5.GAIA. ERALDAKETA EKONOMIKOAK ETA ALDAKETA

SOZIALAK XIX. ETA XX. MENDEAREN LEHENDABIZIKO

HERENEAN

GAITEGIA

5.I. EKONOMIA

5.1.1. Espainiako ekonomikaren ikuspegi orokorra.

5.1.2. Desamortizazio prozesua eta nekazaritzaren aldaketak.

5.1.3. Industria iraultzaren berezitasunak espainiar estatuan. Kataluniako ehungintza eta

Kantauri aldeko meatzaritza zein burdingintza (Bizkaiko industrializazioa).

5.1.4. Trenbide sarearen garapena.

5.1.5. Merkataritzaren nondik norakoak espainiar estatuan (barnekoa, kanpokoa eta politikak)

5.2. GIZARTEAEN GARAPENA

5.2.1. Estamentu gizartetik klaseen gizartera.

5.2.2. Gizartearen eta demografikoaren bilakaera.

5.2.3. Langile mugimenduaren sorrera eta garapena.

IRUZKINAK

- Testua: Liberalismoaren ekonomia-politika. 1855eko Desamortizazio Orokorra.

- Grafikoa: Lehen Mundu Gerraren ondorioak. Greben bilakaera 1913 eta 1924 urte

bitartean.

1

5.1.1. EKONOMIAREN IKUSPEGI OROKORRA

Europako hainbat herriek garapen ekonomikoa eta industrializazio prozesua bizi zuten bitartean,

Espainia modernizazio ekonomiko honetatik urrun zegoen.Aldaketa batzuk eman baziren ere,oro

har,ezin da XIX. mendearen bukaerara arte industrializazioaz hitz egin,eta honek gainera,prozesu

luze eta mantso bati erantzuten dio.Nekazaritzari dagokionez,hau ere tradizionalismoan oinarrituta

egon zen XIX. mende ia osoan zehar,hots, autokontsumoan.

Mende hasieran,krisi ekonomikoa izan zen nagusi eta honen ondoren,estankamendu garai bati

eman zitzaion hasiera.1840.hamarkadatik aurrera, berreskurapen xume,mantso eta graduala ematen

hasiko da.Politikaren ezegonkortasun eta gorabeherek ere (gerra karlistak,estatu liberalaren eraikitze

prozesu korapilatsuak..) ez zuten gehiegi lagundu ekonomiaren modernizazio prozesuan ezta,

moderatuek urteetan zehar garatu zuten politika ekonomiko protekzionistak ere.

Gauzak honela, XIX.mendeko nazioarteko eskenatokian,Espainia ekonomikoki nazio atzeratua zela

esan genezake,Europako Ingalaterra,Frantzia,Alemania,Holanda etab.ekin alderatzen badugu.

XIX.mendearen azken hamarkadetan hazkunde fase batean sartu bazen ere,hazkunde tasak oso

xumeak izan ziren eta ez dago herri industrializatuen hazkunde tasekin konparatzerik.

Baina, zergatik ez zen Espainiako ekonomia modernizatu? Zein faktorek baldintzatu zuten hau?

Zaila da kausa bakar batez hitz egitea. Espainiako ekonomiaren modernizazio geldo eta lekutuak,

kausa anitzen ondorioa da. Besteak beste, kontuan izan behar da:

• Independentzia Gerrak eta Amerikako Kolonien emantzipazioak Espainiako ekonomia

hondatuta utzi zuten. Espainiak hein handi batean Amerikako produktuen ustiatzeaz eta

salmentaz bizi zen eta hauen galerak gogor astindu zituen. Honez gain, aipatzeko da, Espainiako

koroaren gastuak beti handiak izan zirela eta sarrerak berriz, txikiak. Hau ekiditeko Antzin

Erregimenaren zerga sistema aldatzea beharrezkoa zen, baina oso berandura arte, hots,

Erregimen Liberala martxan jarri arte 1830.hamarkadan, ez zen erreforma fiskalik egin.

• Erregimen Liberalaren ezarrera ez zen beste herrialdeetan gertatu zen moduan,

burgesiarengandik etorri. Espainiako klase politikoa ez zen burgesa, miliarrak baizik.

Ekonomia kapitalista eta industrialaren garapenerako klase burges sendo eta boteretsuaren falta

sumatu zen.

• Politika ekonomiko protekzionistak ere ez zuen sobera lagundu izan ekonomiaren garapen eta

modernizaziorako. Oligarkiaren interesak babesten ziren eta inbertsio aukerak oztopatzen

ziren.

5.1. ESPAINIAKO EKONOMIA

2

LABURBILDUZ:

Mendebaldeko Europan estatu liberalen finkapenarekin, ekonomia modernizatu zen:

• Nekazaritza iraultza eman zen. Alegia, nekazaritza autokontsumoan oinarritzetik merkatura

bideratzera pasatu zen.Merkatu nekazaritza garatzeko, lurren kontzentrazioa eman zen (lurrak

jabe burgesen esku geldituz), mekanizazioa txertatu zen,produktuen espezializazioa eta soroen

intentsifikazioa bultzatu ziren, etab. t

• Industria Iraultza eman zen: manufakturen ekoizpena artisautzan oinarritzetik industrian

oinarritzera pasa zen. Produkzioa lantegietan kokatu zen eta ekoizpena makinariaren bitartez

lortu zen. Energia indar berriak ere sartu ziren: lurrina lehendabizi eta elektrizitatea ondoren.

Siderurgia (meatzaritza, burdingintza eta altzairugintza) eta ehungintza sektoreak garatu ziren

lehendabizi. Berehala, garraio iraultza gertatu zen trenbidearen eraketarekin.

Nekazaritza eta Industria Iraultzek ekonomia eta gizarte eredu berria garatu zuten.Honek, bizitzeko

modu berria ere ekarri zuen.

• Ekonomia kapitalista garatu zen: merkatura bideratuko den produkzioa.

• Gizarte berria garatu zen, bi klase nagusietan banatuta: burgesia (negozioen jabea) eta

langileria (industriako proletarioak eta latifundioetako jornaleroak).

• Hiritartze prozesua: lehenengo sektorea ekonomia europarren oinarri izaten uztearekin batera,

nekazal eremua “hustu” egin zen eta kontran,hiriak handitu. Hirietan oso ongi berezituak egongo

dira elite burgesaren espazioa eta langilearena.

Espainian estatu liberalaren ezarrerak ez zituen ez modernizazio ekonomikoa ez gizarte berri

industrialaren garapenik zuzenean ekarri.

• Nekazaritza egitura tradizionalak, nagusi izaten jarraitu zuen XIX.mende osoan zehar.

Salbuespen bakar batzuekin (Andaluzia eta Levanten),benetako iraultza ez da 1960.

hamarkadara arte emango. Espainian ordura arte, lehenengo sektore tradizionala nagusi izaten

jarraitu zuen.

• Industrializazioaren garapena oso mantsoa izan zen eta gune konkretu nahiz isolatu batzuetara

mugatua egon zen: Bilbo, Katalunia, Madril eta Asturias.

3

5.1.2. NEKAZARITZAREN GARAPENA. DESAMORTIZAZIO PROZESUAK (152-154.orr)

Mendeetan zehar (XIX.mendea barne) nekazaritza izan zen Espainiako ekonomiaren oinarri.

Errenta nazionalaren portzentajerik altuena,nekazaritza eta abeltzaintzaren sarrerek osatzen zuten.

Hau dela eta,sektore honek bete-betean baldintzatzen zuen ekonomia nazionala.

Jada esan dugu, Espainiako nekazaritza autokontsumoan oinarriturik zegoela. XVIII.mendeko

Ilustratuen garaietatik, nekazal lurren estruktura aldatzeko beharra planteatu egin zen

(Jovellanos egituren modernizazioa planteatu zuen horietako bat izan zelarik). Espainiako

nekazaritzaren arazorik larrienetakoak hauek ziren:

• Lur hilak: lurren ¾.ak ez ziren landatzen. Egitura latifundista nagusitzen zen, hots, lurrak,

pribilegiatu gutxi batzuen esku zeuden (noble edo elizaren esku). Herentziak maiorazko

sistemaren arabera arautzen zirenez, lurrak ezin ziren saldu. Soilik lantzen ziren nekazari txikiei

errentan uzten zitzaizkien lurrak.

• Nekazari txikiak ez ziren produktibitatea eta produkzioa handitzeko inbertsiorik egiteko gai.

Gauzak honela, ez zegoen nekazaritza iraultza bultzatzeko aukerarik. Merkatu nekazaritza

garatzea ezinbestekoa zen Industria iraultza garatu ahal izateko.Izan ere,proletarioz beteriko gizarte

industriala garatzeko, beharrezkoa zen merkatura orientatuta egongo zen nekazaritza garatzea.

Modu berean, burgesia inbertsora garatzeko, beharrezkoa zen kapitala metatzeko jarduerak

bultzatzea (negozio aukerak egotea).

Espainiako nekazaritzaren egitura tradizional hau gainditzeko desamortizazioak planteatu

zituzten. Lurrak nazionalizatuz eta hauek ondoren salduz, produkzio kapitalista garatu nahi izan zen.

1. DESAMORTIZAZIOAK

Desamortizazioaren helburu nagusienak bi izan ziren:

• Nekazaritza modernizazioa bultzatzea merkatu ekonomiara orientaturiko nekazaritza garatzeko.

• Lur jabe berriak eratzea, burgesia latifundista alegia.

Honetarako, bide hauek jarraituko ziren:

• Maiorazko sistema eta Jaun Erregimena abolitzea (1812an lehenengo aldiz egin zena).

• Desamortizazioak: lur jabe latifundista tradizionalaren (noblezia eta kleroaren) lurrak estatuak

bereganatuko zituen ondoren merkatuan saltzeko.

4

Godoy izan zen desamortizazioa bultzatu nahi izan zuen lehena, nahiz eta talde pribilegiatuen

oposizioarengatik ez zen aurrera eraman. Ondoren, erregimen liberala ezartzeko saiakera guztietan,

desamortizazio planteamenduak egon ziren (Cadizeko Gorteetan,Riegoren hiru urteko liberalean…).

Lehenengo desamortizazio garrantzitsua ordea, Mendizabalen eskutik egin zen (M. Kristinaren

Erregeordetzan,1836an).

1. MENDIZABALEN DESAMORTIZAZIOA 1836: (liburuko 109-110.orriak eta 3.gaiko fitxak)

• Testuingurua, garai historikoa:

o Estatu Liberalaren eraikuntza garaian egin zen. Alegia, M. Kristinaren erregeordetzan eta I.

Gerra Karlista lehiatzen ari zela. Garai honetan, 1837ko Konstituzioarekin Espainian

Erregimen Liberala behin betirako finkatuta geldituko da.

o Mtz. de la Rosaren gobernu moderatuaren ondoren, aurrerakoiek hartu zuten gobernua eta

Antzin Erregimena bertan behera uzteko dekretuak publikatu zituzten, haien artean,

maiorazko sistemaren eta jaun erregimenaren abolizioa.Ondoren,Eliz lurren desamortizazioa

dekretatu zen.

• Zein ondasun izan ziren desamortizatuak? Monasterioa, komentu eta orden erlijiosoen lurrak

nazionalizatu ziren eta salmentan jarri ziren.

• Zein helburuarekin? helburu nagusiena, Estatu Liberal berria indartzea izan zen. Estatuak alde

batetik, zor publikoak txikitu nahi zituen eta bestetik, I. Gerra Karlistaren gastuak ordaindu.

• Nola egin zen? Prozesua: Salmenta enkantean (subastan) egin zen eta zor publikoak

erostearen trukean egin zen. Alegia, erosleek Estatuak zituen zorrak pagatzearen trukean jaso

zituzten lurrak.

Erosle gehienak, nobleak izan ziren (ez baitzegoen burgesia klase sendorik lurrak erosi ahal

izateko).

• Ondorioak:

o Nobleek erositako lurrak “betiko moduan” kudeatzen jarraitu ziren eta beraz,

desamortizazioak ez zuen produkzio sistemaren modernizaziorik bultzatu. Hau da, jabeek

lurrak betiko moduan, nekazari txikiei errentan utzi zizkioten, baliabide ekonomiko nahikorik

ez zituztenak inbertsioak egiteko.Nekazari txikien helburua gainera, ez zen ustiapen

kapitalista garatzea, bizirautea baizik.1836ko desamortizazioa beraz,ez zen baliagarria izan

nekazaritza kapitalista garatzeko (nekazaritzak autokontsumoan oinarritzen jarraitu zuen).

o Vatikanoak harremanak apurtu zituen Espainiako gobernuarekin (1851.urteko

konkordatuarekin berreskuratuko direnak Isabel II.aren hamarkada Moderatuan).

5

2. ESPARTEROREN DESAMORTIZAZIO SAIAKERA 1841 (3.gaiko fitxak)

Espartero Erregeorde zela (1840-43) klero sekularraren lurren desamortizazioa hasi zuen

(Artzapezpikuen,parrokien etab.en lurrak). Desamortizazio hau bertan behera gelditu zen Isabel II.a

erregina bihurtzearekin batera (Hamarkada Moderatuan,zeinean oligarkiaren interesak babestu ziren)

3. MADOZEN DESAMORTIZAZIOA 1855 (osatu liburuko 121.orria eta 3.gaiko fitxak)

• Testuingurua, garai historikoa:

o Madozen desamortizazioa Isabel II.aren garaiko bi urteko aurrerakoian burutu zen.

Aurrerakoiek 1854ko Vicalvaradaren matxinadaren ondoren gobernua eskuratu zuten

(hamarkada moderatuari amaiera emanez). Haien helburua sistema politikoaren eta

ekonomiaren modernizazioa bultzatzea izan zen.

• Zein ondasun izan ziren desamortizatuak? Desamortizazio orokorra izan zen, baina nagusiki,

udaletxeen lurrak (lur komunalak) desamortizatu ziren (baita Elizari geratzen zitzaizkionak,

kofradienak,orden militarrenak…).

• Helburua? Helburu nagusiena nekazaritza egituran modernizazioa eta produkzioaren garapena

izan ziren. Honez gain, Estatuak dirua lortu nahi zuen trenbide sarean inbertitzeko.

• Nola egin zen? Prozesua: Mendizabalen garaiko akatsak ez errepikatzearren, oraingoan aldez

aurretik legez zehaztu egingo da zertan eta nola inbertituko den desamortizazioetatik jasotzen

den dirua (trenbidearen garapenean,azpiegituren garapenean,zorrak ordaintzean…). Lurrak

enkantean salduko dira.

• Ondorioak:

o Udaletxeek kalte handia jaso zuten lur munizipalak galtzearekin.

o Herritar eta nekazari txikientzat lur komunalen pribatizazioa kaltegarria izan zen.Izan ere,

baliabide iturri asko galdu zituzten (egurra ustiatzeko, fruta arbolak ustiatzeko… eskubidea).

o Lur gehienak berriz ere lehengo lurjabeen esku gelditu ziren.Hauetariko gehienak beste behin

ere, lurrak errentan utziko dizkiete nekazari txikiei.

o Nekazaritza hazkunde espantsiboa eman zen, lur hil asko produkzioan jarri baitziren.Baina ez

zen oro har hazkunde produktiborik gertatu. Salbuespen bakar batzuekin, lurrak betiko era

tradizionalean lantzen jarraituko dira:makineriarik gabe,ongarri kimikorik gabe, auto-

hornikuntzaren bidean, etab.

6

2. NEKAZARITZA USTIAPEN KAPITALISTEN SALBUESPENAK (liburuko 153)

1850.hamarkadan, merkatura bideraturiko ustiapen espezializatuak sortu ziren.Gehienak,

Mediterraneoko hego-ekialdeko kostan garatu ziren, Andaluzia eta Levanten.Toki hauetan, lur jabe

burges kapitalistek,merkatura bideratzeko produkzio espezializatua eta intentsiboa bultzatuko

dute.

• Andaluzian bi produktuetan espezializatuko dira nagusiki.

o Olibondoetan: hasiera batean, olioa Britainia Handiko makinak “engrasatzeko” ekoiztuko dute.

o Mahatsondoak: mahai ardoa (ardo arrunta) ekoiztuko dute nagusiki.Hasiera batean gutxi

esportatzen zen, izan ere, Frantzia zen ardo esportatzailerik handiena. 1870.hamarkadan

Frantziak filoxera izeneko plaga pairatu zuen eta honek, Penintsulako ardogintzari bultzada

eman zion. Hala ere, XIX. mende bukaeran filoxera izurria Espainiara ere iritsi zen eta berriz

ere, produkzioa erori egin zen.

• Levanten: zitrikoen ekoizpenean espezializatuko dira (laranjak,limoiak..).

• Gaztelan: gune batzuetan, gariaren produkzioa merkatura bideratuko dute. Gariaren

kontsumoa eta produkzioa hein handi batean, gobernuek hartutako politika ekonomikoen

araberakoa izango da. Libreganbismoaren garaietan (6 urteko demokratikoan), Penintsulako

gariak konpetentzia handia izango du. Izan ere, inportatutako garia oso merkea izango da eta

beraz,gari nazionalaren kontsumoa jaitsiko da. Politika protekzionisten garaietan

(Berrezarkuntzan), gari nazionala babestuko da kanpoko gariari, inportazio handiak ezarriz (eta

batzuetan,debekatuz).Garai hauetan,nekazaritza “zerealista” estatalaren produkzioa indartuko

da.

7

5.1.3. INDUSTRIAREN GARAPENA XIX. MENDEAN (liburuko 157-161.orriak)

Industrializazioa Espainian prozesu motela eta berantiarra izan zen, Europako bestelako herrialdeekin

konparatuz, (ikus 181.orriko grafikoa).Gainera,eskualde jakin batzuetan baino ez zen gauzatu. XIX.mende

osoan zehar,Espainiak funtsean herrialde nekazaria izaten jarraitu zuen, nekazaritza tradizionala eta auto-

hornikuntzan oinarriturikoa hasieran eta ustiapen kapitalistan oinarritua ondoren, (ikus 179.orriko

grafikoak).Honen arrazoiak bilatzea korapilatsua da, ezen faktore ezberdin askok izan zuten eragina:

• Nekazaritza iraultza ez emateak eragina izan zuen industrializazioaren garapenean.Izan ere, ez zen

barne merkatu trinkoa garatu,ez zen klase burges latifundistarik sortu, ez zen kapital metaketarik eman

(inbertsioak eman ahal izateko), etab.

• Desamortizazioak nahiko berandu iritsi ziren. Mendizabalena (1836) ez zen arrakastatsua suertatu eta

Madozena (1855) astiro (mantso) garatu zen.Estatuak saldutako lur gehienak gainera,nobleek erosi

zituzten,negozio gizonak ez zirenak.Hauek lurrak modu kapitalistan ustiatu beharrean,nekazari txikiei

errentan uzten ohi zizkieten.Nekazari txiki hauek,ez zuten inbertsio ahalmenik eta hortaz, nekazaritza

tradizionala jarraitu zen nagusi izaten.

• Erregimen liberalak ez zuen “de facto” kapitalismoa garatu. Espainian klase politikoa ez zen burgesa

izan,militarra baizik.Honek dudarik gabe,eragina izan zuen modernizazio ekonomikoa ekarriko zuen

legislazioaren garapenean (Ingalaterran esaterako,burgesia politikaren gidari nagusiena zen

1668.urtetik).

• Bi urteko liberala arte (1854-56),politika ekonomikoa protekzionista izan zen.Honen ondorioz, kanpo

inbertsioak oso txikiak izan ziren.Espainian ez zegoen klase burges sendorik,inbertsioak egiteko

ahalmena zuenik.Hori dela eta,Europan industrializazio martxan zegoen bitartean,Espainian,ez zegoen

apenas inbertsio aukera zuen klaserik.

Industrializazio prozesua,bi faseetan bereiz genitzake:

1. FASEA: 1840-1880

Industrializazioa ia,ia, Kataluniara mugatzen zen. Zergatik

Katalunia? Katalunia merkataritza tradizio handiko herria zelako

eta jadanik,Aro Modernoan zehar,burgesia talde sendoa sortuz

joan zelako (kapitala metatu eta inbertitu egin zuena).

Independentzia gerra baino lehen jada,makineria industriala

txertatzen hasi ziren eta XIX.mendean zehar,industria arinean

espezializatuz joan ziren (ehungintza sektorean). Bertan sortu

ziren halaber 1840.hamarkada,lehenengo langileen elkarteak.

8

Bi urteko aurrerakoian,ekonomia sustatu eta garatzeko neurriak hartu ziren. Nagusienak:

• Madozen desamortizazioa, 1855 (desamortizazio nagusiki zibila)

• Trenbide legea (1855): atzerriko kapitala eta konpainiei Espainiako trenbide sarea eraikitzeko aukera

eman zion legea. Ordutik,trenbidearen garapena ematen hasi zen.Honek,onura ekonomiko handiak

ekarri zizkion estatuari:

o Meatzaritza eta siderurgia sektoreak sustatu ziren.

o Barne merkatua,gutxika gutxika garatuz joan zen (barne komunikazio sarea sortuz).

• Bankagintza legea (finantzak eta kredituak bideratzeko).

2. FASEA: 1880-1900

Espainiako industrializazioak bultzada hartuko du,bereziki Euskal Herrian. Bizkaiako industrializazioa

da nabarmendu behar dena. Zergatik Bizkaia?

• Bizkaia meategietan aberatsa izan da beti (Aro Modernoan ere,meatzaritza tradizioa izan zuen,burdin

lingoteak Ingalaterrara esportatzen zituelarik).

• Foruei esker, meategien ustiapena bizkaitarren monopoliopean egon zen beti (hau ez zen horrela izan

beste tokietan). Honek, kapitala Bizkaian geratzea ekarri zuen. III.Gerra Karlista galduta foruak galdu

zituzten arren, Bizkaitarrek jarraitu zuten bertako meategi eta industria guneen jabe nagusi izaten.

• Meategi gehienak,portuetatik gertu zeuden, Nerbioi itsasadarrean,Ezkerraldean

• Bizkaiako mea oso egokia zen 2.industrializaziaren labeetarako,alegia,altzairugintzarako (Bessemer

bihurgailua edo sistema izeneko siderurgia sistemarako).Hau dela eta,Labe Garaiak eratu egin ziren

1870.hamarkadatik aurrera,izugarrizko bultzada jaso zuen Bizkaian industrializazioak.Hau hein batean,

Berrezarkuntzan hartu zen politika ekonomiko protekzionistari esker izan zen.Inportazioak ekidin ziren

eta barne merkatua sustatu zen.Horrela,Bizkaia bihurtu zen,barne merkatuaren hornitzailerik nagusiena,

bai siderurgian bai eta untzigintza sektorearena ere.

• Bizkaiako siderurgia industriak,estatuko eraikuntza eta trenbide sarearen monopolioa eskuratu zuen

(Altos Hornos de Bizkaia).

• Espainiako ontzien gehiengoa ere,Bizkian ekoizten zen (La Naval de Sestao).

• Banka sistema propioa antolatu zuten: BBV (Banco Bilbao Bizkaia).

Industrializazioarekin,oligarkia industriala garatu egin zen Bizkaian (burges industrialak): Ibarra familia,

Oriol familia... Hauetariko askok,egungo Negurin asentatu ziren eta gehiengoak,euskal nazionalismoa

besarkatu zuen.Era berean,langile auzoak eratuz joan ziren:Portugalete,Barakaldo,Sestao,Zornotza...

9

Hauetan,langile mugimenduak indarra hartu zuen,sozialismoak bereziki.Industrializazioarekin,

immigranteen kopurua izugarri handitu zen, (batik bat Andaluzia, Extemadura eta Galiziatik etorri ziren).

ONDORIOAK:

Gune jakin batzuk industrializatu baziren ere (Katalunia,Bizkaia,Madrid eta Asturias batik bat),

Espainiak funtsean,nekazaria izaten jarraitu zuen XX.mendean zehar. Industrializazioa lurralde

periferikoetara eta Madrilera mutatua egon zen oso berandura arte. Benetako industrializazioa,

1960.hamarkadan gauzatu zen (Frankismoan).

Ideia nagusienak bereganatu eta garatu.

- Prozesu motela,berantiarra eta eskualdekoa.

- 1870.hamarkadara arte,ia Kataluniara mugatua (ehungintza sektorera).

- Bi urteko aurrerakoia aurrerapausoa izan zela,batez ere Trenbide legeari esker (siderurgiaren eta barne

merkatuaren motore izan zelako).

- Errestaurazioan industrializazioak izugarrizko bultzada jaso zuen ekonomia politiko protekzionistari esker

(bereziki Bizkaian). Bizkaia bihurtu zen,barne merkatu gehiengoaren hornitzailea, bai siderurgian nola

untzigintzan.

Bizkaiko Labe garaiak eta langile auzoak

Bartzelonako ehungintza (industria arina)

Asturiaseko

meatzariak

10

5.1.4. TRENBIDE SAREAREN GARAPENA (osatu liburuko 162-63)

Jada aipatu dugun legez, trenbide sarea Espainiako industrializazioa bultzatzeko faktore

garrantzitsuenetako bat izan zen. Isabel II.aren garaiko bi urteko aurrerakoieko gobernuak aurrera

ateratako “Trenbide Legea” (1855) funtsezkoa izan zen trenbide sarearen garapenerako Espainian. Ordura

arte, linea bakar batzuk baino ez zeuden eraikita, (Bartzelona – Mataró eta Madrid – Aranjuez). Izan ere,

Espainian ez zegoen trenbidea eraikitzeko nahikoa azpiegitura industrialik garatua. Hamarkada

moderatuan bultzaturiko politika ekonomiko protekzionistak ere, ez zituen atzerritar enpresen inbertsioak

faboratu eta beraz, 1855.urtera arte trenbideak kilometro bakar batzuk baino ez zituen izan. 1855.urteko

Trenbide legearekin sarea garatzen hasi zen, kanpo inbertsioei eta kapitalari ateak irekitzearekin batera.

Konpainia frantses eta ingelesek askatasun guztia izan zuten lehengaiak inportatzeko, are gehiago, muga

zergarik gabe atzerritik materialak ekarri ahal izan zituzten. Atzerritar enpresek ordea penintsulako

zailtasun orografiko eta geografikoekin egin zuten topo. Hauen aurrean eta maldan gora trenbideak arinago

joan ahal izateko, errailak Europakoak baino zabalagoak egin behar izan zituzten, honek Europako

gainerako herrialdeekin konexio zuzena oztopatu egin zuena guztiz, (egun arte).

Espainiako trenbidearen egitura erradiala izan zen. Alegia, hiriburua (Madrid) konektatzea izan zuen

helburua. Hiri handiak konektatuak gelditu ziren bitartean, eskualde asko, trenbide sarearen onuretatik

kanpo gelditu zen, Galizia esaterako (ikus liburuko 162.orriko mapa).

Isabel II.aren azken garaian trenaren eraikuntzak finantza krisia eragin zuen, 1866.urtean lehertu zena.

Trenbide sarean egindako inbertsioak irabaziak baino handiagoak izatera iritsi ziren eta honek, akzioak

gainbeherara eraman zituen, klase burges espainiarraren kalterako. Trenbidearen sarea eten egin zen

1970.hamarakadara arte eta Berrezarkuntzaren garaietan hartu zuen bultzada berriz ere. XIX.mende

bukaeran eta Berrezarkuntzaren garaiko gobernu Kontserbadore eta Liberalak bultzaturiko politika

protekzionistari esker, trenbide sarearen eraikuntzak Kantauri isurialdeko meatzaritza eta siderurgiari

bultzada eman zion (Asturias eta Bizkaian batik bat). Politika ekonomiko protekzionistak, Bizkaiko burgesia

industrialaren interesak babestu zituen eta hauek eskuratu zuten trenbidearen eraikuntzaren monopolioa.

11

5.1.5.MERKATARITZAREN NONDIK NORAKOAK ESTATUAN (ikus 163-164.orriak)

Antzin Erregimena bertan behera gelditzearekin batera eta ekonomia liberala ezartzearekin

batera, merkataritza harremanak ugaritu egin ziren. Isabel II.aren garaitik aurrera, konstituzio

liberalak indarrean jartzean, gremio sistema desagertu eta merkataritza harremanak liberalizatu

egin ziren. Honek kanpo zein barne merkatuaren bultzada eragin zuen. Merkataritzaren fluxua

ordea zenbait faktorek baldintzatu egin zuten. Izan ere, nekazaritza iraultza eta Industrializazio

prozesu berantiar zein xumeek merkataritza trafikoa ere txikia izatea ekarri zuten. Espainiar

industriak zailtasunez egiten zion konpetentzia Frantzia, Britainia Handia edo Alemania bezalako

industriei.Nekazaritza gaiek ere, kostata egin ziezaieketen aurre herri garatuagoko nekazal

produktuen prezioei.

Mestaren pribilegioak behin betirako 1836.urtean desagertu ziren eta honekin batera, barne

zergak (tokitik tokira produktuak garraiatzeagatik kobratzen zirenak) ere. Honek barne merkatua

sustatu egin zuen. Barne merkataritzari bultzada emateko ordea, garraio sistema edo sare egokia

beharrezkoa zen. Trenbidearen eraikitzearekin batera, (1855.urtetik aurrera batez ere), barneko

hiri eta bazter ezberdinak lotu egin ziren eta honek, barne trukea handiagotzea ekarri zuen.

Barneko merkataritzaren tasak ordea, Europako bestelako herrialdeekin konparatuta, txikia izaten

jarraitu zuen. Izan ere, industria eskualdeak oso mugatuak ziren, baita nekazaritza kapitalistaren

guneak ere, eta kontsumoa elite txiki bati baino ez zegoen erreserbatua. Kataluniako industria

arinen produkzio gehiena esportaziorako zen eta baita nekazal produkzioa ere, (olioaren produkzio

gehiena esaterako, Britainia Handiko makinak koipeztatzeko esportatzen zen).

Europako produkzio kapitalistarekin lehiatzeko zailtasunen aurrean, estatu espainiarreko

inbertitzaile burgesek gobernuak presionatu egin zituzten kanpo produktuei muga zergak igotzeko

eta bertako produktuen kontsumoa sustatzeko. 1870.hamarkadaz geroztik, gobernuek politika

ekonomiko protekzionistak abian jarri zituzten, aurreko garaietako librekanbioari frenoa jarriz.

Honek Bizkaia eta Asturiaseko industrien hazkundea ahalbidetu zuen arren, konpetentzia txikiko

industriak sortzea ekarri zuen ere.

Kanpo merkataritzari dagokionez aipatzekoa da, Amerikako kolonien galerak zeharo aldatu

zituela atzerriko merkatu harremanak. Amerikako produktuen faltak Britainia Handiko eta

Frantziako inportazioak areagotu zituen XIX.mendearen erditik aurrera. Esportazioei dagokionez,

Kataluniako kotoia eta nekazaritza gaiak izan ziren nagusi, zerealak batik bat. 1860.hamarkadan

Frantzian filoxerak gogotik jo zuen garaian, ardoaren esportazioa ere nabarmenki goratu zen,

mende bukaerarako berriz ere jaitsiko zena.

12

5.2.1. GIZARTE BERRI BATEN GARAPENA (estamentu gizartetik klase gizartera)

Estatu Liberalaren garapenarekin gizartea, estamentu gizartea izatetik, klase gizartea izatera pasako

da. Konstituzio liberal guztiek, liberalismoaren printzipioei jarraikiz, berdintasun juridikoa aldarrikatuko dute,

modu honetara, Antzin Erregimeneko pribilegiozko gizartea desagerraraziz. Printzipioz, denak legearen

aurrean berdinak izango dira aurrerantzean, denek zergak ordainduko dituzte eta eskubide politiko berak

izanen zituzten, (azken hau ordea ez zen guztiz erreala, gizonezkoen sufragio unibertsala ez baita lehen

momentutik ezarriko; 6 urteko demokratikoaren salbuespenarekin, 1890.urtera arte ez da ofizialki ezarriko).

Nobleziak eta Elizak garai bateko pribilegioak galdu zituzten arren, botere handia izaten jarraitu zuten.

Konstituzio gehienek haien interesak babestu zituzten, esaterako, Senatuan eserlekuak ziurtatuz eta Elizari

kasu, gizartearen hezkuntza eta morala bideratzeko eskubidea aitortuz, (ez ahaztu erlijio katolikoa estatuko

erlijio ofiziala izanen dela eta honek, eskubide bereziak aitortu zizkiola).

Konstituzio guztiek beraz, berdintasun juridikoa aitortu arren, (1837koa, 1845eko, 1869koa eta

1876.urtekoa), ez zuen gizarte berdintasunik ekarri. Gizartea, bi talde nagusienetan banatuta geldituko

da: (osatu liburuko 174-175.orriekin).

1.GOI KLASEA (NOBLEZIA ETA BURGESIA BERRIA) (osatu liburuko 176-177.orriekin)

Klase agintaria eta ekonomikoki ahaltsua zena: burgesia industrial eta latifundista,elite aristokratiko eta

elizkoia, militarrak… Estatuaren botere esferak kontrolatu zituzten, haiek bihurtu zirelarik klase politiko

nagusiena, (bereziki Berrezarkuntzaren garaiaz geroztik). Noble aberatsek eta burgesia berriak estatu

espainiarreko oligarkia berria osatu zuten. Ekonomia liberalizatzearekin batera, klase burgesa burtsan eta

negozio kapitalistetan inbertitu ahala aberastu egin zen.

Desamortizazioei esker eliz lurrak eta herri lurrak eskuratu zituzten eta produkzioa merkatura

bideratzearekin batera, nekazaritza lurjabe handien burges taldea sortu zen, nagusiki, Andaluzian.

Hauetariko gehienak, jatorri noblekoak ziren. Goi nobleziak izan ere, liberalismoarekin bere botere

ekonomikoa are gehiago handitu zuen, lurrak errentan utzi ordez hauekin negozio egin baitzuten. Burgesia

industriala Katalunian, Hego Euskal Herrian (Bizkaia eta Gipuzkoan nagusiki) eta Asturiasen garatu zen.

Goi klase agintariak bizimodu aberats eta erosoa izan zuen; industria arinaren kontsumitzaile nagusienak

izan ziren, (luxuzko jantziak, gurdi dotoreak, lehen kotxeen erosleak…), kasino eta klub sozialetan

elkartzen ohi ziren, artea eta ikuskizunen bezero bihurtu ziren, (opera, antzokiak... haien aisiaren parte

izanik), etxe dotore eta luxuzkoetan bizi izan ziren, (zerbitzari hainbat bertan langile edukiz), etab. Goi elite

industrialak hiri eremuetan erosi zituen etxeak, (zabalguneetako pisu handi eta argitsuak, jauregiak…) eta

landa eremuetan erresidentziak izan zituen ere. (Ikus liburuko 177.orriko testua “nobleak eta burgesak”)

13

2.ERDIKO KLASEA (liburuko 178.orria)

Oso talde mugatu zen, (biztanleriaren %5era ez ziren iristen). Merkatariek, katedradunek, lanbide

liberalekoek, langile publikoek, produktore txikiek… osaturiko klasea zen. Gehienek goi klasearen

bizimodua eramaten ahalegindu ziren, estatus sozial altua itxuratu nahirik, baina ekonomikoki goi klase

burgesetik oso urrun egon ziren.

3. BEHE KLASEA: SOLDATAPEKOAK -jornalari eta proletarioak- (liburuko 179-183.orriak)

Langileen klasea,politikoki marjinatuak eta ekonomikoki pobrezian suminduriko gizarte taldea izan zen:

jornalariak,proletarioak, nekazari txikiak, meatzariak… Gizartearen gehiengoa osatzen zuten arren, botere

politiko eta ekonomikotik marjinaturik zeuden eta klase ahaldunaren nola edo hala menpe bizi ziren.

Soldatapekoen lan eta bizi baldintzak tamalgarriak ziren kasurik gehienetan, esplotazioa eguneroko ogi

izanik (12 ordutik gorako lanaldiak, haurrak lantegietan lan eginez, kontrataziorik gabe…). Gehienak

miseria gorrian bizi ziren, ezen soldatak oso murritzak eta aldakorrak ziren. Ez zuten inolako lan

eskubiderik eta zerbitzuak jasotzeko aukerarik ere ez; goi mailako ikasketak egiteko,atentzio medikoa eta

medikazioa jasotzeko… (zerbitzu hauek guztiak pribatuak zirelarik). Nekazal eremuetako jornalari gehienak

analfabetoak ziren haatik, (XIX.mendearen bukaeran biztanleri osoaren %70 inguru zen alfabetatu gabea,

ikus liburuko 180.orriko grafikoa). Hirietako proletarioak etxe ziztrin eta metatuetan bizi izan ziren, fabrika

guneen ondoan eraikitako auzoetan, (ikus liburuko 181.orriko bizi baldintzen testua). Hiriko gune hauek

higiene falta handikoak izan ziren, (estolderiarik gabekoak, ur eta argi korronterik gabekoak…), gaixotasun

askoren foku bihurtuz, (ikus liburuko 175.orriko taula bizi itxaropenari buruzkoa).

Kontsumoa ez zegoen haien eskura, ezen, zituzten soldata ziztrinekin kostata iristen ziren eguneroko

gastuei arre egitera, (etxearen alokairua, jatekoa…). Maiz goseteak sufritzen zituzten, nagusiki, jornalariek,

(ikus 180.orriko landa eremuko goseari buruzko testua). 1855.urteko Madozen desamortizazioak min

handia egin zien klase herrikoiei, izan ere, lur komunalak pribatizatzearekin batera, garai batean zituzten

eskubideak natur baliabideen aprobetxamendua egiteko bukatu ziren, honek suposatu zuenarekin, (egurra

dohainik ustiatzeko eskubidea, baratza izatekoa, ehizatzekoa…). Irakurri 185.orrietako testuak, “nekazariak

miseria gorria”.

Desberdintasun sozial eta behe klasearen miseria, gatazka sozial

gehienen iturburu izan zen, (ikus langile mugimenduaren garapena).

14

5.2.2. DEMOGRAFIAREN BILAKAERA (osatu liburuko 155-56 eta 226-227.orriekin)

XIX.mendearen bukaeran, Espainiako biztanleria handitu egin zen, baina ez Europako beste

herrialdeetan bezain beste, (kus 155.orriko grafikoa). Haurren hilkortasun tasak oraindik handia izaten jarraitu

zuen eta bizi itxaropena, txikia, (1900.urtean estatuan 18 milioi pertsona inguru bizi zen eta zifra 23

milioietara hazi zen 30 urteetan). XX.mendearen hasieran,gune industrialetan trantsizio demografikoa

garatzen hasi zen. Industria-aurreko gizartea, gizarte industrializatu bihurtzen hasi zen: jaiotza tasak txikitu

ziren (izan ere, hirietako bizi baldintzek ez zuten aukerarik ematen seme-alaba kopuru handia izateko); bizi

itxaropena ere handitu zen (1900ean bataz besteko bizi itxaropena 34,5 urtekoa izatetik, 1930ean, 50ekoa

izatera, ikus 226.orriko grafikoa). Bizi itxaropena handitzearen arrazoi nagusi, medikuntzaren aurrerapena eta

hirietan, higiene mailaren hobekuntza izan ziren, (estolderiak ur zikinak bideratzeko, ur edangarriaren

kontrola…). Modu guztiz ere, hobekuntza hauen guztien onuradun nagusi goi klasea izan zen, ezen, behe

klasearen bizi baldintzek oro har, txarrak izaten jarraitu zuten eta ongizate estatuaren faltan, medikuntzaren

zerbitzuak elitearen eskura egon ziren batez ere. Jaiotza tasaren kontrol neurriak ere, (antisorgailuak) ez

ziren gehiengoaren eskura egon. Gauzak honela, nahiz eta XIX.mende bukaeratik aurrera demografiaren

aldaketa ematen hasi, Espainian benetako trantsizio demografikoa 1960. hamarkadara arte ez da

gauzatuko (industrializazioa estatu osoan zabaltzearekin batera eta jaiotza tasen kontrola egitearekin,

osasun zerbitzua zabaltzearekin eta bizi itxaropena luzatzearekin batera).

XIX.mendearen bukaeraz geroztik, nekazaritza ekoizpenaren handitzeak aukera eman zuen etengabe

hazten ari zen biztanleria elikatzeko. Industriaren hazkunde mugatuak ordea,landa-eremuko exodoa gelditu

eta hiritartze prozesua mantsotu zuen. Populazioaren gehiengoak nekazaria izaten jarraitu zuen (%70 gutxi

gora behera) eta emigrazioak XIX.mende bukaerara arte, penintsula barnekoa baino, itsasoz haraindikoa

izaten jarraitu zuen. Alegia, herritarrek lanaren faltan eta bizimodua hobetzeko desiotan, Ameriketara

emigratzen jarraitu zuten nagusiki. XIX.mende bukaeratik aurrera, industrializazioa zabaltzen

hastearekin batera, barne mugimenduak eta hiritartze prozesua arintzen hasi ziren.Hauek ordea,

Madrid,Bartzelona,Bilbo,Zaragoza,Malaga eta Sevillara mugatu ziren, (industrializazio motela izateak,

hiritartze prozesua Europakoa baino motelagoa izatea ekarriko du). Hiri hauetara poliki-poliki estatuko beste

eskualdeetako pertsonak iristen joango dira, (galegoak, Extremadurakoak, andaluzioakoak…) bertako

industrietara lanera, (ikus 227.orriko mapa).

Hiri hauek urbanizatu egin ziren: tren geltokiak, iluminazioa, ur korrontea… iristen hasiko dira. Klaseen

espazioa oso ongi berezitua egongo da; hots, elitearen bizitokia (zabalguneak) eta laregilearena (aparteko

auzoak). Zabalguneak teatroz, parkez, kafeez... hornituko dira, burgesia eta aristokraziaren aisialdirako

erreserbatuak egongo direnak. Proletarioen auzoak meategi, industria eta fabriken inguruan garatuko dira,

15

kale estuetan pisu txiki anitz metatuz. Hauek ez dira inolaz ere, higiene eta zerbitzu aldetik zabalguneak

bezalakoak izango, kutsadura eta zikinkeri industrialaz inguraturik egongo dira. Bilbo adibidetzat harturik,

Nerbio itsasadarraren eskuinaldean burgesia kokatu zen, (Deustu, Neguri…) eta proletarioak berriz,

ezkerraldean, (Barakaldo, Portugalete, Sestao…).

5.2.3. LANGILE MUGIMENDUAREN GARAPENA

OHARRA: puntu hau garatzeko, jada 4. Eta 5. Gaian ikasitako guztia aintzat hartu behar da. Kronologikoki, langile

mugimenduaren hastapenak eta garapena azaldu beharko zenukete, lehenengo elkarteen sorreratik Isabel II.aren

garaian, Internazionalarekin batera kontzientziaren garapenera eta benetako langile mugimenduaren antolaketara,

Alfontso XIII.aren garaira iritsi arte.

ISABEL II

ERREGETZA 1833-68

(liburuko 184-

185.orriak)

- 1830.hamarkadan lehenengo industria makinak hedatzen hasi ziren estatuan. Honekin batera, langileen protestak

(artisauena batik bat) hasiko dira, makinen kontrakoak (ludismoa), hauek langabezia zekartelakoan.

- Isabel II.az geroztik,nekazaritza latifundista eta industrializazioa garatzen hasiko da (oso modu xumean).

1840.hamarkadan,( moderatuan), lehenego langileen elkarteak eratu ziren Bartzelonan (ehungileen elkarteak).

- Bi urteko aurrerakoian (1854-56) langileak lehendabiziko aldarrikapenak eta protestak egiteko mobilizatu ziren:

prezioen igoera salatzeko,lan baldintzak hobetzeko… Mugimenduak hirietara mugatu ziren batik bat.

- Madozen desamortizazioaz geroztik, lur komunalak pribatizatzeak eta nekazaritza latifundista garatzeak, lehenengo

nekazal guneetako protesta antolatuei emango diete bide.

SEI URTEKO DEMOKRATI-

KOA

1868-75

(ikus 187)

- Hazkunde ekonomikoa emango da:nekazaritza latifundista eta industrializazioaren lehen bultzadan,langileen artean

kontzientzia zabaltzen hasiko da. Soldatapekoen kopurua, (jornalari-proletarioak) handituko da. Hauek bereziki

Katalunia eta Andaluzian kokatuko dira, (baita Madrilen ere). Haien lan eta bizi baldintzak latzak ziren oso. Erregimen

Liberal espainiarrak ez zuen langileen eskubideak babesteko inolako legedirik.

- Sei urteko demokratikoan,adierazpen askatasuna guztiz bermatuko da eta langileen elkarteak legeztatuko dira.

- I.go Internazionalaren ideiak zabalduko dira eta sindikalismoari bide emango zaio, Langile Nazioarteko Erakundeak

sortuz (I. Internazionala labur-labur zer izan zen azaldu beharko litzateke)

BERREZAR-

KUNTZA 1875-1931 (ikus 188-191 eta

4.1. gaia) *GREBALARIEN

GRAFIKOA

(ikus 252-253.orr, 258-259

eta 4.2. gaia)

ALFONTSO XII ETA Mº KRISTINAREN garaietan:

- Langile mugimendua antolatuko da.Mugimendu Anarkista eta Sozialista jaioko dira. Anarkistek,bide iraultzaileari ekingo

diote,sozialistek ordea,PSOE fundatuko dute. (Bakoitzak labur-labur zer defendatzen duen azaldu).

- Anarkismoa izan zen nagusiki arrakastatsua Espainian, (azaldu honen zergati batzuk).

- Dena dela,zailtasun handiekin antolatuko da langile mugimendua. Izan ere, Canovasen garaietan sindikalismoa

debekatuta geldituko da. Sagastarekin onartuko baden arren,ezin dugu ahaztu politikoki garai guztiz kontserbadorea

eta anti-demokratikoa izan zela.

XX.MENDE HASIERA (Alfontso XIII).

- Langile mugimenduak geroz eta indar handiagoa izango du. Anarkistek,CNT fundatuko dute eta sozialistak,lehenengoz

iritsiko dira Parlamentura (1910). UGT ere indartuko da, (Bereziki Bizkaian, Asturiasen)

- Lehenengo Mundu Gerrak langabezi tasa eta inflazioa gogotik jo zituen eta honekin batera, langile grebak eta

sindikalismoaren igora gauzatuko dira (1915.urtetik aurrera).

- Errusiako iraultzak ere,itxaropen handiak piztu zituen nazioarteko langileen artean (1917ko krisia), baita Espainian ere.

Errusiako Boltxebikearen iraultzaren giroan, grebak, manifestazioak… ugarituko dira, (ospetsunea Canadiensekoa),

baita errepresioa ere gobernuaren zein ugazaben partetik, (pistolerismoaren garaia).

- Primo de Riveraren garaian; langile mugimendua gogoz astinduko da ia desagerrarazi arte.

16