ISSN; 1138-9664

2001,4:135-139

A CIDADE COMPOSTA

MIGUEL GARCfA

Facer unha composición de lugar: estaexpresiónresumebenascomplexas—maisquenadapor numerosas—peroobrigadase, en boa medida,inintencionadasopera-

cións coascales configuramosmentalmenteparacomprensióne uso propiosos lugaresaos que nosleva a viaxe. No volume Caderno de viaxe (Vigo,1989), oiro escritoresgalegos,por encargo,falandoutrastantascidades,e así nosdanaoportunida-de de asomarnosliterariamentea espaciosconcre-tos visitadose fixarnosnosmodosdecomposiciónde talesespacios.

A partir dun conxunrode relatos como estespoderla,tal vez, elaborarseun catálogode elemen-tos descritivosaparentementenecesarios,ou polomenos recorrentes,para contaro espaciourbanoou para situarnosmm punto desdeo cal poderentendera historia narradasen pasarmospor altoa súa relación precisamenteco espaciono que sedesenvolve.En fin de contas,en Caderno deviaxetemos que dar por supostode antemánun cerroproagonisrnodascidades,xa quea ideaeditorial¿xusramenrea de pasearnosa nós,os lectores,polassuasruas. O comentarioquesegueten pouco,senembargo, de catálogo de informacións comúnssobrea aparenciados espacios:o propósitonon édexeito ningúntrazarun mapano cal a toponimiacambiede relatoen relatoon de cidade en cidadeperosempreválido, senónsinalaralgúnsmecanis-mos menraispor medio doscalesse transformaoque se vive (se visita) nunha ideada cidade,queéaque se conta.En poucaspalabras,non seatendeu

¿1 posibleesperrezacomo debuxantesdos autoressenónque se seguironos víciros —nadaescondi-dos, por outra parte—que podían levar ris ele-mentospersoaisde composiciónde dita idea dacidade.

Di o escritor italiano Claudio Magris nunremansode Danubio que «o uso da primeiraper-

soa singular¿ todo menosincontestable,e sobrerodo un viaxeiro Pica estorbado,diante da obxeci-vidadedas cousas,por ter ospésenredadosco pro-nome persoal(...), estaherbiñado eu queagromapor todaspartesdapluma».Dianredunhapropos-racomoa dedarasria visión dunhacidadeen par-ticular, os autores de Caderno de viaxe teríanperantesi á horade se pór a escribir, máiscó pro-nome,unhacuestiónpersoal:aproveirarou non alicencia para se declararsen artificio. O cal tenpara nós a desvantaxede esvairo estrictamenteliterario das composiciórisde lugar quepoidamosaroparnosrelatos,peroidénticavanraxe,¿ dicir: aposibilidadede non limitar á literaturaas conside-raciónssobreos mecanismosde construccióndascidadescompostas;a sria validez, se por venturareñenalgunha,quizaissexaaplicableá visita en sido viaxeiro.

1

Ilgiusto víaggiare¿que/lodi non conoscere,neiluoghi in cui si va, nersunapersonaopochissi-me;di non averecommendatizieda consegnaree appuntament¡cm cansegnarsí;di non avereimpegnícheconsestvessi,pervederesenzanifan-ni/e cosecheabbiamodesiderato vedereechedisolito, a/menoper me, non sono, di una regio-ne, di una citt2~, moltzssime.

LeonardoSciascia,Oredi Spagna

O viaxeiro quechegaa unhacidadefaino com-prometidoconsigo mesmo,e é o único compro-miso que parececompracera Selascia,quequerever sen apurosalgunhascousas,peronon unhascalquera,senónas súascousas:as quechegaronaperrenceríledesdeantes. Dirlase que, de querercompola,¿poraí por ondequerecomezara com-

MIGUEL GARCÍA A CIDADECOMPOSTA

por a cidade. É tamén unha forma de asegurarquea composiciónfinal de lugar corresponderáádesexada.

Naturalmente,este proxectocaseíntimo non ¿aplicablea ródalascidades,só a aquelasdasquesereñennoticiasou referenciasprevias.Acontece,senembargo,que son casetodas,pois ata o mesmonomedoslugaressoade xeiro peculiare hai pou-cas cidades que escapenSs resonancias: lecturasinfanrís, un sinxelodatona biografíadunhafiguraquenosinterese-.——desterroou exilio en, presoen,veraneosen, enterradoen—, fontes persoaisdelendaen resumo.

O visitanteasí condicionadoten queviaxarsóou procurarintervalos de soidadepara recrearolugarpre-visto.Cómprefixarse na persoado verbo(do rnovemento):nas narraciónsde cidades deCadernodeviaxearopamospoucosviaxeirossolita-rios; van acompañadosdesdea partida, espéranosá chegadaou coñecena residentesou visitantescoma cíes (ou turistas, sen querer ofender). Noconrode Xavier Alcalá hai un reencontrode ami-gos; Vicente Araguas consigna no seu diario o«nés»; FernándezNaval preséntanosá quiteñaMaria xa na primeira lifla; o gula Estevo aparececonstantementena visita de Ramiro Forne aBudapest, visita poio dentais en grupo; XoséManuel Martínez Oca rúa por San Gimignanotrasdunhamelenaloura...

Non hai, contodo, queseenganare pensarquea configuración da cidade contada respondeóplural. O eu dii un pasoadiantea miódo e sitúa-nosnun trasfondoque só pode ser persoal.Lea-mos, se non, o seguinteparágrafode R. Fonte,nocal do «nós» ós «solios ambiguos»media unhaformanon tan impersoalcomoa gramáticadi (ouqueservepararodos,peroparatodossós):«Acha-mos nunha praza unha especiede grande vasofunerario. No seu interior brilla unha luz yerme-lía. É unhatiesasestrañase obsesionanrespresen-cias que un encontrana outra ourela da noite,neselugar do tempoco que hai quelevarcoidadopara non traspasa-lafronreira das paisaxesqueabrenos soñosambiguos»(p. 102). Sen deixarossoños, recoñezamosque a seguinreasociacióndeMartínezOca ¿intransferible:«E as altas aralaiaspétreasde San Gimignano seméllanmeo espellis-mo dunhacidadesoñada,quizais esacidadequedisqueexiste nos desertosde Libia, que só podeser encontradaunhavez e logo nuncamáis nin-gu¿na volveráver» (p. 177).

Polasúaparte,aVicenteAraguasnon líe impor-ta pasardunhasensaciónfísica a ourrapuramenteimaxinada—pero non é o primeiro nin o últimoen experimentarsensaciónsfísicas coa lectura—:«Paseamos,pois, por unha campiñabenbucólicanaqueobsesionao cheiroa raifla luisae quemefaipensarno atosiganterecendera madresilvano TheSoundatadrhe Furyfaulknerián»(p. 60). Estacita,ademais,naquearopamosunhareferencialiterariadirecta, dános pé perfectamentepara falar docarácterdalgúns desespresuposrosque nos conl-prometendurantea viaxe.

II

Encarequelquestoursde roue,je vais peut-hreperdre une de mes illusions, a’ voir s’envolerl’Espagnede mesr¿ves, l’Espagnedu Romance-ro, des balladesde Victor Hugo, des nouve/lesdeMériméeet des contesd$4lfredde Musser.Enfranchissantla lz~nede démarcationjemesou-vaensde ce quele bon er spiriruel Henri 1-Jememedisait au concertde Liszt, avecsonaccentallemandpleind’humouretde malice: «Com-mentferez-vouspourparlerde l’Espagnequana’vausy sereza/lP»

TheophileGaurier, Voyageen Espagne

A preguntafinal, chea de inrelixencia e desoma,apuntadirectamenteó escasovalordas ideasqueunhasnaciónsreñendeourras,ós«tristestópi-cos»,en palabrasde ClaudioGuillén, que alimen-tarondurante¿pocasenteirasasobrasliterariasdosunssobreou entreos outros.Vaia por diantequeos autoresde Cadernode vijixe non caennas ima-xes nin nasopiniónsmanidase que rrouxenaquíacita parainquirirnoscánto—ou qué— do sabidosobreun lugarpasaó relatocandoo espaciodeixade ser un cúmulo de referencias.candose está,enfin, no espacioreal. Están en xogo, como di Gau-tíer, as ilusións de cadacal; en diría quese pon aprobamaterlaisda ilusión e mesmoilusorios.

O autorfrancésfai explícitosos seusmareríais:o Romancero,Victor Hugo, Musset.Fonreslitera-rias que hoxe, paraalgunhascidadesmáisca paraourras,con certezaseveríancompletadaspor títu-los cinematográficos.Non obstante,autoresembe-bidosataestepuntonoutrosescritoresaropámolosransénen Caderno de viaxe. O diario de VicenteAraguas¿ unameticulosaprocura,por momentos,

13620014: 135-139

MIGUEL GARCÍA A CIDADEGOMPOSTA

dacidadeliteral —de letras—queconstruíuJoycede Dublin. Gandoleva 19 díasna capital irlande-sa,escribe:«HoxeremateiUlysses trascatorcedíasde lecturaa razónde dúashorasdiarias,arrodeadode mapasde Dublín e pateandomoitos dos luga-res que Ulysses-Bloomnavega»(p. 58). ManuelMaría, á sria vez, leva na cabezaou ten á manunha multirudede textosliterarios (émesterdicirquea sria ¿ unhaviaxecultural recreada):«O Amoparre a Florencia, por gala, en drias, como nosexplicaun poemado románticoEsproncedae unsoneto de Adriano del Valle...» (p. 138); «EnEuxenio Montes,galego de nación, escritor rea-cionarioe bempensante,adeprendemosque...» (p.145) e seguenobservaciónsde Valle sobreFloren-cia; «Volvendo á Biblioteca Iiaurentina cómpreducir que o seu complemento¿ a Academiae aGaleria degli UJJizzi que canron o poeta DinoCampana...» (p. 157) e copia o texto do poema;«Algunhadashistoriasmiridas de Florenciaestánnoticiadas nunha Introducción a CavalcantiqueescribiuJuanRamónMasoliver. Como porexem-Pío...» (p. 160).

Non só a literatura,senembargo,mediaentreaescenaurbanae o escenariomental;tan importan-re como versosou narracións¿ a Historia, quenaviaxe ¿ pescuda,intuición ou recoñecementodasrazónshistóricasdeserdaurbe.«Polo quelin antesde emprende-laviaxe e polo que vou vendo eescoirando,sentadoó lado de María, nun jeep decor negrae senporras,estacidade¿ un val preña-do de historia, salferidode gloria e de miseria»,escribeFernándezNaval. O que ganaa cidadecoareferenciahistórica ¿ profundidadesignificativa;cada cousa non ¿ só aquilo que ¿ senóno querepresentado pasado,e o conxuntourbanotendi-do no espacioten unhainterpretaciónquese pro-longa caraatrásno tempo.A literatura paraturis-tas, ademais,non acostumadeixarque se obvieocoflecementodasépocasestratiPicadasnaarquitec-tura ou dos feitos e personaxesque encadrarnodecorado:«Entrepraro e prato vonme ilustrandoco que me conranos folletos sobrea historia davila; e así descubro que o Dante... Que aquelaépoca marcouo comenzodo declinio da CidadedasBelas Torres..,Queestaperdado poderíoe dasliberdadescomunais...Queentreos s¿culosXIII eXIV...» (p. 182), lenos Martínez Oca da vila deSan Gimignano. Manuel Maria vai máis alá e,desdeo prisneiro parágrafo,linos a paura, senesqueceras múltiples referenciasliterariasa que

aludimoslifias arriba,dequecidadelíe interesadasposiblesFlorenciasnarrables:«O nomedébese,aoparecer,a unhacolonia romanafundadano s&uloII a. de XC» (p. 138).Bolasria mesmaorixinalida-de,o relatosobreBarcelonade MargaritaLedo, noque taménse integraa informaciónhistórica,fai-nospensarataquepuntoo coñecementode feitose ¿pocasvai unidoá configuraciónmental da pal-saxeurbana:«Farosde ferro porsobreos portalónse para siluetearesteschamadoressuntuososdosportalóns; farosde ferro que foron fascinio en sediversiPicandona Expo Universaldo mil oitocen-tosoitenrae oito, aopé damáquinadecoserAuro-rade Escudere iluminandoo anunciode carreirasde velocipedisras,fesrade rúaparaanimaro acon-tecer» (p. 125).

¿Que ocorre cando a cidade non ten historiarecoñecible,cando o decoradoestá, digámoloasí,pintado no pano e a composiciónde lugar nonatopaprofundidadedecampo,candoun sentequetodoestáen marchae non diferenciao inmutable—o inmutado—do perecedoiro?É o casode LosAngeles,que «faise e desfaisecontinuamente»(p.16), dinosXavierAlcalá, e máis adiante:«Sinto aoErnie contarque o novo deportecaliforniano —

prohibidisimo— ¿ cazar aguias con helicóptero.Todo o mundo pode montar o seu minichoppercun kit no garaxe.Todoo mundopodefacero quelíe peteneste reino da teenoloxía. (...) Pobresdenós, pobreEuropa.Eu raménfalo, acomplexado,da miña vida e milagres» (p. 18>. ¿Comoremosqueentenderaqueixado protagonistado conrodeAlcalá? ¿Que¿ o que nosfai, a nósEuropa,mere-cedoresde conmiseración?Podeserque en parteaquilo quevimos contandoaquí,unhamenralida-de compostaque ten menosincorporadoaíndaohelicóptero—¿ un exemplo—ca todoestecom-plexo mundoreferencialhistóricoe, nalgúnscasos,literario.

III

Xa estabaaape de/a [da catedralde Colonia].Se helfalar verdade, noxotameun pataco velatan rematadiña; sigo pensandoque ¿ o goticomais lanza! que coñezo, mais quizais comosecuencia disto mesma, aseméllasemais dacotatez ao gótico moderno a’05 a/tares de pao.Colonia evocaPardermuhias.

Vicente Risco,Mitteleuropa

137200i,4~ 135-139

MIGUEL GARcÍA A CIDADECOMPOSTA

Da impoñeutecatedralgóticaa mentede Riscovíaxaata a ermidade Parderrubias,pero non paracomparar,senónparaordenarapartirdo coñecidoaquilo que está coñecendo.Parece inevitable aaplicación de asignaciónsanteriores,rematadiño-Parderrubiasno exemplo. Isro non nosfai menoscosmopolitas(seriámolose fixesemosauromatica-mente unha comparaciónvalorariva favorablesempreó propio), senónque¿ probade que,enmoiros aspectos,non somos follas en branco. E,cerramenre,non estánexcluidasa substituciónnina suma («Hai cousasque non son patrimoniodeninguén, penso lembrando a nosa saudade»,didesdeQuito o narrador-protagonistado conro deFernándezNaval).

A ampliacióna partir do propio pódeserastre-ó longo de todo o Caderno de viaxe. Vicente

Araguas¿ pródigo nesretipo de analoxías:«Hoxevisitamosa Narional Librar>’. No baixo bai unhainteresanteexposiciónde fotos, debuxose grava-dos sobre de Irlanda e “os vellos rempos idos”,máis que nada recollendo escenasda turn of rhecentu~y. Pescadoresde Donegalcuspidiñosaos de,por exenxplo,Cedeira»(p. 44); «0verde,seínpreoverde,tal unhaobsesión,unhareimanun paísquederonenchamar“a illa esmeralda”.Eu prefiro cha-marlie illa malaquita,tan semellantea Galicia agáspola ausenciade montañas»(p. 61).

ManuelMaríaesfórzaseno seu relatoen procu-rar unhatipoloxía de cidade,por mínimaquesexa,paraFlorencia,e para iso a compara,entreoutrascidades,con Santiago:«Ademaisda pedra,dagra-cia, da belezae do misterio, Compostelae Floren-cia reñenen común—Compostela,que se ergueusobreun sartego—o culto ávida,personificadoenVenus, que ¿ o amor (...) A vieira da Venus flo-rentina¿tam¿na vienacompostelá.O culto venu-sino en dúasgrandese fermosascidadesuníversais.En drias cidades,ademais,que non reflen mar. Ofeito é curioso e singular» (p. 156).

Dentro de ripoloxías posibles,algunhasactúananticipadamente,á esperade se ver corroboradas.Hai quepensarqueos elementosimaxinativos(dailusión, raméndaeventualdesilusión)estánanco-radosno coñecido.Isto é o quepensao personaxede Martínez Oca cambio de San Gimignano:«Daquelanon me entusiasmarantoíro a idea davisita á vila medievalque,polaspalabrasdo Xoán,viría sermáis ou menos unha especiede óbidos.Ou dePaís.Go deVannes.Ou deLocronan,aquelcasadosen vida, reconstruidoe conservadocon

todaa falsidadedunhamontaxeparaturistas.Unlugarbastantepeordo quena miña rerrapoderíanser vilas como Pontedeume.Ou Betanzos. OuAllariz. Ou Ribadavia. Ou Celanova,se a nosaincuria, e a ignorancia,e a cobiza,e a pobreza,tanto mental como pecuniaria,dos nososgober-nantesnonas manrívesenno deplorableestadoenquesucesivasxeracsónsde xenízarosPillos do paísnolasdeixaron»(p. 176).

IV

Pero entonces,¿existeo no existeel San Sebas-tián de queen estelibro hablo?Puesexistey noexiste, ustedesdisimulen la perplejidad. Sólohay un San Sebastiánen el cielo y sólo unaDonosti en la tierra, pero cada cual lleva sucieloy su tierra, supurgatorioysuinfiernoden-tro desí Si todavíano estánconvencidosde estono hacefalta que semolestenensalir de casaycorrer mundo, porque jamás encontraránnada...

FernandoSavatei,San Sebastián

Esperoque,se digo «exactamente>’a estaspala-brasde FernandoSavater,o meu adverbionon soeoportunistaa estasalturasdo artigo. Pero interesarecordar que estamos falando de cidades quealguénconra,e que esaespeciedeviaxe inversa—

ou sexa:o viaxeiro partepara que, en realidade,acidadevisitadaou habitadapor un rempoo visiteou o habitea el, ¿parasempre?—ten queescribir-se. Margarita Ledo móstraseescépticaen canto ácapacidadedeexteriorizarosmundospropios:«M.A. nonpodedarseaíndapor vencidae rentareco-menzar a historia, revivir de novo recorrendoámorte, e a morte ¿ agoraestepercursode superfí-cte no que etaapaliao sentimentoda cidadecha,que¿, comacalqueraoutro procesopersoal,inco-municable»(p. 125).

¿Fi u-lo lector nesre proceso tan persoaldosaurores-víaxeirosde cidades?O lector, quéiraoounon, ¿ semprevíaxeiro, mais cómprediferenciar:o lector que ten dianredel ficción confiaralle óautor a composiciónda cidade (non toda, sobretodo no casodas cidadesrealmenteexistentesecoñecidaspoin lector,peroinclusonesrascederáojiíncionamento); as cidades compostas polosoutros pero non ficticias (que non estándentrodunhaficción) aroparánou non o acordo do lee-tor-viaxeiro de cidades.

1382001,4:135-139

MIGUEL GARcÍA A CJDADEGOMPOSTA

Bofo un extremo e derradeiroexemplo desreposible desacordo,tomado de Caderno de viaxe,esosí, poío cal remos a escritores-lectorese unhacidade que é pedra e é letras: «Hoxe, un día cal-quera de mediadosde agosto, con presaxiosdecalor abafanteno aire calmo da mañá, diríxomecon non moi bou humor de Florenciaa Siena.

Quizaiso meumal xornese debaa que duran-re os días pasadosna cidadedos Médicís en nín-gtin momentocheguei a andar polas rúas conmedo de caer (a pesar da axuda dalgunhaqueoutra botella de Chianti); nin senrín latexar ocorazóndun xeirodisrinro do habitual; mo imaxí-neiparanadaquea vida esriveseesgotadaen mm.

E ducir: quenonme vin aqucixadonin de lonxepoíosíndromede Srendhal.A miñaemociónnonchegou nunca a ser nin a metade de profundadaquela que cento setentaanos antes levara aHenri Beyle caseá veneraciónpola cidade tosca-na.»(p. 175).

E esresparágrafosdeMartínezOcalenseinme-diatamente despois da narración de Manuel

María, que é case temerariona sún exposiciónásíndrome: «Florencia ¿ dona dunha fermosurarecatadae insuperable.Sen dúbida¿ a cidademáisfermosa do mundo. Un dos grandesJogros doespíritu e do esforzodo home.Hai que achegarsea eh,para que se nosenrregue,con olios limpos evjrxes e corazónhumilde»(p. 171).

Para rematar, e recapitulando,digamos quequenvisira unhacidadepreoctipaseenmandarporanticipadoo seu neceserdeprimerrasnecesidades,que entre outras cousas pode conter, segundovimos: «su cielo y su tierra, su purgatorio y suinfierno»; a biblioteca reordenadapara que nunandelfiquen os libros relacionadosco lugar (peroé un andel que se ramifica ata comprende-labiblioteca enreira);un mapa doutra cidade paraentenderos mapas,un mapadesescon debuxiñosde monumentoscomaa ermidade Parderrubias,masque non ten por qué excluir os heliportos;oeu deviaxe, suxeiroexperimentanreque «diláraseeconrráesecomo unhamedusa»(C. Magris).

1392001, 4: 135-139