesmas dende a súa construción no século pasado. A partir dese intre ambas vilas terán como centro un cruce de camiños, o que se produce entre a nova estrada e algún camiño veciñal preexistente. Os elementos do medio físico, natural e artificial, condicionan por tanto a forma urbana, pero esta tamén está marcada pola ausencia de elementos condicionantes. No caso que nos ocupa isto último fai que ámbalas dúas vilas teñan bordos imprecisos ou difíciles de recoñecer, chegando a fundirse o medio urbano co rural.

6.2.2. O RECOÑECEMENTO DA MALLA URBANA E FENÓMENO URBANO NA ACTUALIDADE: BORMOIO E SAN ROQUE

O recoñecemento da malla urbana resulta imprescindible no marco lexislativo actual en Galicia, para unha vez establecida esta determinar os terreos que poden ser considerados como urbanos por contar cos requisitos de accesibilidade por vía rodada pública e os servizos básicos de abastecemento de auga, evacuación de augas residuais e subministro de enerxía eléctrica, proporcionados mediante redes públicas.

74

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




.

Esquema da vila de Bormoio, viario actual e vivendas e edificacións auxiliares

de orixe tradicional

A referencia legal actual do termo “malla urbana” aparece recollida no artigo 11 da Lei 2/2010, que establece: “1. Os plans xerais clasificarán como solo urbano, incluíndoos na delimitación que para tal efecto

establezan, os terreos que estean integrados na malla urbana existente sempre que reúnan algún dos seguintes requisitos: a) Que conten con acceso rodado público e cos servizos de abastecemento de auga, evacuación de

augas residuais e subministración de enerxía eléctrica, proporcionados mediante as correspondentes redes públicas con características adecuadas para servir á edificación existente e á permitida polo plan. Para estes efectos, os servizos construídos para a conexión dun sector de solo urbanizable, as estradas e as vías da concentración parcelaria non servirán de soporte para a clasificación como urbanos dos terreos adxacentes, agás cando estean integrados na malla urbana.

b) Que, aínda carecendo dalgúns dos servizos citados na alínea anterior, estean comprendidos en áreas ocupadas pola edificación, polo menos nas dúas terceiras partes dos espazos aptos para ela, segundo a ordenación que o plan xeral estableza.

2. Para os efectos desta lei, considéranse incluídos na malla urbana os terreos que dispoñan dunha urbanización básica constituída por unhas vías de acceso e comunicación e unhas redes de servizos das que poidan servirse os terreos e que estes, pola súa situación, non estean desligados do urdido urbanístico xa existente.”

A este efecto vaise facer un recoñecemento e identificación da malla urbana dos núcleos urbanos de Bormoio e San Roque, que mesmo sérvenos para facer unha diagnose das fases de crecemento e fases de desenvolvemento destas vilas.

- BORMOIO (PARROQUIA DE A AGUALADA) O xerme do núcleo de Bormoio localízase nun cruce de camiños, o que se produce entre as actuais rúa Ruta Mina, rúa San Mateo, Rúa Alta e Rúa do Marco, que se encontran na praza do Cruceiro. A propia toponimia, praza do Cruceiro, fai referencia a elo. Neste ámbito sitúanse varias das edificacións máis significativas a nivel histórico-artístico, e tamén está preto a igrexa parroquial de A Agualada. As edificacións de vivenda tradicional vemos que se acomodan ós rueiros, que aínda hoxe teñen escasa formalización como rúas. A orixe rural de Bormoio é quizais máis clara que no caso de San Roque, feito no que tamén inflúe o seu menor grado de desenvolvemento ao longo do tempo. Este posible núcleo rural inicial sufrirá un cambio importante cando a mediados do século pasado se fixo a estrada comarcal AC-552 de A Coruña a Fisterra, reinvención do antigo camiño real. A AC-552 penetra en Bormoio co nome de Avda. da Coruña e atravesa a vila de este a oeste. Convértese nun novo motivo de medra no desenvolvemento urbano da mesma. Un segundo eixe viario xurdiu coa estrada AC-421, de A Agualada a Buño, que entra en Bormoio co nome de Rúa San Mateo. O efecto destas novas infraestruturas altera a forma do asentamento en Bormoio, xerando unha nova encrucillada de camiños ao norte da antiga que tiña lugar na praza do Cruceiro. Nestes novos cruces algo habitual é que apareza o campo da feira como foco de atracción comercial. Así ocorre en Bormoio, de forma que aínda hoxe, o primeiro día de cada mes se celebra a feira no espazo situado en fronte da igrexa. Ao mesmo tempo a expansión da vila irá asociada ás novas estradas, o que acabará definindo a forma estrelada do actual Bormoio. Estas vías son as que amosan unha maior sección transversal e nelas concéntrase a maior parte das novas actuacións residenciais e de uso terciario, sobre todo entorno á AC-552, cun crecemento lineal tanto cara ao este como cara ao oeste.

75

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




.

Esquema da vila de Bormoio, en amarelo as construcións tradicionais e en cor

rosa as novas construcións.

No sur de Bormoio, onde aínda se mantén a trama do antigo viario, as novas vivendas, na súa maioría unifamiliares, veñen a consolidar os espazos baleiros entre as xa existentes. Nesta área concéntranse tamén moitas das dotacións da vila: o consultorio, o colexio público, un polideportivo cuberto e un campo de fútbol, este último xa fóra do espazo urbano. Pola contra, entorno á AC-552 e á AC-421, o crecemento ten lugar principalmente a través de vivendas plurifamiliares así como a través de edificacións destinadas a uso terciario, sobre todo comercial e hosteleiro. A forma das novas vivendas nada ten que ver xa coas formas do mundo rural, debido á súa intención de integración na malla do medio urbano. Neste ámbito sitúase tamén o único espazo libre do núcleo, a praza vinculada á igrexa parroquial de A Agualada, así como outros equipamentos, tales como a biblioteca e un novo centro de saúde, os tres no cuadrante noroeste. Unha terceira forma de crecemento podemos recoñecela no extremo noroeste da vila, onde o núcleo urbano tende á descontinuidade da edificación, xerándose así novas construcións na periferia, vinculadas ás novas estruturas viarias pero sen cohesión e cun grado de consolidación moito menor que nas outras áreas da vila. En canto ao nivel de servizos, podemos dicir que Bormoio ten cubertas a totalidade das súas necesidades de abastecemento de auga, saneamento e de subministro de enerxía eléctrica; aínda que con certas deficiencias como a ausencia de depuración previa ao vertido ao río das augas do saneamento. O estado do pavimento das rúas e prazas do núcleo urbano é tamén un indicativo do seu nivel de urbanización. Bormoio ten as súas estradas e rúas pavimentadas con firme de asfalto, exceptuando algún camiño interior. As beirarrúas están resoltas na estrada AC-552, así como nalgunhas das outras rúas. Como conclusión de todo o anterior entendemos que resulta o carácter urbano, aínda que débil, da vila de Bormoio.

Esquema da vila de Bormoio, dotacións

76

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




- SAN ROQUE (PARROQUIA DE TRABA)

Hoxe en día a posible orixe de San Roque nun núcleo rural tense desdebuxado por causa do desenrolo que a vila experimentou nos últimos anos. A área na que nace San Roque gozou dende antigo dunha posición privilexiada que logrou manter e reforzar co paso do tempo. No sur do actual espazo urbano sitúase o núcleo rural de A Igrexa. Aquí é onde se atopa a igrexa parroquial de Santa María de Traba, do século XVIII e de estilo barroco. Por este lugar crese que pasaba o antigo camiño real que penetraba en Coristanco cruzando o río Rosende, afluente do Anllóns, pola ponte Lubiáns. O antigo camiño dirixíase dende A Coruña cara á Costa da Morte, polo que podemos imaxinar a importancia que noutro tempo tivo esta vía como elemento de comunicación. Como xa dixemos no apartado anterior, a mediados do século pasado a labor que cumpría o camiño real pasou a realizala a estrada AC-552 (A Coruña-Fisterra). Ao igual que no caso da vila de Bormoio, esta vía atravesa o núcleo urbano de San Roque, de nordeste a suroeste e convértese, tamén aquí, no principal eixo impulsor do crecemento da vila dende entón. Tamén en San Roque un encontro de varios camiños forma a trama básica entorno á cal se foi creando un núcleo con tipoloxía de vila, o que constitúen as actuais rúa Charrúa, rúa Santa Marta, Avda. de Erbecedo e Avda. Finisterre. As edificacións tradicionais que aínda hoxe se sitúan nas beiras desas rúas, confirman que nesa zona estivo a orixe de San Roque, e na actualidade esa área mantén o seu carácter de centro da vila a pesar do crecemento posterior da mesma. Nos últimos cincuenta anos, e sobre todo trala realización da nova estrada comarcal AC-552, o crecemento de San Roque ten sido considerable e incluso rechamante, como se pode observar cunha rápida análise comparativa entre as fotografías do voo americano de 1956-1957 e a imaxe aérea da vila de San Roque na actualidade. Outro factor que ten influído e inflúe no seu desenrolo é a proximidade física e temporal entre San Roque e a cidade de Carballo, no concello veciño, centro comercial, industrial e administrativo da comarca de Bergantiños.

77

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Fotografía aérea de San Roque na actualidade, os cadros vermellos sinalan os

ámbitos que se amosan nas imaxes superiores do voo americano.

Un último factor a ter en conta é a transformación de antigos camiños veciñais en eixes viarios de relativa importancia no contexto da vila e do concello. Estámonos a referir á rúa Charrúa que ao saír da vila se converte na DP-2091, cara a Cereo, e á Avda. Erbecedo, que se dirixe cara a Rus no concello de Carballo como estrada provincial DP-1912. A partir da malla urbana básica que acabamos de describir e sen esquecer tampouco os factores potenciadores do desenrolo dos que temos falado, irán realizándose unha serie de edificacións que avanzan ao longo dos camiños acompañadas da urbanización e a dotación de servizos. O centro desta trama direccional confórmano polo norte o cruce entre a rúa Muíño e a rúa Charrúa coa Avda. Fisterra, e polo sur o cruce entre a Avda. Erbecedo e a rúa Santa Marta de novo coa Avda. Fisterra. Esta área está constituída polas casas antigas cuxo ámbito ten sido consolidado por novas construcións cunha tipoloxía da edificación moi variada. Esta zona central esténdese cara leste e oeste a través dun crecemento lineal entorno á estrada AC-552. A maior sección transversal e servizos desta vía fai que nas súas beiras se vaian concentrando novas edificacións, principalmente de tipo residencial, cunha consolidación maior no espazo central, e a medida que nos afastamos deste, as edificacións tenden a estar máis espalladas, mesturándose con outros usos sobre todo de tipo terciario, comercial e hoteleiro.

San Roque. Voo americano do 1956-195

San Roque - A Igrexa - Trabuxáns, Voo americano do 1956-1957

78

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




Esquema da vila de San Roque, dotacións

O fenómeno de construción de novas edificacións entorno á AC-552 é observable dende que entramos en Coristanco a través da ponte nova que cruza o río Rosende. O núcleo rural tradicional de Montecelo, vinculado orixinalmente ós camiños tradicionais, ten dende a existencia da AC-552 un novo motivo de medra nas beiras desta, pouco relacionado coa trama orixinal do núcleo que aínda se mantén no sur da estrada comarcal. Se avanzamos pola AC-552 cara a San Roque atopámonos tamén co Carrefour. O seu ámbito responde a unha forma de asentamento nova e prevista polo plan vixente. Pero o que realmente fixo posible a aparición deste novo asentamento é que o lugar no que se implanta reúne toda unha serie de características necesarias para este tipo de superficies comerciais: un espazo chan nas beiras da estrada AC-552, eixo de comunicación que atrae actividades e contribúe ao dinamismo social e económico da zona. Ao mesmo tempo é salientable a proximidade da autoestrada AG-55 como medio necesario para a chegada diaria de mercadorías. Sen embargo, o factor máis importante é a proximidade desta zona á cidade de Carballo, cun volume de poboación cunha demanda comercial. A coincidencia de tódolos elementos anteriores nese lugar de Coristanco fai posible a aparición desa nova forma de asentamento urbano. Continuando co ámbito da vila, esta esténdese cara ao norte e cara ao sur apoiándose no viario. No norte da AC-552, San Roque concentra tódolos equipamentos, casa do concello, centro de saúde, edificio de usos múltiples e colexio Alcalde José Pichel. A forma de crecemento é apoiándose no viario, na súa maioría antigos camiños, agora convertidos en rúas. Polo sueste, o crecemento con novas vivendas entorno á Avda. Erbecedo e á rúa Santa Marta provoca a continuidade entre a vila e o núcleo rural tradicional de A Igrexa. Entorno á CP-2091, observamos tamén un crecemento a modo de vivendas espalladas nas beiras da estrada, dando lugar a un continuo entre San Roque e O Outeiro de Xaviña, pouco consolidado. No extremo suroeste atopamos un crecemento recente, a modo de nova urbanización residencial en construción, xa desligada da malla urbana da vila, pero nun solo xa clasificado como solo para urbanizar de uso residencial no planeamento vixente. Por tanto observamos como, a vila se desenrola a través tentáculos de crecemento cara tódalas direccións cardinais. En canto ao nivel de servizos, San Roque ten cubertas a totalidade das súas necesidades de abastecemento de auga, saneamento e de subministro de enerxía eléctrica. No relativo ao estado do pavimento das rúas do núcleo urbano de San Roque podemos dicir que en xeral están pavimentadas con firme de asfalto. As beirarrúas están resoltas nas rúas principais: Avda. Finisterre, Rúa Muíño, Rúa da Charrúa e outras. Como conclusión de todo o anterior entendemos que resulta o carácter urbano da vila de San Roque.

79

6. E

STRU

TURA

DO

ASE

NTA

MEN

TO

CONCELLO CORISTANCO




7. ESTUDO DA PAISAXE

80

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




7.1. INTRODUCIÓN. DEFINICIÓN DAS UNIDADES DA

PAISAXE DE CORISTANCO

A paisaxe de Coristanco encádrase, na súa meirande parte de territorio, nas paisaxes tipificadas das Terras de Bergantiños e que poderíamos circunscribir en termos xerais ao espazo definido pola conca do Río Anllóns, dende o seu nacemento no leste, en terras da Laracha ata a desembocadura da Ría de Corme e Laxe, no oeste, e dende o perfil da costa da morte, no norte, ata o bloque do Xallas ou anfiteatro de Bergantiños, no sur. A conca do Anllóns caracterízase pola suavidade nas formas do relevo e por ter un clima atlántico húmido e temperado. É un territorio ocupado polo home dende a prehistoria que, tras séculos, derivou nun sistema de asentamento de extremada dispersión moi vinculado á explotación da terra en grandes agras. A paisaxe actual de Bergantiños é a herdanza polo tanto dun sistema de ocupación ancestral e intensivo onde as imaxes ou escenas veñen marcadas pola acción antrópica nunha composición que alterna áreas de monte (actualmente plantacións de eucalipto), terras de labranza ou pastos e pequenos bosquetes, restos de fragas ou ribeiras que, de xeito lineal, evidencian os canles e os lindes entre propiedades. Mais non é cousa de conformarse cunha definición xeral da paisaxe típica de Bergantiños se non que dentro da xeografía do concello é posible advertir trazos diferenciadores na paisaxe en resposta ás diferenzas do medio físico que se dan dentro duns límites de carácter administrativo. E así é que as disfuncións xeomorfolóxicas-administrativas son quen de advertir ou de dar explicación a outras paisaxes periféricas que de bo xeito teñen mellor encaixe no contexto das paisaxes do Xallas e mesmo da Terra de Soneira. Logo de observar o mapa de comarcas e as principais liñas do relevo enténdese o ámbito municipal de Coristanco como un territorio que soporta na súa banda meridional a transición a ditas comarcas. Así as metades sur das parroquias de Seavia e Erbecedo, superando o chanzo do “anfiteatro” de Bergantiños, presentan trazos característicos das Terras do Xallas, e a parte sur-occidental do Concello, en especial a parroquia de Cuns, encaixa nos trazos da Terra de Soneira. En resumen, advertimos que a paisaxe do Concello de Coristanco se define en tres grandes unidades:

− Unidade do Xallas, área meridional das parroquias de Seavia e Erbecedo, con continuidade no veciño Concello de Santa Comba.

− Unidade de Soneira, coa totalidade da parroquia de Cuns e as zonas altas das parroquias de Augalada, Couso e Valenza.

− Unidade de Bergantiños, que a súa vez divídese en dúas subunidades. . Bergantiños alto, coincidindo co chanzo ou anfiteatro de Bergantiños. . Bergantiños baixo, nas terras baixas da conca do Anllóns.

A descrición que deseguido faise das catro unidades entenderase completada mediante as correspondentes fichas que, de xeito sintético, expresan as características esenciais da estrutura e textura de cada unha delas, acompañadas das fotografías representativas nos correspondentes planos de visión afastados, medios e próximos.

81

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




7.2. ESTRUTURA E TEXTURA DAS PAISAXES

Unidade do Xallas A estrutura da paisaxe da unidade do Xallas responde á condición fisiográfica de penechaira como trazo fundamental do fenosistema a partir do cal derivan outras variables do medio físico que van condicionar ou definir as imaxes ou escenas. A condición de penechaira conleva variables como a altitude; por riba dous 400 m, o que a súa vez condiciona o clima da unidade, con tendencia á continentalidade e maior pluviosidade. A dinámica hidrográfica tórnase espesa coa condición de planicie, agudizada pola impermeabilidade do solo nas áreas afectadas por unha litoloxía de rocha ígnea. A auga apoza e xorden así elementos da biocenose característicos: o da braña, o salgueiral, o monte húmido (a chousa), etc. De xeito puntual e compartido cos concellos de Carballo, Tordoia, Val do Dubra e Santa Comba, recoñécese a elevación dos montes do Castelo que actúan de rótula entre as comarcas de Bergantiños, Ordes, Santiago e Xallas. A acción do home é limitada na unidade de Xallas. A dureza do clima, en termos relativos, condiciona o asentamento, máis apetecible en terras baixas e resgardadas (Bergantiños sen ir máis lonxe), o que dá lugar a densidades de poboación baixas e á concentración de poboación en menos núcleos mais de estrutura compacta. A dependencia para a subsistencia ten vocación gandeira. A braña foi, ata non moito tempo, o lugar de pasto natural, hoxe en desuso debido aos novos cultivos forraxeiros de millo e de gramíneas no reducido espazo agrícola e mesmo invadindo o monte e desprazando a matogueira. O salgueiro é a especie arbórea potencial, e está presente, a excepción do Monte Castelo, en toda a unidade, mais reducido ás liñas dos canles, sebes e ribazos por mor dos cultivos forestais e forraxeiros. As esenas que se producen nesta unidade son dunha paisaxe tranquila, sosegada e sen sobresaltos, resultado da fisiografía en penechaira. Toda a escena concéntrase na liña do horizonte, non existen visións ascendentes nin descendentes, a excepción do entorno do Monte Castelo, e a existencia de vexetación arbórea, xa sexa forestal ou de ribeira, dá lugar a planos de visión medios ou próximos. Non se producen concas e as áreas de intervisibilidade teñen pobres relacións visuais. A textura das escenas é en mosaico debido a un uso do solo moi fragmentado, tanto por motivos físicos como conxunturais. A braña, a agra, o monte, mestúranse nun “totum revolutum”. Mesmo a braña, poder ser prado mediante operacións de drenaxe, a agra pode ser monte de repoboación e o monte pode ser eucaliptal, piñeiral ou cultivo de millo ou prado. Na unidade do Xallas todo é sutil, todo é transformable no sistema de usos tradicionais. Non é así noutras actuacións transformadoras da paisaxe por mor de políticas e estratexias de escala territorial que, no caso da unidade do Xallas, teñen representación no parque eólico de Castelo ou nas áreas sometidas a concentración parcelaria.

82

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




Unidade de Soneira A unidade de Soneira comprende a conca do Río Grande na cal participan en gran extensión superficial os Concello de Zas, Vimianzo e Camariñas e, en menor medida Cabana e Coristanco, en concreto a parroquia de Cuns. A unidade caracterízase na Serra de Soneira, tamén coñecida como macizo de Meda, por un relevo accidentado e estruturado nunha sucesión de horsts e depresións que teñen en común a directriz meridiana. O resultado fisiográfico é, polo tanto, a sucesión paralela de vales e montes en sección transversal con forma de “U” cuxa estrutura clara e de sinxela percepción vai ter o conseguinte reflexo na textura natural e de usos do solo. Dita forma característica do relevo ten explicación no fenómeno litolóxico, correspondéndose as liñas dorsais con instrusión de rocha de granito e o fondo do vaso con rocha metamórfica moi erosionada (complexo blastomilonítico Malpica-Tui). A parroquia de Cuns abrangue, coa súa forma de apéndice característica, as estribacións do macizo de Meda no seu lado oriental e participa desta unidade cuxa máxima representatividade atopámola no veciño Concello de Zas. A cobertura vexetal e os usos tradicionais do solo amósanse estruturados consonte a sección do val. As liñas dorsais, xa por riba dos 400 ou 425 metros de altitude, soportan a matogueira e as veces aflora o penedo por mor da erosión. No estrato inferior, máis aínda no macizo granítico, prosperan as plantacións forestais, principalmente de eucalipto. Nas zonas achairadas do fondo do val xorde o espazo agrícola de vocación gandeira e obsérvanse grandes extensións de millo e prados aínda que tamén se dan produtos da horta. E por último, na liña de escorrentía pódese ver o bosque de ribeira con intrusión do eucaliptal. As formas dos asentamentos materialízanse baixo dous esquemas, un deles en rueiro (Sordíns, Rial, Moucos, O Vilar, ...), desenvolvido na liña de bisagra entre o monte e as terras de labor; e outro tipo, máis espallado, coincidindo coa apertura do val (O Pazo de Trabe, Albre, A Balsa, A Grandariña, ...). Mesmo que na unidade do Xallas, as grandes transformacións na paisaxe teñen a súa razón en estratexias e conxunturas que transcenden da dinámica local. Así, os aeroxeradores dos parques eólicos dominan o perfil dorsal de toda a unidade formando parte da textura das escenas. A conxuntura cambiante da minería deixa a súa pegada na paisaxe. A pouca distancia de Cuns, xa no Concello de Santa Comba, atopamos a canteira de Varilongo, dunha gran repercusión visual pois afecta á forma do relevo nunha ladeira moi exposta. Como proba dun momento esplendoroso na minería quedan restos de explotacións en toda a unidade, hoxe convertidos en lagoas en proceso de naturalización ou en pecios destartalados das instalacións de transformación. As imaxes ou escenas na unidade de Soneira amosan unha forma do relevo e do espazo de marcada tendencia lineal (tubular), remarcada por unha textura ordenanda en bandas que responde a certas variables do fenosistema (abioticas) de estrutura clara e definida (estrutura litolóxica, forma do relevo, hidroloxía, etc.), e que condicionaron os usos do solo e a cobertura natural. A disposición espacial en pequenos vales (a conca do Río Sisto é o máis representativo) dá lugar a áreas de intervisibilidade de certa cobertura e con abas enfrontadas e expostas. Os planos de visión teñen distancias medias, no sentido transversal, e de longa distancia na directriz meridiana onde o espazo se perde na liña do horizonte. As cores predominantes son as verdes e ocres e, dependendo da estacionalidade e das condicións da atmosfera, poden destacar os brillos de certas manchas como as dos prados ou as plantacións de millo. Igualmente e, dependendo da época do ano, as agras poden ofrecer unha disposición homoxénea ou en mosaico consonte o estado de sembradura.

83

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




Unidade de Bergantiños A meirande parte da extensión superficial de Coristanco encádrase na unidade paisaxística de Bergantiños. Correspóndese coa conca do Río Anllóns e, no caso de Coristanco, coa conca media do canle e un conxunto de tributarios da beira esquerda (Calvar, Vao, Balsa, Grande e Rosende) que conforman, xunto a outras áreas colindantes en Ponteceso, Cabana, Carballo e A Laracha, un gran espazo dedicado ás agras. A unidade divídese, a súa vez, en dous subámbitos consonte as diferenzas da estrutura fisiográfica: - Begantiños Baixo, que corresponde coa banda setentrional e oriental, máis próxima ao canle principal, o Anllóns,

caracterizado polo relevo moi suave e ondulado das superficies de erosión e de depósito; situado nas cotas baixas, en altitudes comprendidas entre os 75 e os 150 m.

- Begantiños Alto, situado nunha banda ou rebordo do chamado “anfiteatro” de Bergantiños e que en Coristanco se sitúa nunha liña leste-oeste que cruza o termo municipal. É o chanzo que absorbe as diferenzas de altura entre a penechaira do nacemento do Xallas e o val do Anllóns, entre as cotas de 100 e 300 metros de altitude. Ao contrario que a zona baixa, o relevo amosa ser máis accidentado ou revoltoso, dando lugar a microespazos illados visualmente do resto.

Baixo esta estrutura que ten en común a relativa suavidade do relevo coas diferenzas comentadas entre a zona alta, de relevo máis movido e pendentes do terreo moderadas, e a zona baixa de suaves e caprichosas ondulacións, xorde tamén unha textura marcada polo uso e o aproveitamento da terra. Bergantiños é unha das áreas de Galicia de máis forte humanización de orixe tradicional, cunha forma de asentamento de extremada dispersión por mor da existencia de cantidade de pequenos espazos aptos para o desenvolvemento da vida sedentaria baseada no aproveitamento dos recursos da terra. A relación de dependencia do home co medio deu lugar en Bergantiños a unha paisaxe de agras. Na unidade de Bergantiños Alto as agras están condicionadas pola inclinación do chan, pola orientación e pola condición edáfica. As agras non teñen gran desenvolvemento, son máis pequenas e dispersas. O que non é agra é monte, hoxe repoboado de plantacións de eucalipto ou xa naturalizado. Así, o que é residual (o monte) acaba converténdose en protagonista por mor da súa forte presenza como fondo das escenas do espazo agrícola. A transformación do espazo en agras é ancestral, así percíbese na estrutura da propiedade disposta en cómaros ou ribazos contidos pola vexetación típica de loureiro, salgueiro, carballo, ... A medida que descende a cota altimétrica, o relevo vólvese máis tranquilo, o que permite un maior desenvolvemento das agras, e o monte vai quedando relegado a pequenos outeiros e zonas húmidas ou mal drenadas pouco aptas para os cultivos tradicionais de millo e pataca. Baixo esta condición atopamos gándaras e chousas próximas ao canle do Anllóns e do Rosende. Noutros casos as áreas hidromorfas coincidentes con depósitos do cuaternario foron sempre prados naturais ou de sega, mais co abandono das labores tradicionais atópanse en proceso de naturalización cara ao bosque ripícola. A expresión física do asentamento, o casal, o lugar, a aldea, ten gran presenza na textura das escenas de Bergantiños. A forte dispersión fai que o casario sexa indisoluble á agra; mais a súa posición no espazo non é casual se non que encerra unha gran sabedoría no contexto de relación e dependencia co medio. Porén o trío formado hoxe polas unidades monte – asentamento – agra atópase destexturizado, ou dito doutro xeito, coa textura orixinal alterada en gran parte pola transformación na estrutura de asentamento, ocupando o espazo propio dos outros elementos que conforman as ascenas.

84

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




En Bergantiños dáse esta situación dun xeito máis marcado na zona urbana recente e nas parroquias mellor relacionadas a través de estradas coas áreas urbanas veciñas. Dita alteración, puramente antrópica e relativamente recente, concrétase nunha colección de elementos artificiais como a vivenda moderna, os tendidos de electricidade, as estradas e os seus vehículos, usos e instalacións industriais ou terciarias, etc., que conviven con certo protagonismo es escenarios tipicamente rurais alterando en gran medida as texturas orixinais.

85

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




7.3. DINÁMICA DA PAISAXE DE CORISTANCO. O CRIPTOSISTEMA

A paisaxe, entendida como un todo no que se relacionan un conxunto de elementos do medio, non pode considerarse un concepto estático, mais é consecuencia da evolución das interaccións entre as partes. Para o documento dun Plan xeral de ordenación municipal interesa especialmente as interaccións do ser humano co medio físico e natural xa que se está a ver que estas repercuten rapidamente na paisaxe e na súa evolución. Outras dinámicas relacionadas con elementos da xea o da biocenose, aínda que o seu coñecemento resulta ser interesante para a comprensión das paisaxes, adoitan patróns de evolución moi lentos que se perden no marco de actuación e vixencia deste documento. Mesmo a interacción do ser humano no medio ambiente nun contexto de adaptación, caso da Galicia ancestral, que tiñan unha dinámica sosegada, sufriron un profundo cambio de rumbo nos derradeiros cincuenta anos co conseguinte cambio na paisaxe. Non é doado definir e identificar os procesos dinámicos da paisaxe. Precisan dun profundo coñecemento da realidade xeográfica, ecolóxica e das dinámicas sociais e económicas. Mais recorremos aos “síntomas” ou indicadores que dun xeito evidente aparecen nas escenas e que conteñen as mensaxes encriptadas que supostamente axudarían a comprender mellor a evolución e as tendencias do futuro. Na paisaxe de Coristanco existen tres grandes argumentos do criptosistema que explican os principais trazos de evolución das paisaxes motivados pola acción antrópica. Son os seguintes:

Despoboación do medio rural

A despoboación no medio rural de Coristanco é un fenómeno que se encadra nun contexto de recesión a nivel da rexión aínda que neste Concello non acada niveis críticos por mor da influencia urbana e metropolitana. Por outra banda, a diminución de efectivos no medio rural é un fenómeno relativamente recente, década dos oitenta, e debe asociarse a unha dinámica de envellecemento da poboación. O caso é que xa sexa porque hai menos efectivos ou porque os que aínda quedan superan a idade de traballar ou porque traballan noutros sectores de actividade, as actividade no medio rural están en decadencia. A inactividade supón a primeira causa de transformación da paisaxe, unha paisaxe humanizada, e que afecta fundamentalmente a textura resultante dos usos do solo e da cobertura vexetal. Na unidade do Xallas a dinámica da paisaxe tórnase moi complexa dada a sutil transformación de orixe antiga que tiña a auga como elemento fundamental na relación de dependencia do home co seu medio. Durante séculos a auga foi quen de procurar o mato e o pasto nunha zona de clara vocación gandeira. O control milimétrico do nivel freático mediante gabias, sebes ou pequenos recheos, permitiu o dominio das brañas, das gándaras e do monte baixo, fonte de recurso para os animais domésticos. A perda de esa sabuduría exercida dun xeito sutil e maino e a introdución de novas técnicas e novos usos (por exemplo os forestais) é o principal motivo dunha evolución rápida da paisaxe do Alto Xallas. Un caso interesante para o análise é a Braña Rubia ou Lagoa de Alcaián, a cal está hoxe sometida a un proceso de abandono e naturalización; se ben, dito proceso arranca dende un estado viciado logo das derradeiras transformacións agresivas que remataron na súa desecación. Hoxe, a superficie aplanada de depósito se está cubrindo pouco apouco de salgueiros cara a un hábitat de turbeira boscosa e descoñécese cal debería ser a evolución natural en ausencia de transformacións.

86

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




Nas unidades de Soneira e Bergantiños, de vocación mixta agrogandeira e forestal, o abandono do campo supón a degradación do monte e das agras. Dita degradación enténdese no contexto da naturalización e da incorporación de novos usos por mor das conxunturas máis recentes. Así forma parte da evolución dos escenarios a presenza gradual da masa forestal no espazo agrícola. Este proceso dáse de dúas formas, a incorporación do eucalipto nas agras xa sexa nun proceso de invasión ou resultado de repoboación. En menor medida obsérvanse pequenos bosquetes de caducifolias (fragas e soutos) en áreas incultas dende lonxe. Outro fenómeno característico das terras baixas de Bergantiños e a recolonización da ripisilva nas superficies hidromorfas dos depósitos do cuaternario, antes dedicadas a prados de sega manual e hoxe abandonados xa que non admiten o traballo da maquinaria que afunde na lama. O abandono dos montes e, dende hai unhas décadas, o abandono das toxeiras e xesteiras permite a colonización masiva do eucalipto, que atopa en Bergantiños o caldo de cultivo para o seu desenvolvemento.

As conxunturas sociais, económicas e políticas a escala global

Na medida en que as nosas relacións avanzan cara á globalización o sistema social, económico e político achégase ou converxe cara aos de outras áreas na procura de obxectivos comúns. Estas dinámicas son quen de dirixir a evolución das paisaxes nunha clara ruptura coas dinámicas locais e tradicionais. En Coristanco atopamos elementos responsables do cambio e evolución das paisaxes que teñen a súa razón de ser en motivos conxunturais totalmente alleos aos procesos locais.

Recursos enerxéticos. A procura de desenvolvemento sostible e o previsible esgotamento dos combustíbeis fósiles acelerou nos últimos tempos o desenvolvemento das enerxías renovábeis. A proliferación dos parques eólicos en Galicia froito desta política está a cambiar as paisaxes rurais alí onde existe o potencial eólico. En Coristanco existen áreas con potencial eólico que xa se atopan colonizadas por parques eólicos. Afecta ás paisaxes de Soneira e do Xallas.

Recurso mineiro. A explotación mineira en Coristanco atende a razóns conxunturais relacionadas co mercado e a sostibilidade económica da actividade. Noutros tempos foi rendible a explotación mineira en varios enclaves de Bergantiños, caso das minas de caolín, wolframio, etc., que deixaron a súa pegada no territorio. Na unidade de Soneira pódense recoñecer convertidas en lagoas artificiais que evolucionan cara á naturalización.

Recurso solo e produción de alimentos. As conxunturas en materia de produción de alimentos e as políticas e decisións da Unión Europea teñen moito que ver coa evolución das paisaxes agrarias. En Coristanco o recurso solo ten vocación agro-gandeira, se ben a orientación gandeira, nun contexto de explotación moderna e rendible, implica a construción de grandes instalacións para o gando vacún e a plantación de grandes extensións para o forraxe. Non sempre é posible garantir a rendibilidade destas explotacións por mor da confrontación das esixencias do mercado coas estruturas locais que son un atranco para o desenvolvemento (estrutura social, estrutura da propiedade do solo, etc.). Outro subsector como o da pataca presenta a mesma debilidade.

87

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




Considerando que as paisaxes de Coristanco teñen a meirande parte unha forte dependencia dos espazos agrarios como elementos definidores das imaxes ou escenas, pódese advertir a importancia que ten a actividade agropecuaria no seu mantemento. As incertezas na conxuntura global fai incerta a evolución desta paisaxes.

Recurso solo e produción forestal. A produción forestal en Coristanco está orientada aos subprodutos da industria do papel e dos taboleiros de partículas e, polo tanto, é responsable da existencia de grandes áreas adicadas aos monocultivos de eucalipto e pino.

A influencia urbana e metropolitana

A influencia do medio urbano próximo e da área metropolitana da Coruña é a explicación dos cambios que se están a ver nos escenarios de determinadas áreas de Coristanco e que poderíamos resumir na adopción de patróns de crecemento urbano e adopción de imaxes ou simboloxía propiamente urbana que se advirten nos seguintes feitos.

Maior grao de urbanización. Urbanización difusa.

Incorporación de usos terciarios e a correspondente tipoloxía edificatoria.

Incorporación de solucións arquitectónicas residenciais alleas de influencia urbana ou doutros lugares froito do fenómeno da emigración.

Incorporación de simboloxía que provén das cidades como é o caso da publicidade e rótulos dos enclaves terciarios.

Aumento da densidade de tráfico e da actividade.

Rexeitamento polos signos de identidade local ou mestura do local co foráneo. Dito fenómeno obsérvase especialmente na área de influencia do corredor A Coruña – Fisterra e agudízase no núcleo de San Roque e nas proximidades co veciño concello de Carballo.

88

7. E

STUD

O D

A P

AIS

AXE

CONCELLO CORISTANCO




ANEXO 1 METODOLOXÍA E SÍNTESE DO MODELO DE ASENTAMENTO RURAL. PROPOSTA DE NÚCLEOS

89

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




PROPOSTA DO SISTEMA DE NÚCLEOS RURAIS

Durante o desenvolvemento deste traballo de estudo do medio urbano e rural, procurouse explicar a dinámica que tivo lugar no “territorio humanizado” ata acadar o estado actual. A realidade actual do concello de Coristanco é múltiple e complexa. Estas dificultades radican no crecemento da área urbana e da súa contorna, do abandono da tradición no medio rural e outras circunstancias, que obrigan a que o estudo vaia do xeral ao concreto e viceversa. Para elo tratáronse individualmente cada un dos asentamentos, que logo serán contrastados co seu contexto máis próximo e coa dinámica xeral do concello. Esta análise, non pode perder de vista que o seu obxectivo final é definir un sistema de núcleos rurais e de solo urbano que se axuste ás determinacións da lei. Foi un piar fundamental na metodoloxía de traballo a expresión gráfica de conceptos que interveñen no proceso de ocupación e transformación do territorio, así como o apoio dos planos de información xeográfica que explican o medio físico de Coristanco. O modelo de asentamento exprésase graficamente mediante unha colección de planos específica, na que non se fai a priori discriminación segundo a clasificación urbanística, a cal chegará máis adiante como conclusión. De xeito complementario, dedícanse planos específicos das áreas urbanas, que resultan fundamentais para acoutar o solo urbano e analizar a relación entre as vilas e os asentamentos rurais que se atoparon no proceso de crecemento e avance das mesmas, principalmente no caso de San Roque. Enténdese que a nova definición de núcleo rural que introduce a Lei 2/2010 de modificación da Lei 9/2002 se desmarca definitivamente do concepto de “vínculo coa explotación racional dos recursos naturais”, pasando a ter un maior peso na definición dos aspectos tradicionais, históricos, tipolóxicos e, en especial, os de tipo morfolóxico. É por isto que a raíz do presente estudo, núcleos que gozaban da clasificación de solo urbano no planeamento anterior van a ser formulados dentro do sistema de núcleos rurais, aínda que se localicen na influenza do medio urbano. É o caso de parte do asentamento de Xaviña.

Consideracións xerais: Un dos puntos de inicio do análise de asentamentos é o estudo das unidades singulares inventariadas no Nomenclátor do INE (2.009). Tívose en conta tamén a toponimia oficial, que foi publicada como nomenclátor no BOE nº266 do 6 de novembro de 2.003. É habitual que existan discordancias entre estas dúas fontes, o que obriga a contemplar ambas no proceso do traballo. Así por exemplo, no listado do nomenclátor do BOE nº266 hai dous nomes de lugares que se perderon, O Corvo (parroquia de Seavia) e Xaviña (na parroquia do mesmo nome), e que non se inclúen no estudo. Outras moitas identidades que contén o listado do BOE foron localizadas na cartografías oficiais, é o caso de: O Vilar, A Gandra, Fonte Lamela, A Costa, O Seixal, A Penicosa, Portugal, O Fondal, A Custoia, O Porto, Conles, O Porto da Presa, Vilameán, As Balsiñas, Rieiro, A Feira Nova, O Outeiro de Baiordo, A Freiría, O Portorregueiro de Fóra, O Carrizal, O Pontillón, O Cubo, O Cerrapio, e A Pedreira. Ningún dos nomes de lugares anteriores aparece no nomenclátor do INE, e por tanto carecen de datos de poboación. Nalgúns casos estes nomes de lugares non se entenderon no estudo como asentamentos pois ás veces corresponden con casais, ou con fincas singulares; sen embargo, noutros casos si é doado identificalos na estrutura de asentamentos, e así figuran tanto nas táboas, como na cartografía. En canto ás unidades que si figuran no INE, todas foron estudadas como asentamentos, aínda que convén reflectir aquí certas consideracións que se tiveron en conta no transcurso do traballo: - O núcleo que na toponimia oficial do BOE responde ao nome de Xaviña e que ten un dato de poboación asociado

no nomenclátor do INE, 66 habitantes, sen embargo, non foi localizado. Na parroquia de Xaviña o que nun orixe posiblemente foron pequenos asentamentos independentes, hoxe forman un continuo, no cal resulta difícil identificar qué topónimo corresponde a cada zona. Nese continuo temos incluído a poboación do núcleo de Xaviña, aínda que non puideramos localizar a que zona se corresponde dito topónimo.

90

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




- A Abellariza e O Rueiro, con 33 e 24 habitantes respectivamente, foron estudados na vila de San Roque, pois

hoxe están integrados na súa malla urbana. - Varios asentamentos foron estudados fóra da parroquia á que pertencen xa que por causa do seu esquema de

medra están fisicamente unidos a asentamentos próximos doutras parroquias. É o caso de Lume, O Riomouro, O Outeiro de Xaviña e A Ponte Pequena. Lume, na parroquia de San Xusto, foi estudado na parroquia de Santa Baia de Castro por estar unido ao asentamento tradicional de Lume da Cova. A forma de medra de O Riomouro e Muíño Seco da lugar a un asentamento continuo, de aí que o primeiro deles fora estudiado na parroquia de Traba, á cal pertence o segundo. En canto a O Outeiro de Xaviña e A Ponte Pequena, ambos da parroquia de Coristanco, foron estudados, sen embargo, na parroquia de Xaviña por estar realmente unidos ao asentamento que nesa parroquia veciña forman os núcleos de O Ferreiro, O Pedrouzo, A Avieira, O Poceiro, O Piñeiro, Sorribas, Campo Longo, A Igrexa e os asentamentos novos a modo de crecemento ou expansión dos núcleos tradicionais.

- As vilas de Bormoio e San Roque foron analizadas como asentamentos urbanos. O seu estudio ten traslado nos planos de “Información da Área Urbana”.

O listado do INE contén en Coristanco 141 entidades singulares, das cales polas consideracións anteriores temos que descontar: A Abellariza e O Rueiro, co que teríamos un total de 139 asentamentos, 137 son asentamentos rurais, e 2 asentamentos urbanos. Algúns dos 137 asentamentos rurais, como xa dixemos, foron estudados de xeito agrupado ao atopárense unidos pola súa forma de medra. Para entender mellor o modelo de asentamento en Coristanco resulta interesante pór en relación algúns datos numéricos que reflictan as peculiaridades de cada un deles, como poden ser o número e densidade de vivendas, o tamaño medio de parcela, a cantidade de solo que consume cada asentamento, etc. Un primeiro dato de carácter xeral consiste en saber a densidade de asentamentos por Km², dato que resulta de dividir 139 asentamentos entre a extensión superficial do termo municipal:

139 = 0,99 asentamentos/Km² 141,06 Km²

Esta cifra resultante, inferior pero próxima ao valor da media galega (1,1 asentamentos/Km²), reflicte un modelo de asentamento disperso, aínda que lonxe da forte dispersión doutras áreas de Galicia

91

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Na seguinte táboa compáranse, por parroquias, os datos de densidade de asentamentos por Km²:

O feito de que a relación entre o número de asentamentos e a superficie parroquial sexa un valor alto, quere dicir que a poboación non está concentrada nun único núcleo, senón dividida en moitos núcleos máis pequenos. Aínda que en Coristanco non se alcanzan valores moi fortes de dispersión, os maiores danse nas parroquias de Coristanco, Oca, Traba, Xaviña, Ferreira e Santa Baia de Castro. Trátase dunha área de topografía suave na súa maior parte, na que por tanto o asentamento e o aproveitamento do medio é máis doado. Son tamén as mellor comunicadas pola rede viaria, de feito por elas transcorre a AC-552. No outro extremo, están aquelas parroquias como Verdes, Couso, Erbecedo, Seavia, e en menor medida Valenza, nas que o grao de dispersión diminúe, sendo inferior ao valor da media galega. Precisamente trátase de parroquias coa maior parte da súa superficie de características menos favorables para o asentamento, destacando neste sentido Erbecedo e Seavia; e tamén cunha rede viaria menos densa. A partir de agora exporase a proposta de delimitacións feita neste estudo. Realízase unha análise individualizada de cada un dos asentamentos rurais que conforman cada parroquia, como aquilo que organiza e funciona a modo de referente social. O proceso do traballo comeza analizando graficamente cada núcleo nos planos da colección do “Estudo do Modelo de Asentamento”, entendido o núcleo como unidade mínima de poboación cunha identidade recoñecida. Aí reflíctese a súa morfoloxía, edificacións, infraestruturas e demais dotacións existentes, patrimonio arquitectónico e cultural así como outros datos urbanísticos relevantes. Sen embargo, o núcleo rural non é algo illado, a súa razón de ser non se explica só con el mesmo, senón dentro dun contexto. O núcleo rural está moi relacionado co medio físico no que se asenta, establece relacións con outros núcleos, chegando a aparecer áreas culturais e administrativas diferentes… Todo isto fai que a análise sexa extensa e trate de ter en conta tódalas escalas.

CORISTANCO PARROQUIA Nº de asentamentos Superficie parroquial (Km²) Nº de asentamentos/Km² A Agualada 8 8.27 0.97

Cereo 8 8.20 0.98 Coristanco 17 9.38 1.81

Couso 11 14.31 0.77 Cuns 10 10.97 0.91

Erbecedo 15 19.89 0.75 Ferreira 6 4.17 1.44

Oca 8 4.70 1.70 San Xusto 4 4.13 0.97

Santa Baia de Castro 10 7.59 1.32 Seavia 13 24.25 0.54 Traba 10 6.01 1.66

Valenza 8 9.04 0.88 Verdes 3 3.56 0.84 Xaviña 10 6.58 1.52

92

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Deseguido se expón unha colección de táboas ordenadas por parroquias cos principais indicadores do modelo de

asentamento: 1.- O topónimo fai referencia a asentamentos, e á suma de asentamentos, segundo o estudo conclúa que haxa

situacións nas que a individualidade dos asentamentos se perde a favor dunha dinámica común. 2.- O número de habitantes é o que figura no último censo de poboación elaborado polo INE. En ocasións a nosa

proposta de contorna non ten unha correspondencia directa nas táboas do INE, pois estes censos non atenden á tipoloxía histórica ou común dos asentamentos. Estas discordancias matízanse na táboa na medida en que poidan ser deducidas e interpretadas, por exemplo: cando diferenciamos entre un crecemento non tradicional e o núcleo rural histórico, asignámoslle habitantes ao histórico (segundo o INE), especificando no outro (o común), que os seus habitantes están a ser incluídos na táboa.

3.- O número de vivendas é un dato que se extrae da documentación gráfica, resultado do reconto en traballo de campo en cada asentamento.

4.- A superficie do asentamento responde á contorna definida no estudo. 5.- Dos derradeiros dous apartados (número de vivendas e superficie do asentamento) extraemos un valor de

densidade de vivendas por hectárea, que nos dá unha idea do grao de compacidade do asentamento estudado. 6.- N° de parcelas de estado actual. Non é máis que o resultado de superpoñer a información catastral e a proposta

de contorna do estudo. Cóntanse todas as parcelas contidas na delimitación, con independencia da súa dimensión.

7.- Parcela media actual. A partires da superficie do asentamento antes visto, e do número de parcelas da información catastral contidas nesta área, resulta unha parcela media, que contribúe ao coñecemento da realidade de cada asentamento. Así pois, nun contexto xeral, e diferenciando os asentamentos segundo sexan de tipoloxía histórica ou común, extrapólanse uns valores medios de parcela que serán tidos en conta á hora de establecer os valores de parcela mínima edificable.

Finalmente cabe lembrar que o estudo do modelo de asentamento ten por obxecto determinar as medidas a adoptar para a súa ordenación e mellora, así como para a preservación dos asentamentos histórico-tradicionais, polo cal se fixo tendo en conta as regras e determinacións no novo artigo 13 da Lei 2/2010 de modificación da Lei 9/2002, así como todas as consideracións explicadas nas páxinas anteriores

93

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

A AGUALADA (SAN LOURENZO)

AGRILLOI DE ABAIXO 18 4 16.189 m² 4,73 Viv/Ha. 12 1.057 m² 14 8 57% 6

AGRILLOI DE ARRIBA 26 9 19.020 m² 5,51 Viv/Ha. 18 908 m² 14 8 71% 10

O OUTEIRO 88 18 32.670 m² 3,87 Viv/Ha. 36 1.292 m² 35 25 54% 6 N. Histórico

O OUTEIRO NOVO (Norte) Incluido en N.H. 9 23.248 m² 3,87 Viv/Ha. 18 1.292 m² 13 7 54% 6 N. Común

O OUTEIRO NOVO (Sur) Incluido en N.H. 7 15.524 m² 4,51 Viv/Ha. 14 1.109 m² 9 7 78% 2 N. Común

O OUTEIRO (Souto Norte) Incluido en N.H. 2 4.537 m² 6,27 Viv/Ha. 3 1.512 m² 3 3 100% 0

O OUTEIRO (Souto Sur) Incluido en N.H. 3 4.785 m² 6,25 Viv/Ha. 4 1.196 m² 3 3 100% 0

FIGUEIROA 51 15 23.989 m² 5,92 Viv/Ha. 40 1.014 m² 34 22 80% 1

SALGUEIRAS 10 3 5.069 m² 2,57 Viv/Ha. 5 1.669 m² 5 4 57% 3

O ANIDO 14 3 11.683 m² 2,73 Viv/Ha. 7 1.830 m² 7 4 71% 2

A BRAÑEIRA 28 5 18.302 m² 2,73 Viv/Ha. 10 1.830 m² 7 5 71% 2

BORMOIO OESTE Incluido en S.U. 9 14.249 m² 6,32 Viv/Ha. 18 792 m² 13 10 77% 3 N. Histórico

BORMOIO NOVO OESTE Incluido en S.U. 3 9.188 m² 3,27 Viv/Ha. 7 1.313 m² 5 3 60% 2 N. Común

BORMOIO LESTE Incluido en S.U. 5 2.938 m² 17,02 Viv/Ha. 5 588 m² 5 5 100% 0 N. Histórico

BORMOIO NOVO LESTE Incluido en S.U. 6 17.064 m² 3,52 Viv/Ha. 14 1.219 m² 10 6 60% 4 N. Común

997 m²

1.227 m²TOTAL 235 78 175.016 m² 4,46 Viv/Ha.

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

38N. Histórico

N. Común

Complexo

N. Histórico

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

N. Histórico

N. Histórico

Complexo

N. Histórico

94

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

SANTA BAIA DE CASTRO (SANTA BAIA)

SANTA BAIA (Norte) 7 22.531 m² 3,11 Viv/Ha. 12 1.878 m² 17 10 59% 7

SANTA BAIA (Sur) 2 4.842 m² 4,13 Viv/Ha. 5 968 m² 4 2 50% 2

GATIANDE 44 17 14.452 m² 11,76 Viv/Ha. 13 1.112 m² 13 10 77% 3 N. Histórico

GATIANDE NOVO Incluido en N.H. 8 20.594 m² 3,88 Viv/Ha. 30 686 m² 16 9 56% 7 N. Común

O CERCEDO 15 8 14.029 m² 5,70 Viv/Ha. 10 1.403 m² 10 9 90% 1

CASTRO (Norte) 16 16.589 m² 9,64 Viv/Ha. 29 572 m² 28 23 82% 5 N. Histórico

CASTRO (Sur) 5 7.891 m² 6,34 Viv/Ha. 5 1.578 m² 5 5 100% 0 0

CASTRO NOVO Incluido en N.H. 10 35.315 m² 2,83 Viv/Ha. 34 1.039 m² 22 9 41% 13 N. Común

O BATÁN (Norte) 1 3.815 m² 2,62 Viv/Ha. 3 1.272 m² 2 1 50% 1

O BATÁN (Sur) 1 5.597 m² 1,79 Viv/Ha. 3 1.866 m² 3 2 67% 1

A CARAMBOLA 21 12 9.012 m² 13,32 Viv/Ha. 8 1.127 m² 14 8 57% 6 N. Histórico

A CARAMBOLA NOVA Incluido en N.H. 6 10.694 m² 5,61 Viv/Ha. 8 1.337 m² 9 5 56% 4 N. Común

LUME DA COBA 28 13 31.316 m² 4,15 Viv/Ha. 36 870 m² 29 18 62% 11 N. Histórico

LUME (SAN XUSTO) 10 3 8.363 m² 3,59 Viv/Ha. 5 1.673 m² 6 3 50% 3 N. Común

LUMIÁN 28 15 21.903 m² 6,85 Viv/Ha. 22 996 m² 17 12 71% 5

LUME DE SUSO 80 11 13.369 m² 8,23 Viv/Ha. 23 581 m² 15 10 67% 5 N. Histórico

LUME DE SUSO NOVO (Norte) Incluido en N.H. 6 15.960 m² 3,76 Viv/Ha. 14 1.140 m² 10 6 60% 4 N. Común

LUME DE SUSO NOVO (Sur) Incluido en N.H. 7 15.967 m² 4,38 Viv/Ha. 28 570 m² 10 6 60% 4 N. Común

PEDRALTA 13 4 15.157 m² 2,64 Viv/Ha. 8 1.895 m² 3 3 100% 0

989 m²

898 m²TOTAL 322 152 287.396 m² 5,29 Viv/Ha.

N. Común

Complexo

Complexo

N. Histórico

Complexo

N. Histórico

82N. Histórico

N. Histórico

62Complexo

5N. Histórico

N. Histórico

16N. Histórico

N. Histórico

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

ode

Ase

ntam

ento

Complexo

95

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

CEREO (SANTA MARIA)

VILAVERDE 117 39 84.450 m² 4,62 Viv/Ha. 65 1.299 m² 75 51 68% 24 N. Histórico

VILAVERDE NOVO Incluido en N.H. 8 25.471 m² 3,14 Viv/Ha. 15 1.698 m² 13 8 62% 5 N. Común

CEREO VELLO 21 7 15.157 m² 4,62 Viv/Ha. 10 1.516 m² 11 10 91% 1

A CRUZ DE AGRELO 74 32 78.242 m² 4,09 Viv/Ha. 42 1.863 m² 48 38 79% 10 N. Histórico

A CRUZ DE AGRELO NOVO Incluido en N.H. 5 14.191 m² 3,52 Viv/Ha. 13 1.092 m² 11 4 36% 7 N. Común

POUSADA 45 11 28.608 m² 3,85 Viv/Ha. 16 1.788 m² 20 14 70% 6 N. Histórico

POUSADA NOVO Incluido en N.H. 5 12.703 m² 3,94 Viv/Ha. 10 1.270 m² 7 4 57% 3 N. Común

GULÚA 13 6 11.186 m² 5,36 Viv/Ha. 9 1.243 m² 11 10 91% 1

O COTÓN (Leste) 41 5 5.403 m² 9,25 Viv/Ha. 6 901 m² 7 5 71% 2 N. Histórico

O COTÓN NOVO (Leste) Incluido en N.H. 3 13.126 m² 2,29 Viv/Ha. 8 1.641 m² 4 3 75% 1 N. Común

O COTÓN (Oeste) Incluido en N.H. 4 5.503 m² 7,27 Viv/Ha. 5 1.101 m² 5 3 60% 2 N. Histórico

O COTÓN NOVO (Oeste) Incluido en N.H. 3 10.545 m² 2,84 Viv/Ha. 4 2.636 m² 4 3 75% 1 N. Común

A HEDRADA (Centro) 3 8.430 m² 3,56 Viv/Ha. 5 1.686 m² 5 4 80% 1

A HEDRADA (Leste) 2 3.697 m² 5,41 Viv/Ha. 3 1.232 m² 2 2 100% 0

A HEDRADA (Oeste) 2 5.058 m² 3,95 Viv/Ha. 3 1.686 m² 3 3 100% 0

LODEIROS 26 4 12.192 m² 3,28 Viv/Ha. 6 2.032 m² 7 4 57% 3

1.517 m²

1.521 m²

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

TOTAL 139 333.962 m² 4,16 Viv/Ha.

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

Complexo

Complexo

N. Histórico355 67

N. Histórico

Complexo

Complexo

N. Histórico

Complexo

N. Común

18

96

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

CORISTANCO (SAN PAIO)

MIDÓN 24 3 7.577 m² 3,96 Viv/Ha. 6 1.263 m² 6 5 83% 1 N. Histórico

MIDÓN NOVO Incluido en N.H. 8 26.051 m² 3,07 Viv/Ha. 11 2.368 m² 15 7 47% 8 N. Común

VILARELLO 27 5 6.313 m² 7,92 Viv/Ha. 5 1.263 m² 5 5 100% 0

ZANFOGAS 11 3 4.035 m² 7,43 Viv/Ha. 3 1.345 m² 5 4 80% 1

FORNELOS 8

A FUROCA 26

SAN PAIO 53

FORNELOS NOVO Incluido en N.H. 7 9.899 m² 7,07 Viv/Ha. 8 1.237 m² 8 6 75% 2 N. Común

SAN PAIO NOVO Incluido en N.H. 8 18.564 m² 4,31 Viv/Ha. 12 1.547 m² 11 7 64% 4 N. Común

A COSTA DO CARRIZAL 160 59 116.721 m² 5,05 Viv/Ha. 86 1.357 m² 89 57 64% 32

VILARTRIGUEIRO (Norte) 5 10.250 m² 4,88 Viv/Ha. 6 1.708 m² 6 5 83% 1

VILARTRIGUEIRO (Centro) 9 13.594 m² 6,62 Viv/Ha. 16 850 m² 14 11 79% 3

VILARTRIGUEIRO (Sur) 3 8.644 m² 3,47 Viv/Ha. 5 1.729 m² 5 4 80% 1

AS CODESEIRAS 18 10 19.061 m² 5,25 Viv/Ha. 13 1.466 m² 14 10 71% 4

A ESFARRAPA 163 5 13.295 m² 3,76 Viv/Ha. 8 1.662 m² 7 5 71% 2 N. Histórico

A ESFARRAPA NOVA Incluido en N.H. 34 69.253 m² 4,91 Viv/Ha. 62 1.117 m² 69 35 51% 34 N. Común

BAIORDO 27 15 23.409 m² 6,41 Viv/Ha. 30 780 m² 20 16 80% 4 N. Histórico

BAIORDO NOVO (Norte) Incluido en N.H. 8 14.135 m² 5,66 Viv/Ha. 17 831 m² 10 7 70% 3 N. Común

BAIORDO (Folgueira) Incluido en N.H. 8 24.861 m² 3,22 Viv/Ha. 15 1.657 m² 13 7 54% 6

CENTIÑA 47 23 49.847 m² 4,61 Viv/Ha. 41 1.216 m² 44 26 59% 18

AS TARANDEIRAS 56 11 26.733 m² 4,11 Viv/Ha. 19 1.407 m² 20 11 55% 9

AS TARANDEIRAS (Portorregueiro) Incluido en N.H. 24 73.818 m² 3,25 Viv/Ha. 44 1.678 m² 35 22 63% 13

A RABUXENTA 65 5 9.601 m² 5,21 Viv/Ha. 10 960 m² 9 7 78% 2

1.191 m²

1.385 m²TOTAL 728 288 602.219 m² 4,78 Viv/Ha.

N. Histórico

N. Histórico

Complexo

N. Común

N. Histórico

N. Histórico

N. Común

N. Común

43

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

35 56.558 m² 6,19 Viv/Ha. 47 1.203 m²

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

Complexo

163N. Histórico

N. Común

N. Histórico

N. Histórico

54 39 72% 15 N. Histórico

Complexo

97

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

COUSO (SAN MIGUEL)

BRENLLA 63 25 44.389 m² 5,63 Viv/Ha. 44 1.009 m² 41 24 59% 17 N. Histórico

BRENLLA DE ARRIBA Incluido en N.H. 3 6.171 m² 4,86 Viv/Ha. 13 475 m² 5 3 60% 2 N. Común

CURRÁS DE ABAIXO 37 11 16.529 m² 6,65 Viv/Ha. 22 751 m² 20 15 75% 5

CURRÁS DE ARRIBA 22 11 16.880 m² 6,52 Viv/Ha. 23 734 m² 19 13 68% 6

COUSO 9 8 23.396 m² 3,42 Viv/Ha. 20 1.170 m² 19 11 58% 8

PEREIRAS 61 20 44.464 m² 4,50 Viv/Ha. 40 1.112 m² 33 23 70% 10

A FUROCA 18

VENTOSO 15

ESTERNANDE 34 8 12.164 m² 6,58 Viv/Ha. 30 405 m² 21 11 52% 10 N. Histórico

ESTERNANDE NOVO Incluido en N.H. 7 13.279 m² 5,27 Viv/Ha. 14 949 m² 9 8 89% 1 N. Común

A RIBELA 32 8 14.663 m² 5,46 Viv/Ha. 12 1.222 m² 11 8 73% 3

O VILAR 60 13 16.019 m² 8,12 Viv/Ha. 34 471 m² 22 15 68% 7 N. Histórico

O VILAR NOVO (Norte) Incluido en N.H. 3 3.407 m² 8,81 Viv/Ha. 6 568 m² 4 3 75% 1 N. Común

O VILAR NOVO (Leste) Incluido en N.H. 3 11.740 m² 2,56 Viv/Ha. 27 435 m² 9 5 56% 4 N. Común

O VILAR NOVO (Sur) Incluido en N.H. 8 14.276 m² 5,60 Viv/Ha. 28 510 m² 9 8 89% 1 N. Común

BORMOXOIO 10 4 9.160 m² 4,37 Viv/Ha. 6 1.527 m² 6 4 67% 2

837 m²

555 m²TOTAL 361 147 277.272 m² 5,30 Viv/Ha. 91

N. Común

Complexo

N. Histórico

='TOTAL CORISTANCO A3'!M91

N. Histórico

N. Histórico

15 30.735 m² 4,88 Viv/Ha. 42 732 m² 34 20 59% 14 N. Histórico

Complexo

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Es

tudo

do

Mod

elo

de A

sent

amen

to

Complexo

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

98

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

CUNS (SAN VICENZO)

O IGREXARIO 13 3 7.902 m² 3,80 Viv/Ha. 6 1.317 m² 6 5 83% 1

O PAZO DA TRABE 55 19 32.485 m² 5,85 Viv/Ha. 38 855 m² 26 19 73% 7

ALBRES 13

A BALSA 45

O RUEIRO 13

ALBRES NOVO Incluido en N.H. 5 13.866 m² 3,61 Viv/Ha. 10 1.387 m² 7 4 57% 3 N. Común

A BALSA NOVA Incluido en N.H. 6 21.996 m² 2,73 Viv/Ha. 15 1.466 m² 14 6 43% 8 N. Común

A GANDRIÑA 41 18 33.663 m² 5,35 Viv/Ha. 75 449 m² 36 19 53% 17

O PAZO VELLO 23 9 15.892 m² 5,66 Viv/Ha. 30 530 m² 25 16 64% 9

RIAL (Norte) 19 16.513 m² 11,51 Viv/Ha. 19 869 m² 17 13 76% 4

RIAL (Centro) 19 25.326 m² 7,50 Viv/Ha. 19 1.333 m² 19 13 68% 6

RIAL (Sur) 7 14.107 m² 4,96 Viv/Ha. 7 2.015 m² 10 8 80% 2

SORDÍNS 25 7 30.471 m² 2,30 Viv/Ha. 16 1.904 m² 15 11 73% 4

MOUCOS 20 6 22.821 m² 2,63 Viv/Ha. 10 2.282 m² 11 6 55% 5

1.123 m²

1.434 m²

N. Histórico

79TOTAL 316 137 279.533 m² 4,90 Viv/Ha.N. Común

N. Histórico

68

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

19 44.491 m² 4,27 Viv/Ha. 41 1.085 m²

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

36 23 64% 13 N. Histórico

Complexo

N. Histórico

99

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

ERBECEDO (SAN SALVADOR)

O RIBEIRO 106 17 19.566 m² 8,69 Viv/Ha. 22 889 m² 24 21 88% 3

O RIBEIRO NOVO Incluido en N.H. 5 7.902 m² 6,33 Viv/Ha. 12 659 m² 8 4 50% 4

OS LOUREIROS

O PUMARIÑO

A CEPA 12 29.559 m² 4,06 Viv/Ha. 25 1.182 m² 23 13 57% 10 N. Común

A POMBA

OS CUCHEIROS

SILVÁN 12 45.435 m² 2,64 Viv/Ha. 26 1.748 m² 26 12 46% 14 N. Común

A TORRE 24 19.191 m² 12,51 Viv/Ha. 28 685 m² 31 22 71% 9 N. Histórico

O CARBALLÁS 9 13 17.909 m² 7,26 Viv/Ha. 17 1.053 m² 27 18 67% 9

A BRAÑA 175 57 79.053 m² 7,21 Viv/Ha. 70 1.129 m² 81 63 78% 18

CEREIXA 59

PEDREIRA 42

A PEDREIRA NOVA (Norte) Incluido en N.H. 6 18.049 m² 3,32 Viv/Ha. 14 1.289 m² 8 6 75% 2 N. Común

A PEDREIRA NOVA (Sur) Incluido en N.H. 3 8.585 m² 3,49 Viv/Ha. 7 1.226 m² 7 3 43% 4 N. Común

CEREIXA NOVA Incluido en N.H. 6 18.266 m² 3,28 Viv/Ha. 10 1.827 m² 10 7 70% 3 N. Común

CEREIXA (O Campo) Incluido en N.H. 4 7.055 m² 5,67 Viv/Ha. 4 1.764 m² 6 5 83% 1

CEREIXA (Armada) Incluido en N.H. 6 22.031 m² 2,72 Viv/Ha. 10 2.203 m² 13 8 62% 5

FIGUEIRAS 8 3 6.644 m² 4,52 Viv/Ha. 4 1.661 m² 5 3 60% 2

SOUTULLO DE ARRIBA 6 26.745 m² 2,24 Viv/Ha. 16 1.672 m² 18 8 44% 10

SOUTULLO DE ABAIXO 6 19.273 m² 3,11 Viv/Ha. 9 2.141 m² 8 6 75% 2

SOUTULLO DO MEDIO 5 9.027 m² 5,54 Viv/Ha. 6 1.505 m² 5 4 80% 1

A ABELENDA 61 12 19.279 m² 6,22 Viv/Ha. 31 622 m² 24 17 71% 7 N. Histórico

A ABELENDA NOVA Incluido en N.H. 5 14.303 m² 3,50 Viv/Ha. 8 1.788 m² 10 4 40% 6 N. Común

921 m²

1.435 m²TOTAL 751 305 628.835 m² 4,85 Viv/Ha.

Complexo

N. Común

N. Histórico

43

N. Común

N. Común

N. Común

N. Común196

N. Histórico

N. Común

21 43.097 m² 4,87 Viv/Ha. 33 1.306 m² 34 20 59% 14 N. Histórico

Complexo

905 m²

N. Común

56% 28 N. Común

Complexo52 54% 44 N. Histórico

N. Histórico

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

ode

Ase

ntam

ento

96

N. Histórico

N. Común

248

33 123.673 m² 2,67 Viv/Ha. 82 1.508 m² 63 35

49 74.193 m² 6,60 Viv/Ha. 82

100

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

FERREIRA (SANTA MARIA)

O PIÑEIRO 73 7 9.039 m² 7,74 Viv/Ha. 12 753 m² 10 6 60% 4 N. Histórico

O PIÑEIRO NOVO Incluido en N.H. 11 31.260 m² 3,52 Viv/Ha. 27 1.158 m² 15 9 60% 6 N. Común

O PIÑEIRO (O Porto) Incluido en N.H. 5 12.069 m² 4,14 Viv/Ha. 7 1.724 m² 5 5 100% 0

FIGUEIRAS 7 4 9.667 m² 4,14 Viv/Ha. 9 1.074 m² 9 7 78% 2 N. Histórico

FIGUEIRAS NOVO Incluido en N.H. 2 4.255 m² 4,70 Viv/Ha. 2 2.128 m² 2 2 100% 0 N. Común

AS TEIXOEIRAS 21 6 13.219 m² 4,54 Viv/Ha. 17 778 m² 14 10 71% 4

BIEITE DE ABAIXO 35 13 40.392 m² 3,22 Viv/Ha. 19 2.126 m² 20 14 70% 6

BIEITE DE ARRIBA 36 7 44.076 m² 1,59 Viv/Ha. 22 2.003 m² 28 18 64% 10

FERREIRA 15 3 8.949 m² 3,35 Viv/Ha. 5 1.790 m² 6 4 67% 2

1.492 m²

1.322 m²34

N. ComúnTOTAL 187 58 172.926 m² 37

N. Histórico

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

N. Histórico

N. Histórico

Complexo

N. Común

Complexo

N. Histórico

N. Histórico

101

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

OCA (SAN MARTIÑO)

CODESIDO 115 38 60.649 m² 6,27 Viv/Ha. 61 994 m² 51 39 76% 12 N. Histórico

CODESIDO NOVO Incluido en N.H. 7 14.038 m² 4,99 Viv/Ha. 15 936 m² 10 6 60% 4 N. Común

OCA 98 11 38.121 m² 2,89 Viv/Ha. 27 1.412 m² 28 16 57% 12 N. Histórico

OCA NOVA Incluido en N.H. 16 38.331 m² 4,17 Viv/Ha. 32 1.198 m² 32 17 53% 15 N. Común

O CAPELAN 76 29 104.851 m² 2,77 Viv/Ha. 99 1.059 m² 76 32 42% 44 N. Común

CARANTOS (Oeste) 52 17 16.910 m² 10,05 Viv/Ha. 23 735 m² 24 21 88% 3 N. Histórico

CARANTOS (Leste) 0 5 6.389 m² 7,83 Viv/Ha. 3 2.130 m² 5 5 100% 0

O CANAL 3 3 10.469 m² 2,87 Viv/Ha. 6 1.745 m² 3 2 67% 1

PODRIZO 29 13 13.202 m² 9,85 Viv/Ha. 20 660 m² 17 14 82% 3

MONTECELO 89 5 10.575 m² 4,73 Viv/Ha. 7 1.511 m² 6 4 67% 2 N. Histórico

MONTECELO NOVO Incluido en N.H. 0 47.722 m² 0,00 Viv/Ha. 57 837 m² 49 32 65% 17 N. Común

A MIÑATA 95 24 32.186 m² 7,46 Viv/Ha. 52 619 m² 40 26 65% 14 N. Histórico

A MIÑATA NOVA Incluido en N.H. 10 24.956 m² 4,01 Viv/Ha. 21 1.188 m² 22 9 41% 13 N. Común

947 m²

1.026 m²140

N. Histórico

N. ComúnTOTAL 557 178 418.399 m² 4,25 Viv/Ha.

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

N. Histórico

N. Histórico

Complexo

Complexo

Complexo

Complexo

N. Histórico

102

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




To

póni

mo

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

SAN XUSTO (SAN XIÁN)

SAN XUSTO 12 5 14.693 m² 3,40 Viv/Ha. 7 2.099 m² 7 6 86% 1

RECECINDE 77 49 109.216 m² 4,49 Viv/Ha. 73 1.496 m² 75 53 71% 22 N. Histórico

A CUCA 120 31 138.000 m² 2,25 Viv/Ha. 99 1.394 m² 79 32 41% 47 N. Común

A CUCA (A Penicosa) Incluido en N.H. 9 29.986 m² 3,00 Viv/Ha. 12 2.499 m² 19 10 53% 9

1.549 m²

1.513 m²TOTAL 209 94 291.895 m² 3,22 Viv/Ha. 79

N. Histórico

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Es

tudo

do

Mod

elo

de A

sent

amen

to

N. Histórico

Complexo

N. Común

N. Común

103

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

SEAVIA (SAN MAMEDE)

FREIXEIRO 11 5 13.095 m² 3,82 Viv/Ha. 9 1.455 m² 11 9 82% 2

BUXÁN 94 28 46.137 m² 6,07 Viv/Ha. 36 1.282 m² 33 26 79% 7 N. Histórico

BUXÁN NOVO Incluido en N.H. 6 17.180 m² 3,49 Viv/Ha. 13 1.322 m² 14 6 43% 8 N. Común

SEGUFE (Norte) 32 2 2.623 m² 7,62 Viv/Ha. 3 874 m² 2 2 100% 0

SEGUFE (Sur) Incluido en N.H. 4 7.676 m² 5,21 Viv/Ha. 7 1.097 m² 8 6 75% 2 0

SEGUFE NOVO Incluido en N.H. 3 9.034 m² 3,32 Viv/Ha. 3 3.011 m² 4 2 50% 2 N. Común

SEAVIA 42 10 24.904 m² 4,02 Viv/Ha. 27 922 m² 19 14 74% 5 N. Histórico

SEAVIA NOVA Incluido en N.H. 7 24.686 m² 2,84 Viv/Ha. 18 1.371 m² 20 7 35% 13 N. Común

AMBOADE 56 30 59.543 m² 5,04 Viv/Ha. 45 1.323 m² 50 34 68% 16

NOGUEIRA 84 19 33.594 m² 5,66 Viv/Ha. 22 1.527 m² 25 20 80% 5 N. Histórico

NOGUEIRA NOVA Incluido en N.H. 10 33.559 m² 2,98 Viv/Ha. 37 907 m² 23 12 52% 11 N. Común

A RABADEIRA 235 11 28.267 m² 3,89 Viv/Ha. 23 1.229 m² 27 15 56% 12 N. Histórico

A RABADEIRA NOVA Incluido en N.H. 63 186.118 m² 3,38 Viv/Ha. 136 1.369 m² 136 63 46% 73 N. Común

O RODEIRO 31 14 21.786 m² 6,43 Viv/Ha. 23 947 m² 24 14 58% 10 N. Histórico

ARIXON 37 17 32.709 m² 5,20 Viv/Ha. 26 1.258 m² 27 18 67% 9

O CAMPELO 23 2 6.445 m² 3,10 Viv/Ha. 5 1.289 m² 5 3 60% 2

AS SALGUEIRAS 150 26 41.067 m² 6,33 Viv/Ha. 33 1.244 m² 32 25 78% 7 N. Histórico

AS SALGUEIRAS NOVO Incluido en N.H. 10 18.549 m² 5,39 Viv/Ha. 29 640 m² 21 15 71% 6 N. Común

MIRA 120 18 23.444 m² 7,68 Viv/Ha. 32 733 m² 26 21 81% 5 N. Histórico

MIRA NOVO Incluido en N.H. 5 13.098 m² 3,82 Viv/Ha. 7 1.871 m² 7 4 57% 3 N. Común

MIRA (Chafarís) Incluido en N.H. 19 46.174 m² 4,11 Viv/Ha. 43 1.074 m² 31 18 58% 13

CERQUEIRÁS DE ARRIBA 44 8 11.650 m² 6,87 Viv/Ha. 13 896 m² 13 9 69% 4

1.163 m²

1.218 m²TOTAL 959 317 701.338 m² 4,52 Viv/Ha.

N. Común

Complexo

Complexo

N. Histórico

N. Histórico

Complexo

Complexo

215N. Histórico

N. Común

N. Histórico

N. Histórico

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

N. Histórico

Complexo

N. Histórico

Complexo

Complexo

104

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

TRABA (SANTA MARIA)

TRABUXÁNS 27 10 11.894 m² 8,41 Viv/Ha. 12 991 m² 15 14 93% 1

A IGREXA 55 27 51.856 m² 5,21 Viv/Ha. 43 1.206 m² 54 35 65% 19 N. Histórico

A IGREXA NOVO NORTE Incluido en N.H. 11 30.293 m² 3,63 Viv/Ha. 37 819 m² 22 12 55% 10 N. Común

A IGREXA NOVO SUR Incluido en N.H. 5 22.072 m² 2,27 Viv/Ha. 20 1.104 m² 17 6 35% 11 N. Común

A VARELA 28 3 4.977 m² 6,03 Viv/Ha. 3 1.659 m² 4 3 75% 1 N. Histórico

A VARELA NOVA Incluido en N.H. 2 4.408 m² 4,54 Viv/Ha. 3 1.469 m² 3 2 67% 1 N. Común

O CARBALLAL 18 7 13.265 m² 5,28 Viv/Ha. 7 1.895 m² 7 5 71% 2

MUÍÑOSECO 47 7 11.021 m² 6,35 Viv/Ha. 10 1.102 m² 11 8 73% 3 N. Histórico

MUÍÑOSECO NOVO Incluido en N.H. 11 31.778 m² 3,46 Viv/Ha. 26 1.222 m² 27 13 48% 14 N. Común

O RIOMOURO (CORISTANCO) 10 3 13.170 m² 2,28 Viv/Ha. 10 1.317 m² 7 7 100% 0 N. Histórico

CONLES 1 3.944 m² 2,54 Viv/Ha. 1 3.944 m² 1 1 100% 0

O RÍO 3 12.506 m² 2,40 Viv/Ha. 7 1.787 m² 9 5 56% 4

CERQUEIRÁS DE ABAIXO 30 2 5.318 m² 3,76 Viv/Ha. 5 1.064 m² 5 4 80% 1

CERQUEIRÁS DE ABAIXO NOVO Incluido en N.H. 9 24.343 m² 3,70 Viv/Ha. 14 1.739 m² 13 7 54% 6

1.258 m²

1.129 m²

13N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

N. Común

TOTAL 101 240.845 m² 4,19 Viv/Ha.228N. Histórico

N. Común73

Complexo

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

N. Histórico

Complexo

Complexo

N. Histórico

105

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

VALENZA (SAN PEDRO)

LESTÓN 89 20 43.122 m² 4,64 Viv/Ha. 34 1.268 m² 37 26 70% 11

O RAMALLÓN (Norte) 6 17.203 m² 3,49 Viv/Ha. 6 2.867 m² 8 6 75% 2

O RAMALLÓN (Sur) 5 8.926 m² 5,60 Viv/Ha. 8 1.116 m² 7 6 86% 1

A SERRA 64 15 25.203 m² 5,95 Viv/Ha. 22 1.146 m² 18 16 89% 2

CASTROBÓ 12 20.180 m² 5,95 Viv/Ha. 17 1.187 m² 18 12 67% 6

A RIBELA 24 37.828 m² 6,34 Viv/Ha. 30 1.261 m² 35 29 83% 6 N. Histórico

A RIBELA NOVO Incluido en N.H. 13 30.414 m² 4,27 Viv/Ha. 25 1.217 m² 16 13 81% 3 N. Común

PORTOQUINTÁNS 44 13 24.511 m² 5,30 Viv/Ha. 24 1.021 m² 21 15 71% 6 N. Histórico

PORTOQUINTÁNS NOVO Incluido en N.H. 5 13.950 m² 3,58 Viv/Ha. 13 1.073 m² 10 6 60% 4 N. Común

VALENZA (Norte) 82 26 42.987 m² 6,05 Viv/Ha. 54 796 m² 46 33 72% 13 N. Histórico

VALENZA NOVA Incluido en N.H. 2 7.150 m² 2,80 Viv/Ha. 7 1.021 m² 8 3 38% 5 N. Común

VALENZA (Sur) 82 4 8.568 m² 4,67 Viv/Ha. 8 1.071 m² 9 6 67% 3

BUSTELO 20 6 14.788 m² 4,06 Viv/Ha. 13 1.138 m² 10 8 80% 2

1.126 m²

1.145 m²TOTAL 515 151 294.830 m² 5,12 Viv/Ha.

N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

N. Común64

N. Histórico

105N. Histórico

Complexo

Complexo

Complexo

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Es

tudo

do

Mod

elo

de A

sent

amen

to

29N. Histórico

N. Histórico

N. Histórico

106

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

VERDES (SANTO ADRÁN)

A ERVELLEIRA 52

O MORAZÁS 26

PONTE 8 2 12.015 m² 1,66 Viv/Ha. 3 4.005 m² 4 3 75% 1

1.449 m²TOTAL 86 31 71.003 m² 4,37 Viv/Ha.

33 72% 13 N. Histórico

N. Histórico

46

14N. Histórico

N. Común

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

o de

Ase

ntam

ento

29 58.988 m² 4,92 Viv/Ha. 46 1.282 m²

107

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




Topó

nim

o

Núm

ero

de

habi

tant

es

Núm

ero

devi

vend

as

Supe

rfici

e do

asen

tam

ento

Den

sida

de d

e vi

vend

as

Nº d

e pa

rcel

as

(Est

ado

Act

ual)

Parc

ela

med

ia

actu

al

Nº d

e pa

rcel

as

(Tan

teo

gráf

ico)

Nº P

arce

las

edifi

cada

s

Gra

o de

co

nsol

idac

ión

Cap

acid

ade

edifi

cato

ria

XAVIÑA (SAN TOMÉ)

A PORCARIZA 29 11 22.721 m² 4,84 Viv/Ha. 16 1.420 m² 15 12 80% 3

O FERREIRO NOVO Incluido en N.H. 4 5.627 m² 7,11 Viv/Ha. 5 1.125 m² 4 4 100% 0 N. Común

O FERREIRO

O PEDROUZO

A AVIEIRA

O POCEIRO

O PIÑEIRO 6 8.969 m² 6,69 Viv/Ha. 8 1.121 m² 8 6 75% 2 N. Histórico

SORRIBAS 5 11.200 m² 4,46 Viv/Ha. 6 1.867 m² 8 5 63% 3 N. Histórico

CAMPO LONGO 4 10.625 m² 3,76 Viv/Ha. 7 1.518 m² 6 5 83% 1 N. Histórico

O FONDAL

O OUTEIRO DE XAVIÑA (CORISTANCO)

A IGREXA

A LAGOA DE XAVIÑA

A PONTE PEQUENA (CORISTANCO)

1.543 m²

1.395 m²TOTAL 497 214 561.639 m² 3,81 Viv/Ha.

53% 121 N. Común

12 N. Histórico

1.400 m² 257 136

1.654 m² 34 22 61%

Incluido en N.H. 131 370.905 m² 3,53 Viv/Ha. 265

1.530 m² 44 32 73% 12

468

32 70.399 m² 4,55 Viv/Ha. 46

21 61.193 m² 3,43 Viv/Ha. 37

Cla

sific

ació

n pa

ra o

Estu

do d

o M

odel

ode

Ase

ntam

ento

N. Histórico

154N. Histórico

N. Común

Complexo

N. Histórico

NÚCLEO HISTÓRICO Parcela promedio 1.139 m² Parcela mínima 405 m²

NÚCLEO COMÚN Parcela promedio 1.249 m² Parcela mínima 435 m²

108

AN

EXO

1.

CONCELLO CORISTANCO




ANEXO 2 CENSOS E PADRÓNS OFICIAIS DE HABITANTES

109

AN

EXO

2

CONCELLO CORISTANCO




Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Año 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

POBOACIÓN DE CORISTANCO 8.146 8.098 8.001 7.860 7.765 7.646 7.582 7.528 7.376 7.285 7.165

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

010000 AGUALADA (SAN LOURENZO) 695 705 692 687 678 669 656 633 640 635 628 010100 AGRILLOI DE ABAIXO 21 22 19 19 18 17 18 17 17 18 17 010200 AGRILLOI DE ARRIBA 37 38 37 34 32 32 32 29 27 26 26 010300 ANIDO 18 18 18 15 15 15 14 14 14 14 16 010400 BORMOIO 430 438 431 434 425 419 408 399 407 400 395 010500 BRAÑEIRA 32 32 31 31 31 30 28 28 28 28 27 010600 FIGUEIROA 53 54 53 53 53 50 50 49 49 51 53 010700 OUTEIRO 96 95 92 92 95 95 96 87 88 88 84 010800 SALGUEIRAS 8 8 11 9 9 11 10 10 10 10 10

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

020000 CASTRO (SANTA BAIA) 349 353 362 353 347 346 339 333 319 312 308 020100 BATAN 8 8 8 7 7 7 6 6 5 5 5 020200 CARAMBOLA 22 18 23 22 22 21 23 21 21 21 19 020300 CASTRO 84 81 82 78 72 72 66 67 64 62 60 020400 CERCEDO 20 20 19 18 18 18 14 16 16 15 14 020500 GATIANDE 47 47 48 49 51 50 48 47 45 44 43 020600 IGLESIA 18 18 20 20 19 19 19 17 16 16 18 020700 LUME DA COBA 34 35 34 32 33 32 33 32 29 28 30 020800 LUME DE SUSO 74 78 79 81 82 83 85 83 84 80 78 020900 LUMIAN 29 34 35 32 29 30 31 30 25 28 28 021000 PEDRALTA 13 14 14 14 14 14 14 14 14 13 13

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

030000 CEREO (SANTA MARIA) 466 455 441 426 415 401 396 389 367 355 352 030100 CEREO VELLO 30 30 30 29 28 27 26 25 24 21 21 030200 COTON 51 49 46 44 43 40 41 38 40 41 41 030300 CRUZ DE AGRELO 108 107 102 101 99 95 90 89 76 74 72 030400 EDRADA 24 20 20 20 20 20 20 19 18 18 18 030500 GULUA 19 18 18 18 17 15 15 16 15 13 10 030600 LODEIROS 28 28 28 26 26 27 28 26 25 26 25 030700 POUSADA 53 53 52 50 50 47 48 47 48 45 50 030800 VILAVERDE 153 150 145 138 132 130 128 129 121 117 115

110

AN

EXO

2

CONCELLO CORISTANCO




Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

040000 CORISTANCO (SAN PAIO) 989 981 971 965 932 899 891 911 893 869 880 040100 TARANDEIRAS (AS) 69 70 69 69 65 61 63 59 57 56 53 040200 BAIORDO 31 31 29 32 33 30 30 29 28 27 27 040300 CARRIZAL 191 192 182 179 173 166 159 162 165 160 163 040400 CENTIÑA 62 62 62 60 56 48 49 51 51 47 46 040500 CODESEIRAS 18 18 19 20 19 18 18 18 18 18 18 040600 ESFARRAPA 172 170 172 172 164 163 160 163 163 163 165 040700 FORNELOS 5 3 7 13 10 13 10 10 9 8 9 040800 FUROCA 38 37 39 31 32 31 30 30 27 26 28 040900 MIDON 26 23 24 27 28 28 26 26 25 24 25 041000 OUTEIRO XAVIÑA 85 85 83 77 72 68 68 75 74 74 73 041100 PONTE PEQUENA 64 64 62 62 59 58 63 62 62 57 70 041200 RABUXENTA 68 69 67 70 71 69 67 69 68 65 62 041300 RIOMOURO 12 12 12 12 12 11 11 11 10 10 11 041400 SAN PAIO 60 57 57 59 59 60 58 59 51 53 53 041500 VILARELLO 31 31 29 27 26 24 24 24 24 27 23 041600 VILARTRIGUEIRO 48 48 49 45 44 42 46 51 49 43 43 041700 ZANFOGAS 9 9 9 10 9 9 9 12 12 11 11

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

050000 COUSO (SAN MIGUEL) 441 433 431 413 396 388 385 379 376 361 355 050100 BORMOXOIO 10 10 10 9 9 8 7 8 7 10 10 050200 BRENLLA 78 77 75 71 70 68 67 68 68 63 61 050300 COUSO 17 16 15 15 14 14 13 12 11 9 8 050400 CURRAS DE ABAIXO 52 52 51 51 50 48 44 43 39 37 36 050500 CURRAS DE ARRIBA 23 22 23 24 24 24 25 25 22 22 22 050600 ESTERNANDE 33 34 36 38 33 31 36 35 37 34 36 050700 FUROCA 17 17 15 17 17 17 18 18 18 18 18 050800 PEREIRAS 75 72 70 68 63 62 61 58 61 61 60 050900 RIBELA 35 40 42 36 36 37 36 33 32 32 26 051000 VENTOSO 21 20 20 19 17 16 16 16 15 15 15 051100 VILAR 80 73 74 65 63 63 62 63 66 60 63

111

AN

EXO

2.

CONCELLO CORISTANCO




Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

070000 ERBECEDO (DIVINO SALVADOR) 879 868 862 842 829 812 807 808 776 751 742 070100 ABELENDA 85 83 82 81 77 76 73 66 64 61 61 070200 BRAÑA 184 181 178 179 175 179 179 178 180 175 173 070300 CARBALLAS 13 13 13 9 9 9 9 9 9 9 9 070400 CEPA 18 18 18 15 15 11 12 11 10 10 9 070500 CEREIXA 74 73 72 72 72 72 68 69 64 59 61 070600 CUCHEIROS 8 8 8 8 8 11 11 11 10 10 9 070700 FIGUEIRAS 7 7 7 7 6 8 8 8 8 8 7 070800 LOUREIROS 25 26 26 26 27 27 27 30 28 28 28 070900 PEDREIRA 49 47 51 45 47 42 47 47 45 42 40 071000 POMBA 83 82 81 79 76 76 75 78 79 77 75 071100 PUMARIÑO 25 25 24 25 22 21 21 21 20 21 23 071200 RIVEIRO 124 121 117 115 118 114 116 120 106 106 106 071300 SILVAN 44 43 46 48 45 40 41 40 37 34 35 071400 SOUTULLO 48 47 47 44 50 51 47 45 46 43 41 071500 TORRE 92 94 92 89 82 75 73 75 70 68 65

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

080000 FERREIRA (SANTA MARIA) 206 200 197 192 192 190 185 189 187 187 181 080100 FERREIRA 18 17 17 17 17 17 17 15 15 15 15 080200 FIGUEIRAS 22 22 19 16 12 10 8 8 8 7 7 080300 PIÑEIRO 57 56 57 58 63 62 58 60 71 73 69 080400 TEIXOEIRAS 25 25 23 22 20 21 22 22 21 21 20 080500 VIEITE DE ABAIXO 36 33 33 31 32 31 31 36 35 35 35 080600 VIEITE DE ARRIBA 48 47 48 48 48 49 49 48 37 36 35

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

090000 OCA (SAN MARTIÑO) 618 615 615 610 604 598 587 583 561 557 545 090100 CANAL 4 3 3 2 2 2 2 2 3 3 4 090200 CAPELAN 72 74 75 79 79 80 75 78 75 76 70 090300 CARANTOS 54 52 54 56 55 54 52 56 57 52 54 090400 CODESIDO 130 132 128 128 123 123 120 118 111 115 109 090500 MIÑATA 110 111 115 105 104 104 105 105 97 95 95 090600 MONTECELO 104 103 102 105 104 99 95 94 90 89 89 090700 OCA 108 105 105 106 106 104 107 102 100 98 95 090800 PODRIZO 36 35 33 29 31 32 31 28 28 29 29

112

AN

EXO

2.

CONCELLO CORISTANCO




Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

100000 SAN XUSTO (SAN JULIAN) 231 235 231 233 234 232 232 229 222 219 214 100100 CUCA 126 127 123 126 130 126 129 126 122 120 119 100200 LUME 11 11 12 12 12 11 10 10 10 10 10 100300 RECECINDE 78 81 81 80 77 80 80 79 77 77 74 100400 SAN XUSTO 16 16 15 15 15 15 13 14 13 12 11

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

110000 SEAVIA (SAN MAMEDE) 1047 1051 1020 988 988 975 976 970 964 959 951 110100 AMBOADE 67 66 64 61 60 58 61 57 56 56 53 110200 ARIXON 52 52 48 46 42 42 39 37 37 37 39 110300 BUXAN 104 108 99 95 91 92 90 91 95 94 94 110400 CAMPELO 25 24 25 24 27 21 23 22 22 23 21 110500 CERQUEIRAS 38 37 35 38 40 42 44 46 46 44 45 110600 FREIXEIRO 10 10 9 6 6 5 5 5 8 11 10 110700 MIRA 144 144 141 134 138 135 134 127 125 120 119 110800 NOGUEIRA 89 89 90 89 89 87 87 86 84 84 83 110900 RABADEIRA 256 262 256 251 249 247 245 247 244 235 230 111000 RODEIRO 34 36 35 35 34 33 32 31 31 31 33 111100 SALGUEIRAS 147 143 141 134 137 138 141 147 144 150 150 111200 SEAVIA 48 48 46 44 44 45 44 43 41 42 40 111300 SEGUFE 33 32 31 31 31 30 31 31 31 32 34

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

120000 TRABA (SANTA MARIA) 856 841 839 830 838 846 847 851 837 874 831 120100 ABELLARIZA 40 39 39 34 33 33 34 33 33 33 33 120200 CARBALLAL 24 24 23 22 21 20 19 18 19 18 18 120300 CERQUEIRAS 32 32 29 25 25 25 26 25 25 30 26 120400 IGLESIA (A) 58 57 56 55 59 56 54 54 55 55 50 120500 MUIÑOSECO 49 49 50 44 45 45 45 46 46 47 41 120600 RIO 12 12 12 13 12 13 13 13 13 13 13 120700 RUEIRO 25 24 26 25 24 28 28 27 25 24 23 120800 SAN ROQUE 566 550 550 558 566 573 575 582 567 599 578 120900 TRABUXANS 30 30 30 28 27 27 27 27 28 27 26 121000 VARELA 20 24 24 26 26 26 26 26 26 28 23

113

AN

EXO

2.

CONCELLO CORISTANCO




Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

130000 VALENCIA (SAN PEDRO) 492 488 479 480 479 470 467 457 447 433 417 130100 BUSTELO 21 20 21 21 21 21 21 21 21 20 20 130200 CASTROBO 127 127 122 122 121 120 119 111 106 103 96 130300 LESTON 106 105 104 100 99 98 96 90 90 89 82 130400 PORTOQUINTANS 51 52 53 53 53 50 50 50 49 44 44 130500 RAMALLON 29 29 29 30 30 28 29 30 30 29 31 130600 RIBELA 3 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2 130700 SERRA 68 68 64 66 67 68 68 67 66 64 63 130800 VALENCIA 87 85 84 86 86 83 82 86 82 82 79

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

140000 VERDES (SAN ADRIAN) 91 91 88 92 93 90 91 91 90 86 85 140100 ERBELLEIRA 52 52 49 53 54 52 51 52 51 52 52 140200 MORAZAS 27 27 27 27 27 26 28 28 28 26 25 140300 PONTE 12 12 12 12 12 12 12 11 11 8 8

Ano 2000

Ano 2001

Ano 2002

Ano 2003

Ano 2004

Ano 2005

Ano 2006

Ano 2007

Ano 2008

Ano 2009

Ano 2010

150000 XAVIÑA (SANTO TOME) 382 380 376 366 361 360 364 359 367 366 364 150100 AVIEIRA 15 17 17 16 15 13 11 11 10 10 10 150200 CAMPO LONGO 63 63 64 64 60 62 63 62 63 60 64 150300 FERREIRO 41 36 34 31 32 32 33 28 27 27 27 150400 IGLESIA 6 6 5 5 5 5 5 5 5 5 5 150500 PEDROUZO 62 66 66 63 63 64 65 65 65 66 62 150600 PIÑEIRO 39 35 34 34 34 33 34 34 36 36 35 150700 POCEIRO 15 15 15 15 15 17 18 19 19 18 19 150800 PORCARIZA 32 33 33 31 30 29 28 28 27 29 30 150900 SORRIBAS 38 38 38 39 40 40 42 43 47 49 48 151000 XAVIÑA 71 71 70 68 67 65 65 64 68 66 64

114

AN

EXO

2.

CONCELLO CORISTANCO




ANEXO 3 NORMALIZACIÓN LINGÜÍSTICA. LISTADO DE TOPONIMIA OFICIAL

115

AN

EXO

3.

CONCELLO CORISTANCO




A toponimia oficial elaborouse con base nos principios normativos seguintes: - Lei 3/1983, do 15 de xuño, de normalización lingüística (DOG 14.07.1983). No seu artigo 10 establece:

1. Os topónimos terán como única forma oficial a galega. 2. Corresponde á Xunta de Galicia a determinación dos nomes oficiais dos municipios, dos territorios, dos

núcleos de poboación, das vías de comunicación interurbanas e dos topónimos de Galicia. O nome das vías urbanas será determinado polo Concello correspondente.

3. Estas denominacións son as legais a tódolos efectos e a rotulación terá que concordar con elas. A Xunta de Galicia regulamentará a normalización da rotulación pública respectando en tódolos casos as normas internacionais que subscriba o Estado.

- Decreto 43/1984, do 23 de marzo, polo que se regulan as funcións e a composición da Comisión de Toponimia (DOG do 31.03.1984), modificado polo Decreto 174/1998, do 5 de xuño (DOG do 22.06.1998)

- Decreto 132/1984, do 6 de setembro, polo que se establece o procedemento para a fixación ou recuperación da toponimia de Galicia (DOG do 21.09.1984).

A toponimia da provincia da Coruña está recollida no Decreto 189/2003, do 6 de febreiro (DOG do 25.03.2003):

Agualada, A (San Lourenzo) Coristanco (San Paio) Couso (San Miguel) Agrilloi de Abaixo Baiordo Bormoxoio Agrilloi de Arriba Carrizal, O Brenlla Anido, O Centiña Couso Bormoio Codeseiras, As Currás de Abaixo Brañeira, A Costa do Carrizal, A Currás de Arriba Cerrapio, O Esfarrapa, A Esternande Cubo, O Feira Nova, A Furoca, A Fieiteira, A Fornelos Pereiras Figueiroa Freiría, A Ribela, A Outeiro, O Furoca, A Ventoso Pedreira, A Midón Vilar, O Salgueiras Outeiro de Baiordo, O

Outeiro de Xaviña, O Cuns (San Vicenzo) Cereo (Santa María) Ponte Pequena, A Albres Cereo Vello Portorregueiro de Fóra, O Balsa, A Cotón, O Rabuxenta, A Grandiña, A Cruz de Agrelo, A Riomouro, O Igrexario, O Fonte Lamela San Paio Moucos Gulúa Tarandeiras, As Pazo da Trabe, O Hedrada, A Vilarello Pazo Vello, O Lodeiros Vilartrigueiro Rial Ponteciñas Zanfogas Rueiro, O Pousada Sordíns Vilaverde

116

AN

EXO

2.

CONCELLO CORISTANCO




Erbecedo (San Salvador) Santa Baia de Castro (Santa Baia) Valenza (San Pedro)

Abelenda, A Batán, O Bustelo Braña, A Carambola, A Castrobó Carballás, O Castro Costa, A Cepa, A Cercedo, O Lestón Cereixa Gatiande Portoquintáns Cucheiros, Os Lume da Cova Ramallón, O Figueiras Lume de Suso Ribela, A Loureiros, Os Lumián Serra, A Pedreira, A Pedralta Valenza Pomba, A Santa Baia Porto da Presa, O Seixal, O Verdes (Santo Adrán) Pumariño, O Ervelleira, A Ribeiro, O Seavia (San Mamede) Gandra, A Silván Amboade Morazás, O Soutullo Arixón Ponte Torre, A Balsiñas, AS Vilar, O

Buxán Ferreira (Santa María) Campelo, O Xaviña (San Tomé) Bieite de Abaixo Cerqueirás de Arriba Avieira, A Bieite de Arriba Covo, O Campo Longo Ferreira Freixeiro Custoia, A Figueiras Mira Ferreiro, O Piñeiro, O Nogueira Fondal, O Pontillón, O Rabadeira, A Igrexa, A Porto, O Rieiro Lagoa de Xaviña, A Teixoeiras, As Rodeiro, O Pedrouzo, O

Salgueiras, AS Piñeiro, O Oca (San Martiño) Seavia Poceiro, O Canal, O Segufe Porcariza, A Capelán, O Vilameán Sorribas Carantos Xaviña Codesido Traba (Santa María) Miñata, A Abellariza, A Montecelo Carballal, O Oca Cerqueirás de Abaixo Podrizo Conles Porto, O Igrexa, A Portugal Muíño Seco

Río, O San Xusto (San Xián) Rueiro, O Cotón, O San Roque Cuca, A Trabuxáns Lume Varela, A Penicosa, A Rececinde San Xusto Seixal, O

117

AN

EXO

3.

960 dai informacion urb 08-12 - concello de coristanco · limita ao norte cos concellos de...

Documents