Gida hau Prosalus eta Espainiako Gurutze Gorria erakundeek, GarapenerakoLankidetzaren Espainiako Agentziarekin batera finantzatutako"Comprendiendo el derecho humano a la salud: la importancia de losdeterminantes sociales de la salud" proiektuarekin batera argitaratutakomaterialaren parte da.

Argitalpen honetako edukia Prosalus eta Espainiako Gurutze Gorriarenerantzukizuna da eta ez du AECID (Garapenerako Nazioarteko LankidetzarakoEspainiako Agentzia) erakundearen iritzia jaso beharrik.

Argitaratzailea eta banatzailea: Prosalus eta Espainiako Gurutze GorriaDiseinua eta maketazioa: estudio blgInprimatzea: AdvantiaLege-gordailua: M-34170-2012

1. Sarrera ............................................................................................................................................

2. Gidaren aurkezpena ....................................................................................................................

3. Osasuna eskubidea dela ulertuz ..............................................................................................

3.1. Giza eskubideak ..............................................................................................................................

3.2. Osasuna giza eskubide gisa ........................................................................................................

3.3. Osasunari dagozkion desberdintasunak ................................................................................

4. Osasunaren baldintzatzaile sozialak ........................................................................................

4.1. Osasunaren baldintzatzaile sozialak ......................................................................................

4.2. Generoa osasunaren erabakigarri sozial gisa ........................................................................

4.3. Ura eta saneamendua eskura izatea, osasunaren baldintzatzaile gisa ........................

4.4. Bizigarritasun egokia osasunaren baldintzatzaile gisa ......................................................

4.5. Hezkuntza osasunaren baldintzatzaile gisa ..........................................................................

5. Milurteko garapenerako helburuak: mundu mailako osasunaren aldeko apustua ....

6. Allikay-ren bidaia: osasuna eskubidea dela ulertuz ............................................................

6.1. Erakusketaren aurkezpena ............................................................................................................

6.2. Erakusketa dinamizatzeko proposamen pedagogikoa ......................................................

2

4

6

6

7

9

13

13

16

18

19

21

22

24

24

25

3

Gida honek ezagutzera eman nahi du osasunerako giza eskubidearen edukia eta gure bizitzabaldintzatzen duten2 eta eragotzi daitezkeen bidegabeko eta behar ez diren desberdintasu-nak sortzen dituzten faktore (osasunaren baldintzatzaile sozialak) guztien gainean jokatzekobeharra. Horretarako, gida honetako protagonistak, Allikay-k, bidaian lagunduko digu. Osa-sunaren sustatzailea da bere komunitatean eta pertsonen osasuna hobetu nahi badugu, gizaeskubideen aitorpenerako lan egitera gonbidatzen gaitu. Hainbat pertsonaiaren bitartez osa-sunerako giza eskubideak (eta beste eskubide batzuk) urratu direneko benetako kasuakazalduko zaizkigu erakusketan eta osasuna eskubidea dela ulertzeko argitu, eztabaidatu etairuzkindu nahi ditugun galderak planteatuko zaizkigu.

Prosalus eta Espainiako Gurutze Gorritik osasunerako giza eskubidearen alde egiten dugu,osasunaren ikuspegi integral, prebentziozko eta sustapenezkotik eta giza eskubideen inter-dependentziatik eta errespetutik. Material hau baliagarria izatea espero dugu.

Bidaia egin nahi duzu?

2

aur egun, medikuntzako aurrerapenei, teknologia-aurrerapenei eta gizarte-babe-seko sistemen garapenari esker, gizakiak luzaroago eta hobeto bizi gara herrialdeaskotan. Beste baldintza batzuen garapenak eta hobekuntzak ere zerikusi handia izandu bizi-itxaropenaren luzapenean, esate baterako, edateko ura eta oinarrizko sane-amendua eskura izatea, osasunerako hezkuntza, ama eta haurren zaintzarenhobekuntza, lan-baldintza seguruagoak eta abar. Hala ere, oraindik ere alde handiak

daude. Adibidez: zenbait herrialdetako bizi itxaropena beste batzuetakoa baino 35 urte1

gehiagokoa da eta milioika pertsonen bizi-baldintzak ez dira ez duinak, ez bidezkoak. Aurre-rapenek eta hobekuntzek garapen desberdina izan dutela herrialdeen arabera erakusten diguhorrek. Desberdintasunak gero eta handiagoak dira, bai herrialdeak alderatuta, bai herrial-deen barruan begiratuta.

Nazio Batuetako Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak honela dio (1948): “Pertsonaorori dagokio bizi maila egokia, berari eta bere familiari osasuna eta ongizatea ziurtatuko diz-kiona eta bereziki, arropa, etxebizitza, osasun-zerbitzua eta beharrezkoak direngizarte-zerbitzuak". Osasuna herrialde askotan eta pertsona askoren kasuan oraindik ereurratzen den oinarrizko giza eskubidea da. Osasuna gaixotasunik ez izatea baino gehiago da.

Pertsonen osasun-egoeran eta bizi kalitatean eragin handia duten faktore sozialak, politi-koak, ekonomikoak, ingurumenekoak eta kulturalak daude. Asko dira gure osasuna zehaztenduten osagaiak: pobrezia eta bazterketa maila, langabezia, hezkuntza, elikagaien eskuraga-rritasuna, edateko ura eta instalazio sanitarioak, etxebizitza, informazioaren irisgarritasuna,gizarte-babesaren maila, genero, arraza edo adinagatiko diskriminazioa, osasun publikokoinbertsioa, klima-aldaketarekiko zaurgarritasuna... Jabetzen al gara horretaz guztiaz? Ba alda osasuna ikuspegi integraletik eta oinarrizko giza eskubide gisa hartzen duen politikapublikorik?

1. Sarrera

1. 2011ko PNUD txostenaren arabera, Sierra Leonako bizi-itxaropena 47,8 urtekoa da eta Japoniakoa, berriz, 83,4koa.2. Material honek osasunaren zenbait baldintzatzaile soilik lantzen ditu esplizituki (generoa, ura eta saneamendua es-

kura izatea, hezkuntza, etxebizitza...); eta ez dute zertan garrantzitsuenak edo nagusienak izan. Osasunean duteneragina hobeto erakusten duten beste zenbait aukeratu dira.

5

C) Gidaren egitura

Bi eduki mota topatuko dituzue gidan: alde batetik, osasunerako eskubideari, osasunarenbaldintzatzaile sozialei eta osasunari dagokionez berdintasuna sustatzeko oinarrizko zenbaitestrategiari buruzko testuinguru teorikoa eta, bestetik, baldintzatzaile sozialetan sakontzeakduen garrantzia gazteekin eta helduekin hausnartzeko eta dinamizatzeko proposamen didak-tikoa, osasuna hobetzeko eta giza eskubideak errespetatzeko oinarri hartuta.

Giza eskubideetan hezteko Mundu mailako Programako Ekintza Planak3 honela definitzendu giza eskubideen hezkuntza: giza eskubideen kultura unibertsala sortzera bideratutakoikaskuntza-jardueren, irakaskuntzaren, prestakuntzaren eta informazioaren multzoa; ber-dintasuna eta pertsonetan eta justizia sozialean oinarritutako garapen iraunkorra sustatzeraeta helburu horien erdiespenean eta giza eskubideen errespetuan partaidetza handiagoalortzera bideratuta.

Testuinguru horretan bertan definitzen da gure proposamen metodologikoa:

• Ezagutzak eta teknikak: osasunerako eskubidearen edukiak, horretan eragiten dutenfaktoreak eta babesteko faktoreak ezagutzea eta eguneroko bizitzan aplikatzeko gai-tasuna lortzea.

• Desberdintasunen aitorpena eta osasunerako eskubidearen errespetua eta horrekesan nahi duena bermatuko duten balioen, jarreren eta jokaeren sustapena.

• Neurriak hartzea edo norberak eta kolektiboak kontzientzia hartzea giza eskubideensustapenean.

4

2. GidareN aurkezpeNa

3. Giza eskubideen hezkuntzarako Mundu mailako Programako bigarren etaparako (2010-2014) ekintza-planarenproiektua, Giza Eskubideen Kontseiluko 12/4 Ebazpenari jarraiki.

a) Material honekin lortu nahi duguna

• Osasuna oinarrizko giza eskubide gisa ulertzea.• Osasunari sektore anitzeko ikuspegitik begiratzen ikastea. • Osasunaren baldintzatzaileei eta osasun-desberdintasunei buruz ezagutzea eta

hausnarketa egitea.• Osasunaren baldintzatzaileen ikuspegiari buruzko prestakuntza-baliabideak eta

informazio-baliabideak eskaintzea.• “Allikay-ren bidaia” erakusketarekiko prestakuntza- eta informazio-baliabide

osagarriak eskaintzea.

B) Nori zuzenduta dagoen

• Hezkuntza formaleko eta ez formaleko hezitzaileak• GGKEko langileak eta boluntarioak

7

errespetatzeko eta sustatzeko betebeharra izango du. EESKNI itunetik eratorritako betebe-harrek, aldiz, pixkanakako eta mailakako izaera dute; estatuek baliabide guztiak eskura jartzenjoan behar dute, pixkanaka eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalez gozatzen joateko. Bestehitzarmen batzuk, arrazagatiko diskriminazio oro ezabatzeari buruzkoak, Haurren Eskubideeiburuzko Hitzarmena eta Emakumeen kontrako Diskriminazio modu guztiak ezabatzeariburuzko Hitzarmena, esate baterako, zenbait eskubideren babesa osatzen joan dira.

Giza eskubideei buruzko informazio gehiago hemen topatuko duzu:http://www.un.org/es/documents/udhr/index.shtmlhttp://www.dicc.hegoa.ehu.es/listar/entradas/Dhttp://www.amnesty.org/es/economic-social-and-cultural-rights/what-are-escr

3.2. Osasuna giza eskubide gisa

25. art.: “Pertsona orori dagokio bizi maila egokia, berari eta bere familiari osasuna etaongizatea ziurtatuko dizkiona eta bereziki, arropa, etxebizitza, osasun-zerbitzua eta

beharrezkoak diren gizarte-zerbitzuak; era berean, langabezia, gaixotasun, baliaezintasun,alarguntasun, zahartzaro edo bere esku ez dauden baldintzengatik bizitzeko baliabideak

galdutako kasuetan asegurua izateko eskubidea izango du".

GIZA ESKUBIDEEN ALDARRIKAPEN UNIBERTSALA, 1948

Zer da osasuna? Ba al da osasuntsu egoteko eskubiderik? Osasuna gaixotasunik ez izateaedo arreta medikoa jasotzeko aukera izatea baino gehiago da; bizitzako alderdi guztiak ukit-zen dituen oinarrizko eskubidea da eta horregatik da hain garrantzitsua osasuna modurikzabalenean ulertzea. Osasunaren Mundu Erakundeak honela definitu zuen osasuna: “era-bateko ongizate fisiko, mental eta sozialaren egoera”. Osasunaren definizio horri bestedimentsio batzuk gehitu zaizkio, hala nola funtzionatzeko gaitasuna edo osasuna denboran

6

3. OSaSuNa eSkuBidea dela ulertuz

3.1. Giza eskubideak

Giza eskubideak pertsona orori atxikitako eskubideak dira, nazionalitate, bizitoki, sexu, jatorrinazional edo etniko, kolore, erlijio, hizkuntza edo beste edozein baldintzagatiko bereizketa-rik gabe. Unibertsaltasun eta diskriminaziorik ezaren printzipioez gain, giza eskubideak elkarlotuta daude eta elkarren mendekoak eta zatiezinak dira; hau da, ezin dira ausaz batzuk erres-petatu eta besteak ez, eta eskubide batzuek besteen gozamenean eragiten dute. GizaEskubideen Aldarrikapen Unibertsala herrialdeentzako ez dela erabat loteslea azpimarratzeagarrantzitsua da; izan ere, Nazio Batuen Batzar Nagusiaren ebazpena soilik da eta horren apli-kazioa bi faktorek muga dezakete. Lehenik eta behin, ez duelako neurri zehatzik finkatzenpraktikan jartzeko eta, bigarren, hainbat estaturen presioaren ondorioz, xedapena gehitu beharizan zelako eta horren arabera, Aldarrikapenean jasotako eskubide eta ekintza guztiakherrialde bakoitzaren barneko zuzenbidearen testuinguruan bete behar dira. Horrek eskubi-deen gozamenean muga zorrotza ekarri zuen. Eskubideen babeserako eta bermerako tresnaknazioarteko itunen bidez garatuko dira. Bi itun idatziko dira, batak eskubide zibilak eta politi-koak bildu eta arautuko ditu4, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna (EZPNI), etabesteak, eskubide ekonomikoak, sozialak eta kulturalak jasoko ditu5, Eskubide Ekonomiko,Sozial eta Kulturalen Nazioarteko Ituna (EESKNI); gobernuek egoera jakinetan neurriak hart-zeko eta beste batzuetan modu zehatzean ez jokatzeko duten betebeharra finkatzen dute,banakoen edo taldeen giza eskubideak eta oinarrizko askatasunak sustatzeko eta babesteko.

Itunek sortzen dituzten betebeharrei dagokienez, baten eta bestearen arteko alde nagusiaestatuek berrestean beren gain hartzen dituzten betebeharretan datza, eskubide zibil eta poli-tikoen izaera desberdinaren ondorioz, batetik, eta eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalenondorioz, bestetik. EZPNI itunetik ondorioztatzen diren betebeharrek berehalako izaera dute,hau da, estatuak nazioarteko itun hori berresten duenetik, bertan aitortutako eskubide guztiak

4. Bizitzeko, askatasunerako eta segurtasun pertsonalerako eskubidea, torturarik ez sufritzeko eta esklabutzarik ez jasa-teko eskubidea, nazionalitatea, tratu berdintasuna eta diskriminaziorik ez izateko eskubidea, pentsamendu eta erlijioaskatasuna, adierazpen-askatasuna eta abar.

5. Enplegua aukeratzeko eskubidea, jabetzarako eskubidea, hezkuntza jasotzeko eskubidea, elikadura egokia izateko es-kubidea, osasunerako eskubidea eta abar.

9

Lehen zirkuluan giza gorputzaren aurkako indarkeriatik babesten duten eskubideak bil-duko lirateke, horrek pertsonaren ongizate fisiko, mental eta soziala ezinezko bihurtzenduten erasoak eta lesio fisikoak eta psikologikoak eragiten dituenean, honako hauekin ger-tatzen den moduan: esklabutza, tortura, emakumeen kontrako indarkeria eta zenbaitkulturetan tradizionalak diren praktika agresiboak, ablazioa, kasu.

Bigarren zirkuluan pertsonaren garapen fisikoa, mentala eta soziala babesten eta bult-zatzen duten giza eskubideak sartuko dira; kanpoko nolanahiko erasoen aurreanzaurgarritasuna murrizten dutenak, hala nola ura eta saneamendua eskura izateko eskubi-dea, elikadura seguru eta elikagarria izateko eskubidea, hezkuntza eta informazioa jasotzekoeskubidea eta abar.

Azkenik, hirugarren zirkuluan jasoko dira sustatu edo zapaltzearen arabera gizarte jakinbatean eta osasunaren garapenean positiboki edo negatiboki eragiten duten beste gizaeskubideak, hau da, partaidetza demokratikorako eskubidea, arraza, sexua edo generoaga-tiko diskriminazioaren mende ez egoteko eskubidea eta mugitzeko askatasunaren etapribatutasunaren eskubidea.

Osasunerako eskubidea Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturaren Nazioarteko Itunean(EESKNI) garatuta dago. 12. artikuluaren arabera, itunean parte hartzen duten estatuek pert-sona orok ahalik eta osasun fisiko eta mental handienaz gozatzeko duen eskubidea aitortzendute eta bigarren paragrafoan, hori bermatzeko hartu beharreko zenbait neurri deskribatzendira. Neurriak hartzeko betebeharra laxoa izatean datza arazoa, eskubide horien kasuan ikusidugun bezala; hau da, "neurriak hartu" beharko dira eskubideen sustapena bultzatzeko bal-dintzak "pixkanaka" eta "baliabideak eskuragarri dauden heinean" sortuta.

Osasunerako eskubidea ahalik eta osasun mailarik altuena lortzeko beharrezkoak diren erraz-tasun, ondasun, zerbitzu eta baldintza sorta guztiaz gozatzeko eskubidetzat hartu behar da.

3.3. Osasunari dagozkion desberdintasunak

Animalia guztiak berdinak dira, baina batzuk besteek baino antza handiagoa dute.

ABEREEN ETXALDEA. GEOrGE OrwELL

1978an Kazakhstanen egindako Almatyko Lehen mailako Osasun Arretari buruzko NazioartekoKonferentzia 70eko hamarkadako osasun-politikari buruzko nazioarteko ekitaldirik garrantzit-suena izan zen eta azken hamarkadetan munduko egoerak aldaketa handiak izan dituen arren,erreferentea da; Almatyko Aldarrikapeneko balio nagusiek baliagarriak izaten jarraitzen dute.Herrialdeen artean eta herrialde bakoitzaren barruan biztanleriaren osasun-egoerari dagokio-nez dagoen desberdintasun larria politikoki, sozialki eta ekonomikoki onartezina delaplanteatzen zuen aldarrikapen horrek. “Guztientzako osasuna 2000. urtean" goiburua finkatu

8

Tortura Esklabutza

Emakumeenaurkakoindarkeria

Parte hartzekoeskubidea

Diskriminaziorikez jasatea

Mugitzekoaskatasuna

Pribatutasunerakoeskubidea

Ura eskuratzekoeskubidea

Elikadura etanutriziorako

eskubidea

Hezkuntzajasotzeko

eskubidea

Informazioajasotzeko

eskubidea

Lesiotraumatikoak

Osasun txarraeragiten duten giza

eskubideenurraketak

Osasuntxarrerako

zaurgarritasunaren murrizketa

giza eskubideenbidez

OSASUNAeta giza

eskubideakGiza eskubideensustapena edourraketaosasunarengarapenarenbidez

OSaSuNareN eta Giza eSkuBideeN artekO lOturareN adiBideak

Iturria: egokitua. Giza eskubideen eta osasunaren arteko loturak, OMEren arabera.

zeharreko etengabeko fenomeno dinamikoa izatea, osasuna dimentsio anitzeko fenome-noa dela dioen ideia finkatu arte. Hori horrela, osasunaren nozioak historian bilakaera izanduela jasotzen da, ikuspegi mediko biologikotik, paradigma sozio ekologikoa jasotzen dutenkontzeptu global eta integraleraino (Frutos eta Royo, 2006).

Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 25. artikuluan ikus dezakegun moduan, askodira ongizatea lortzeko beharrezkoak diren osagaiak; giza eskubideak (zibilak, politikoka,ekonomikoak, sozialak eta kulturalak) elkar lotuta daude eta zatiezinak dira. Eskubideenarteko elkarren mendekotasuna osasunaren kasuan ikusten da argien; hortaz, oinarrizkoeskubideak errespetatzen ez diren gizartean ez da ongizate fisiko, mental eta sozialikizango edo gauza bera dena, ez da bizitza osasungarririk izango eskubide horren jabe direnherritar gehienentzat.

11

Jakina da hori ez dela horrela eta denok ez garela baldintza beretatik abiatzen: zazpi lagune-tik batek gosea pasatzen jarraitzen du; 69 milioi haur eskolatu gabe daude oraindik eta 759milioi helduk ez dute oinarrizko ikasketarik6; milioika lagunek ez dute etxebizitza egokirik,gatazka armatuek milioika hildako eta lekualdatu sortzen dituzte; klima-aldaketa migrazioaketa behartutako lekualdaketak eragiten ari da eta baita elikaduraren segurtasuna kaltetzenere7…

Zeri deitzen diogu desberdintasuna? Hainbat desberdintasun mota bereiz ditzakegu:

• Onargarriak direnak, hau da, banakoen aukera asketik datozenak.• Bidegabekoak eta eragotzi daitezkeenak, gure osasunari eragiten dieten baliabideen

eta bizi-baldintzen banaketa desberdinaren ondoriozkoak direnak eta, oro har, bana-koen kontroletik ihes egiten dutenak.

• Ezinbestekoak direnak, zenbait faktoreren banaketa desorekatuaren ondoriozkoak di-renak, faktore genetikoak edo biologikoak kasu. Desberdintasun horiek ez dute kal-terik edo diskriminaziorik sortu beharrik; hor daude, besterik gabe eta tratatu eginbeharko dira.

Zer desberdintasuni egiten diogu erreferentzia osasunari buruzko desberdintasunez ari gare-nean?

Europar Batasunaren testuinguruan “desberdintasun” terminoa erabiltzen den bezala, besteherrialde batzuetan, Latinoamerikan nagusiki, eta nazioarteko erakundeetan, OMEn esate-rako, "bidegabekeria" erabiltzen da. Lan alor honetan, biek aipatzen duten kontzeptua beradela argitzea garrantzitsua da; desberdintasun terminoa, beraz, bidegabekeriaren sinonimogisa erabiltzen da eta bidegabeko eta eragotzi daitezkeen alde sistematikoei egiten die erre-ferentzia eta ez osasuneko aldeei soilik.

Mundu mailan desberdintasun horiek neurtzen, bistaratzen eta murrizteko esku hartzenlaguntzen duten hainbat adierazle daude definituta:

• Japoniako bizi itxaropena 83 urtekoa da eta Sierra Leonakoa, berriz, 47,8 urtekoa da,2011ko PNUD txostenaren arabera. 26 herrialdek 80 urtetik gorako bizi itxaropena duteeta beste 24 herrialdetan, berriz, bizi itxaropenak ez ditu 55 urte gainditzen.

• Alderantzizko arreta: gaixotasun-kargaren % 93 garapen bidean dauden herrialdeetangertatzen da, baina munduko osasun-gastuaren % 11 soilik kontsumitzen dute.

• Transmititzen ez diren gaixotasunen % 80 inguru diru-sarrera ertain eta baxuko he-rrialdeetan erregistratzen da.

10

zen eta oinarriak jarrita zeuden arren, eskubide hori bermatuko zuen osasun-sistema berriasortzeko oinarriak laburbiltzen zituzten hamar puntuak ez ziren herrialdeekiko lotesleak eta,beraz, helburua ez zen bete (134 herrialdek eta nazioarteko 67 erakundek hartu zuten parte).Konferentzia horrekin nazioarteko arreta osasunari bideratzea lortu zen giza eskubide gisa etaosasunaren lehen mailako arreta proposatu zen, osasuna gizarteko kide guztien eskura jartzekoestrategiarik onena gisa.

1986an OMEk antolatutako Osasunaren Sustapenari buruzko Nazioarteko lehen Konferentziaantolatu zen eta 38 herrialdetatik etorritako 200 lagun baino gehiago bertaratu ziren. Konfe-rentzia horretan sortu zen “Guztientzako osasuna 2000. urtean” helburua lortzeko eginbeharreko ekintzak zehazten zituen Ottawako gutuna. Dokumentu hark osasun ona izatekobeharrezkoak diren baldintzak edo aurrebaldintzak finkatzen zituen: bakea, hezkuntza, etxebi-zitza, elikadura, errenta, ekosistema egonkorra, justizia soziala eta ekitatea.

6. Hezkuntza ez da aitzakia: haurren eta emakumeen eskubideen alde. 2011ko SAME kanpainaren posizionamendua.7. Garapen bidean dauden herrialdeek klima-aldaketak eragindako kalteen % 75 eta % 80 artean jasango dutela kalku-

latzen da. (“Cambio climático y derecho a la alimentación”, “Derecho a la alimentación. Urgente” kanpaina, 2012).

13

4. OSaSuNareN BaldiNtzatzaile SOzialak

Gure "epidemiarik” handienak ez dira gaixotasun kardiobaskularrak, minbizia, tabakismoaedo infekzioak, osasun publikoa eragiten duten eta osasun mailako desberdintasun

handiak sortzen dituzten baldintzatzaile sozialak baizik

LA SANIDAD ESTÁ EN VENTA. HaINBat EGILE

4.1. Osasunaren baldintzatzaile sozialak

Pertsona baten osasun-egoera bere egoera sozio-ekonomikoak baldintzatzen du hein han-dian. Diru-sarrera gutxiko herrialdeetan, bizi-itxaropena 57 urte ingurukoa da batez beste etadiru-sarrera handiko herrialdeetan, berriz, 80 urtekoa.

Osasunaren baldintzatzaileez ari garenean, pertsonak jaio, hezi eta bizitzen diren baldintzakaipatzen ditugu; osasunez bizitzea ahalbidetzen duten baldintzak, besteak beste, ura esku-ratzeko aukera segurua, etxebizitza-baldintza egokiak, eta elikadura eta lan segurua etaosasungarria.

12

• Zenbait herrialdetan, erditzeen % 10 soilik izaten dira gaitutako medikuekin.• 2010eko arazoan argitaratutako LANEren Gizarte Segurantzari buruzko Mundu mailako

Txostenaren arabera, munduan bost lagunetik batek ez du gizarte-segurantzak ema-ten duen oinarrizko babesik.

• Haurren heriotza-tasa Bolivian 2011n 1.000 jaiotzatik 42koa zen; Mozambiken 1.000tik78,91koa eta Bangladeshen 50,73koa. Planeta guztiak Islandia edo Suediako haurrenheriotza-tasa (1.000 jaiotzatik 2-3 heriotza) lortuko balu, urtero 11 milioi haur baino ge-hiagoren heriotza eragotziko litzateke.

• Funtsezko ondasun sozialen merkaturatzeak –hezkuntza, ura eskuratzeko aukera, elek-trizitatea, arreta medikoa eta osasunerako arriskutsuak diren produktuen zirkulaziohandiagoa– osasun-bidegabekeria sor dezake eta halaxe gertatzen da, hain zuzen ere.OMEren arabera, urtero 100 milioi lagun baino gehiago pobrezian erortzen dira, osa-sun-arreta eta medikamenduak ordaindu behar dituztelako bakarrik.

• Gizarte guztietan, gizon-emakumeek baliabide pertsonal, sozial eta sanitarioetarakoirisgarritasun eta kontrol desberdina dute. Informazioaren eskuragarritasunean, arre-tan eta oinarrizko osasun-praktiketan dauden desberdintasunek emakumeen osasu-nerako arriskuak areagotzen dituzte.

Osasun arloko desberdintasuna duela urte batzuk baino handiagoa da gaur egun eta area-gotzen jarraitzen du. Hori ez da pobretutako herrialdeetan soilik gertatzen, gure herrialdeaneta garatutako edozein herrialdetan ere desberdintasun handiak topatuko ditugu.

Hazkunde ekonomikoak aberastasuna areagotzen du herrialde askotan, baina horrek berehorretan ez du osasun-egoera nazionala hobetzen besterik gabe. Etekinak zuzen banatzenez badira, hazkunde ekonomikoak bidegabekeriak larriagotu ere egin ditzake (eta hala ger-tatzen ari da).

Osasun-arazo gehienak eta heriotza goiztiarraren arrazoi nagusiak sozialki baldintzatutako fak-toreek eragiten dituzte, hala nola hezkuntzak, lan-egoerak, errentak, inguruneak, lurraldeakedo gizarte-bazterketak eta horiek modu desberdinean eragiten dute biztanleriarengan etaosasun-sektorea gainditzen dute. Ospitale oso onak izan ditzakegu, baina osasunaren hobe-kuntzak desberdintasunen murrizketa ere ekarri behar du. Desberdintasunak egungoepidemiarik handiena direla diote eta ez dira ezaugarrien edo akats biologikoen ondoriozkoak.

Laneko

giroa

Hez

kunt

zaN

ekaz

arit

za

eta

eli

kaga

ien

eko

izpe

na

Bizi- eta lan-baldintzak

Langabezia

Adina, sexua etagorpuzkeraren

faktoreak

Ura eta

saneamendua

Osasu

n-

arretarakozerb

itzuak

Etxebizitza

Nor

banakoaren bizi-estiloak

Sare

sozialak eta komunitatekoakBald

intz

a sozioekonomikoak, kulturalak eta ingurumenekoak

Iturria: Dalghren & whitehead-en (1991) egokitzapena.

15

Horrek osasunaren ikuspegi integralari buruzko eztabaida zabaldu zuen eta are garrantzi han-diagoa hartu zuen 1978an onartutako osasunaren lehen mailako arretari buruzko AlmatyakoAldarrikapenarekin; bertan, osasuna funtsezko giza eskubide gisa finkatzen da eta "Guz-tientzako osasuna 2000. urtean" estrategia definitzen da.

XXI. mendearen lehen hamarkadan, osasunaren ikuspegi biomedikoak nagusitzen jarraituzuen (giza biologian oinarrituta) eta 2005ean, OMEk osasunaren baldintzatzaile sozialeiburuzko lan espezifikorako batzordea sortu zuen, eredu nagusia aldatzeko beharraren etagero eta desberdintasun gehiagoren aurrean. 2008an gaiari buruzko txosten zabala argita-ratu zen: “Belaunaldi bateko desberdintasunak konpontzea. Osasun-ekitatea lortzeaosasuneko baldintzatzaile sozialen gainean jardunda”. Lan horri esker, herrialde askok osa-sun-desberdintasunak murriztera bideratutako neurriak hartu zituzten eta, horrela,aurrerapen handiak egin zituzten, baina kasu askotan, mundu mailako elkarren ondoko krisiakerronkak areagotzen eta bidegabekeriak nabarmentzen ari dira.

14

Askotan, osasun txarraren arrazoitzat norberaren jarrera pertsonalak ezartzen ditugu eta,beraz, pertsonei egozten diegu beren osasuna babesteko karga edo erantzukizuna. Osasu-narekin edo “bizimoduarekin” zerikusia duten jarrerak ez dira beti norberak egindako aukerapertsonal eta askeak izaten. Gizadiaren hiru laurdenak (4.500 milioi lagun inguruk) ez du osa-sunerako oinarrizkoak diren faktoreak libreki hautatzeko aukerarik, hau da, elikadura egokiajarraitzea, giro osasungarrian bizitzea edo osasunerako kaltegarria ez den lan atsegina izatea.

Badira gure osasunean eragiten duten, baina hain gertukoak ez diren beste elementu batzukere: baliabideen banaketa, egoera sozio-ekonomikoa, generozko desberdintasunak, hez-kuntza eta informazioa jasotzeko aukera eta abar. Faktore horiek desberdintasun handiakeragiten ari dira pertsonen osasunean.

Baldintzatzaileak ez daude nahitaez, ezta zuzenean ere, osasunaren arretarekin lotuta, bainaizugarri eragiten dute eta horien azterketak giza eskubideen oztopoak non daude argitzenlaguntzen dute, azken batean, gure osasun txarraren arrazoiak argitzen laguntzen dute (fak-tore sozialak, politikoak, ingurumenekoak eta ekonomikoak). Arraza eta klase soziala dira(diru-sarreraren maila, bizi-baldintza, hezkuntza, lan mota eta abarren arabera neurtuta),generoarekin batera, osasunerako baldintzatzaile sozial nagusiak. Hori horrela, ezinbestekoada alde horiek kontuan hartzea osasun-politikak, nahiz biztanle taldeen ongizate fisiko, men-tal eta sozialean eragin dezaketen gainerako politikak planifikatzean.

Historia apur bat

1974an orduan Kanadako Osasun Nazionaleko eta Ongizateko ministroa zen Marc Lalonde-kargitaratutako “Kanadarren osasunari buruzko ikuspegi berria” txostenean –“Lalonde txos-tena” izenarekin ezagunagoa da– hasi ziren aipatzen osasuneko baldintzatzaile sozialak.Dokumentu hartan osasunaren 4 baldintzatzaile mota identifikatu ziren: giza biologia, ingu-rumena, bizimodua eta osasun-sistema. Ingurumenarekin eta bizimoduarekin lotutakofaktoreak direla osasunean gehien eragiten dutenak erakusten zuen txostenak eta, hala etaguztiz ere, horietan inbertitzen dira baliabide gutxien.

1. irudia. Osasuneko desberdintasun sozialetako baldintzatzaileen mapa kontzeptuala. Espainian osasuneko desber-dintasunak murrizteko batzordea, 2010

Iturria: bertan egina Lalondetxostena oinarri hartuta

Giza biologia: faktore genetikoak, herentziazko faktoreak, zahartzea

Ingurumena eta ingurunea

Bizimodua

Osasun-laguntza

Osasuna baldintzatzen duten faktoreak Faktoreetara bideratutako baliabideak

%43

%90

%7,9%1,6

%1,5%11

%27

%19

OSaSuN MailakO deSBerdiNtaSuNeNeGiturazkO BaldiNtzatzaileak

erdi MailakO BaldiNtzatzaileak

OSa

SuN

Ma

ila

kO

deS

Be

rd

iNta

SuN

ak

teStuiNGuru SOziO-ekONOMikOaeta pOlitikOa

eGituraSOziala

BaliaBide Materialak

Gobernuaeta tradizio

politikoa

Politikamakroekonomikoak

Eragileekonomikoaketa sozialak

Lan-merkatua

Ongizatearenestatuko politikak

Kultura eta balioak

Klase soziala

Generoa

Adina

Etnia

Lurraldea

Boterea

OSASUN-ZERBITZUAK

JOKABIDEZKOFAKTOREAK

ETA FAKTORE BIOLOGIKOAK

FAKTORE PSIKOSOZIALAK

Enplegu- eta lan-baldintzak

Etxeko lana eta zainketa-lana

Diru-sarrerak eta egoera ekonomikoa

Etxebizitza eta egoera materiala

Bizitoki-ingurunea

17

Horren adibide asko ditugu; batzuk urruneko herrialdeetan, beste batzuk gertukoetan etatalde eta klase sozial guztiei eragiten diete. Gizarte gehienetan, emakumeari ez zaio gizo-nezkoaren estatus bera aitortzen eta horrek desberdintasunezko botere-harremanak eta argieta garbi ikusten diren “generozko aldeak”9 ekartzen ditu:

• Emakumeek munduan kontsumitzen den elikagaien % 50 baino gehiago produzitzenduten arren, gosearen biktima nagusiak dira (% 60 emakumeak eta haurrak dira); % 2soilik da lantzen dituen lurren jabe eta % 1ek soilik du produkziorako kredituak es-kuratzeko aukera.

• Europar Batasunean emakumeak urtean 54 egun gehiago lan egin behar ditu gizo-nezkoek irabazten dutena irabazteko. Gure herrialdean, emakumezkoek gizonezkoekbaino % 22 gutxiago kobratzen dute.

• Herrialde askotan, emakumeek ez dute ondasunak izateko eta lurrak edo bestelakoaktiboak oinordetzan hartzeko eskubiderik. Horren ondorioz, emakumeei ukatu egi-ten zaie oinarrizko baliabideak eskuratzea, zaintzen dituzten gizonezkoekin lotu ezean.Alargunek bereziki ondorio larriak jasaten dituzte; Indian edo Kenian esaterako, et-xerik eta baliabide ekonomikorik gabe gelditu ohi dira.

• Oinarrizko ikasketarik ez duten 759 milioi lagunetik 2/3 emakumezkoak dira.

Resumiendo desigualdades de género

16

4.2. Generoa osasunaren baldintzatzaile gisa

Osasuna ez du nahi duenak aukeratzen, ahal duenak baizik.

LA SANIDAD ESTÁ EN VENTA. HaINBat EGILE

Generoa ez da emakumearen sinonimoa, ez da sexua bezala kategoria biologikoa, ezta biz-tanleria zatitu eta gizon-emakumeen ezaugarriak ezagutzeko aldagai demografikoa ere.

Zer da GENEROA? Generotzat hartzen dugu gizarteak alde biologikoetatik abiatuta egitenduen eraikuntza kulturala. Eraikuntza horren bidez, sexu biologikoaren arabera gizon-ema-kumeentzako bereizitako jarrerak, rol sozialak eta jokaerak kulturalki eta sozialki esleitzendira. Gure gizarteratze-prozesuan, gizonezkoa edo emakumezkoa izatearen arabera, feme-ninotzat eta/edo maskulinotzat onartutako hainbat jarrera ikasten eta jartzen ditugupraktikan, egokitzat edo desegokitzat hartuko diren jarrerak, dagokigun gizartean txertatzeaerraztu edo zailduko digutenak.

Emakumezkoen erikortasunaren eta heriotza-tasaren arrazoi nagusi askok, bai herrialde abe-ratsetan, bai garapen bidean daudenetan, gizarteak haiekiko duen jarreran dute jatorria etahori, aldi berean, egituretan islatzen da eta politikek finkatzen dituzten sistemek zerbitzuakzehazten dituzte eta aukerak sortzen dituzte. Gizon-emakumeen osasuna desberdina etabestelakoa da8. Desberdina osasunean eta gaixotasun-arriskuetan modu desberdinean adie-razten diren faktore biologikoak daudelako (genetikoak, herentziazkoak, fisiologikoak etaabar). Hori ez da txarra aldeak ikusteko gai baldin bagara eta sexu bakoitzaren beharren ara-bera jokatzen badugu. Desberdina da, ordea, hein batean generoak azaltzen dituen bestefaktore batzuk daudelako eta emakumeen osasunean modu bidegabean eragiten dutelako.

Sexuen arteko desberdintasunek modu desberdinean eragiten dute osasunean: elikadura-jarraibide diskriminatzaileak, emakumeen aurkako indarkeria, erabakitzeko gaitasun falta,lanaren banaketa desberdina, soldata, aisialdia eta bizitzan hobetzeko aukerak, besteak beste.

8. rohlfs, Borrell eta Fonseca, 2000.9. Generozko aldeak gizon eta emakumeen baliabide, zerbitzu, aukera eta garapenaren etekinen gaineko eskuragarri-

tasun, partaidetza eta kontrol desberdina esan nahi du.

% EMAKUMEEN % GIZONEN

50 BIZtaNLErIa 50

52 LaN EGINDaKO OrDUaK 48

10 DIrUa JaBEtZaN 90

1 LUrra JaBEtZaN 99

2 NEKaZarItZaKO KrEDItUa 98

67 POBrEaK 33

70 aLFaBEtatU GaBEKO PErtSONa HELDUaK 30

80 ELIKatU GaBEKO PErtSONaK 20

67 ESKOLatU GaBEKO HaUrtZarOa 33

17 POStU ParLaMENtarIOaK 83

16 MINIStErIOKO POStUaK 84

14 ZUZENDarItZa EKONOMIKOKO POStUaK 86

Iturria: MZC (2010) Manual de formación de agentes. transversalización del género en los procesos de educación parael desarrollo.

Duela gutxi, 2011ko urrian Rio de Janeiron antolatutako Osasunaren Baldintzatzaile Sozialeiburuzko Mundu mailako Konferentzian, ehun herrialde baino gehiagotako ordezkariek osa-sun-desberdintasunen oinarrizko arrazoiak jorratu zituzten eta osasunaren ikuspegiintegraletik lanean jarraitzeko konpromisoa hartu zuten.

Oraindik lan asko dago egiteko eta politikek ez dute baldintzatzaile sozialen ikuspegia jasot-zeaz amaitzen. Jabetzen al gara gure osasunari zenbateraino eragiten dion?

19

Eskuak ura eta xaboiarekin garbitzea bezain ekintza xumea beharrezkoak ez diren eta bidega-beak diren heriotzak prebenitzeko modurik eraginkor eta ekonomikoenetakoa da. Praktikahigieniko horrek beherakoaren ondoriozko heriotzak % 40 baino gehiago murrizten ditu eta %25 arnasbideen infekzio akutuen kasuak. Hori bai, urak segurua eta kutsatu gabea izan behar du.

4.4. Bizigarritasun egokia osasunaren baldintzatzaile gisa

Ostatua lehentasunezko giza beharra da, elikadura eta ura bezala, eta bizitza zibilizatukofuntsezko baldintza. Egia horiek ulertzean onartuko da etxebizitzarik gabe egotea egiatan

zenbaterainoko arazoa den: giza duintasunaren aurkako iraina da eta oinarrizko gizaeskubidearen ukapena.

LOrD SCarMaN

Inguratzen gaituzten ingurumen-baldintzek zuzenean eragiten dute gure osasunean. Zen-bait faktore beste batzuk baino nabarmenagoak dira; esate baterako, badakigu kutsadurakgure osasuna kaltetzen duela eta beharrezkoa dela saneamenduko zerbitzu higienikoeta-rako eskuragarritasuna, baina ba al dakigu nolakoa izango behar duen etxebizitza osasuntsubatek? Etxebizitzaren ezegonkortasun-egoerak milioika pertsonaren osasunari eragiten dio,bereziki, biztanleria pobreenei eta ahulenei, hala nola 5 urtetik beherako haurrei, gaixotasunkroniko larriak sufritzen dituzten pertsonei, nolabaiteko minusbaliotasuna dutenei eta adi-nekoei, denbora gehiena etxebizitzan igarotzen baitute.

Etxebizitzak higienikoa eta osasungarria izateko, ordena arkitektonikoko edo egiturazko bal-dintzak betetzeaz gain, biztanleen oinarrizko beharrak bermatuko dituzten eta istripuak etagaixotasunak prebenitzeko zenbait baldintza ere bildu behar ditu. Horrez gain, etxebizitza-ren baldintzak ikuspegi zabalagotik aztertu behar lirateke, ez bakarrik etxean ingurune fisikogisa zentratuta, ingurua eta komunitatea kontuan hartu gabe (kutsadura, hondakinen etazaborren tratamendua, garraioa, osasun-arreta, hezkuntza eta abar).

18

4.3. ura eta saneamendua eskura izatea, osasunaren baldintzatzaile gisa

Urak ez du ordezkorik.

EL LIBRO DEL AGUA. FraNCISCO GarCía OLMEDO

2012ko martxoan edateko ura eskuratzeko aukerarik gabeko pertsonen proportzioa erdiramurrizteko Milurteko Garapen Helburua lortu zen. Hori albiste ona da, baina ez da erabatekoarrakasta. Lurrikarak, tsunamiak eta urakanak albo batera utzita, gaur egun munduko biztan-leriaren % 11k gutxienez –783 milioi pertsonak– ez du edateko ura eskuratzeko aukerarik eta2.500 milioi pertsonak ez dute saneamendu egokirik. Egungo joerak horrela jarraitzen badu,2015. urtean 2.700 milioi lagun izango dira oinarrizko saneamendurik izango ez dutenak.

Osasunaren Mundu Erakundearen arabera, egunean pertsonako 50 eta 100 litro ur arteanbehar dira, oinarrizko beharrak ase eta osasun-arazo gehienak saihesteko; alde hori baldintzaklimatikoen, jarduera fisikoaren eta osasun-egoeraren araberakoa izango da. Hori horrela,bularra ematen duten amek edo haurdun dauden emakumeek eta gaixo dauden pertsonekur gehiago beharko dute osasuntsu dagoen eta bere kargura inor ez duenak baino. Zenbaitherrialdetan ez dira egunean pertsonako 10 litro ur eskuratzera iristen eta horrek heriotzaeta galera konponezinak eragiten dituzten gaixotasun ugari ekartzen ditu. Garapen bideandauden herrialdeetako gaixotasunen % 80 ur kutsatua erabiltzeagatik eta oinarrizko sanea-mendu-zerbitzuen faltagatik sortzen direla kalkulatzen da. Hori da, zalantzarik gabe,osasunari eta giza eskubideen urraketari dagokionez desberdintasun handienetako bat.

Edateko ura eta saneamendu-instalazioa edukitzea ezinbesteko baldintza da osasunerakoeta pobrezia, gosea, haurren heriotza eta generozko desberdintasunaren aurka borrokatzeko.Giza eskubideak betetzeko ere oinarrizko elementua da. Nazio Batuen Batzar Nagusiak,2010eko uztailaren 28an, edateko ura eta oinarrizko saneamendua bizitzaz eta giza eskubideguztiez gozatzeko funtsezko giza eskubidetzat aitortzen zuen ebazpena onartu zuen. Egungoegoerari buruzko datuak, aldiz, lazgarriak dira:

• Mundu guztian, gutxi gorabehera zortzi lagunetik batek ez du edateko urik. • Urtero, 3 milioi eta erdi pertsona baino gehiago hiltzen dira kutsatutako urarengatik

transmititutako gaixotasunen ondorioz. • Beherakoa 5 urtetik beherako haurren bigarren heriotza-kausa da. • Edateko uraren faltak hiesak, malariak eta elgorriak batera baino haur gehiago hiltzen

ditu. • Egun bakar batean, mundu guztiko haur eta emakumeek 200 milioi ordu baino gehiago

behar izaten dituzte beren etxeetarako ura jaso eta eramateko.

Uraren giza eskubideak ura erabilera pertsonalerako eta etxeko erabilerarako behar adinakokantitate seguru, onargarri eta eskuragarrian izateko eskubidea aitortzen die pertsona guztieieta estatuei behar hori asetzera behartzen die.

21

4.5. Hezkuntza osasunaren baldintzatzaile gisa

Hezkuntza mundua aldatzeko erabil dezakezun armarik boteretsuena da.

NELSON MaNDELa

Hezkuntza formala, nahiz informala, banakoaren eta kolektiboaren ongizate fisikoa eta gizagarapena lortzeko beharrezko baldintza da. Hezkuntza pobreziari aurre egiteko mekanismopribilegiatua ere bada. Garrantzi berezia du eskubide ekonomikoetan, sozialetan eta kultu-raletan aurrera egiteko, lanera, osasunaren arretara eta nutriziora, pertsonen ongizateabermatzeko beharrezko diru-sarreretara eta giza eskubideak hobeto betetzeko gaitasunakindartzera heltzeko aukerak areagotzen dituen heinean.

Amaren hezkuntza funtsezko baldintzatzailea da haurrek bizirauteko. Garapen bidean daudeneskualde guztietan, nolabaiteko hezkuntza maila duten amen seme-alabek hiltzeko arriskutxikiagoa izaten dute. Haurrak bizirauteko aukerak handitu egiten dira amak bigarren mailakoedo goi mailako hezkuntza baldin badu.

Osasunari dagozkion desberdintasunak adinez nagusienen artean ere nabarmenak dira, hez-kuntza mailaren arabera. Esate baterako, 80 urtetik gorako Europako gizonezkoekerregistratzen duten epe luzeko minusbaliotasunaren prebalentzia % 58,8koa da oinarrizkohezkuntza maila dutenen artean eta % 40,2koa hezkuntza maila handiagoa dutenen artean10.

Ondorengo grafikoan hezkuntzak osasunaren baldintzatzaile gisa nola eragiten duen ikusdezakegu; ez dio pertsonari soilik eragingo, komunitateari eta inguruneari ere eragingo dio.

20

1996an Istanbuleko II. Habitat Konferentzian aurkeztutako Habitat Agendak (UN-HABITAT,1996), "etxebizitza egokiaren" ezaugarriak definitzen ditu.

“Etxebizitza egokiak babesteko teilatua izatea baino gehiago esan nahi du. Hauek guztiak iza-tea ere esan nahi du: leku pribatua, behar adina leku, irisgarritasun fisikoa, segurtasun egokia,edukitzearen segurtasuna, egituraren egonkortasuna eta iraunkortasuna, argiztapena, beharadinako berokuntza eta aireztapena, uraren hornidura, saneamendua eta hondakinen ezaba-penaren zerbitzuak jasotzen dituen oinarrizko azpiegitura egokia, ingurumenaren kalitatezkoeta osasunarekin lotutako faktore egokiak eta kokapen egokia lanerako eta oinarrizko zer-bitzuetarako eskuragarritasunarekin eta hori guztia bidezko kostuarekin. Faktore horienguztien egokitasuna pertsona interesdunekin batera zehaztu behar da, mailaz maila garat-zeko ikuspegiak kontuan hartuta. Egokitasun-irizpidea aldatu egin ohi da herrialde batetikbestera, faktore kultural, sozial, ingurumeneko eta ekonomiko zehatzen mende egoten baita.Testuinguru honetan, sexuarekin eta adinarekin lotutako faktoreak aintzat hartu behar dira,baita haurrek eta emakumeek substantzia toxikoekiko izandako esposizio maila ere".

Gaur egun jende askok pairatzen du pobrezia energetikoa, hau da, ezin dute etxeko oinarrizkobeharrak asetzeko behar adina energia ordaindu edo diru-sarreren kopuru handia horiekasetzera bideratzen dute. Ezegonkortasun energetiko hori sortzen duten arrazoiak askota-rikoak dira: diru-sarrera gutxi etxean, etxebizitzaren kalitate falta, energiaren prezio altuak,etxebizitzaren prezio altuak eta abar. Ongizatean dituen ondorioak ere askotarikoak dira:etxebizitzaren tenperatura desegokiak, osasunaren gaineko eraginak, zorpetzeko arriskuaeta hornidura elektrikoaren deskonexioa, eraikinen degradazioa, energiaren xahuketa, emi-sioa eta abar. 10. Osasunaren baldintzatzaileei buruzko batzordearen txostena, OME.

Iturria: “La educación como determinante social de la salud en Perú” lanaren egokitzapena. Grafikoa: “Ecosistemaeducativo”. Cuadernos de promoción de la salud 17. zk.. Organización Panamericana de la Salud. Peru, 2007

iNGuruMeN BaldiNtzak

x x x xx x x x xx x x x x xx x x x x x x

x x xx x x x x x

x x x x xx x x

arnasbideen infekzio akutuak

Beherakoak

Bektore bidez transmititutako gaixotasunak (malaria, dengea)

Substantzia kimikoek eragindako intoxikazioak (adib. pestizidak)

Gaixotasun mentalak

Minbizia

arnasbideen gaixotasun kronikoak

Istripuak

Ura

eta

san

eam

endu

a

Hon

daki

n so

lidoa

k

aire

aren

kut

sadu

ra

Etxe

bizi

tza

Lane

ko a

rris

kuak

arr

isku

kim

ikoa

k

Hon

dam

endi

nat

ural

ak

Ingu

rum

enek

o m

undu

mai

lako

ald

aket

ak

OSaSuN BaldiNtzak

Iturria: OPS/OME

Faktoreteknologikoak eta

komunikazio-faktoreak

Faktorefilosofikoak,

erlijiosoak etaetikoak

Faktorepsikologikoak,

sozialak etafamiliarrak

Faktorekulturalak

eta bizitzekoerak

Faktorepolitikoak,

administratiboak eta legalak Faktore

ekonomikoak etalanekoak

Faktorebiologikoaketa osasun-

faktoreak

INGURUNEA

Fisiko

a Soziala

GARAPENPERTSONALA

HIRITARTASUNAGAUZATZEA

EZAGUTZARENGIZARTEA

LAN MUNDUAREKINLOTURA

HEZKUNTZA (formala/ez formala)

2322

5. MilurtekO GarapeNerakO HelBuruak: MuNdu MailakO OSaSuNareN aldekO apuStua

Gauza txikiak dira. Ez dute pobrezia desagerrarazten, ez gaituzte azpigarapenetikateratzen, ez dituzte produkzioko eta aldaketako baliabideak sozializatzen, ez dituzte Ali

Babaren leizeak desjabetzen. Agian egitearen poztasuna eragingo dute eta ekintzabilakatuko dute. Azken batean, errealitatearen gainean jardutea eta aldatzea, pixka bat

bada ere, errealitatea alda daitekeela frogatzeko modu bakarra da.

EDUarDO GaLEaNO

2000. urtean, Milurteko Adierazpena sinatuta, 189 herrialdek pobreziaren aurka borrokatzekoeta mundu bidezkoagoaren alde aurrera egiteko konpromisoa hartu zuten. Horretarako,Milurteko Garapenerako 8 Helburu (MGH) finkatu ziren.

MGHei buruzko informazio gehiago jasotzeko kontsultatu hemen: http://www.un.org/spanish/millenniumgoals/

Hainbat dira osasunean eragiten duten baldintzatzaile sozialak eta osasunarekin zuzeneanlotutako Milurteko Garapenerako Helburuen eta osasunarekin hain argi lotuta ez daudenenartean sinergia sortzen dutenak. Esate baterako, 1 eta 4 arteko helburuek osasunaren bal-dintzatzaile sozialak adierazten dituzte, hala nola pobrezia, malnutrizioa edo hezkuntza; 9 eta11 arteko helburuak ingurumen baldintzatzaileei dagozkie, uraren eta saneamenduaren esku-ragarritasuna edo hiri-pobrezia, esaterako; eta 12 eta 18 arteko helburuak baldintzatzaileglobalak edo distalak dira, merkataritza eta zorrak arintzea, kasu. Hortaz, ezingo lirateke iso-latuta aintzat hartu eta horiek guztiak betetzen laguntzeko politika integralak jarri beharlirateke abian.

Definitutako helburuek eta adierazleek osasunaren sektoreak herrien garapenean duengarrantzia erakusten dute. Helburuetako hiru zuzenean osasunera bideratuta daude. Bestehiruk osasunaren sektoreak esku hartu behar duen horretan dute helburua eta, oro har, hel-buru guztiek nabarmen eragiten dute herritarren osasunean eta ongizatean.Hurrengo eskeman MGHak osasuneko baldintzatzaileekin duten erlazioari jarraiki nola sail-katuko liratekeen ikus dezakegu. MGH bakoitzean egindako lana ezinbesteko pieza da puzzleaosatu eta osasunerako eskubidea bermatzeko.

OSASUNERAKO ESKUBIDEA

Osasunarekin lotura gehien duten MGHak

Baldintzatzaileengan eragiten duten MGHak

MUTURREKO POBREZIA

ETA GOSETEA ERROTIK

KENTZEA

LEHEN MAILAKOIRAKASKUNTZAUNIBERTSALA LORTZEA

GENEROEN ARTEKOBERDINTASUNA ETAEMAKUMEARENAUTONOMIA BULTZATZEA

AMAREN OSASUNAHOBETZEA

GIB/HIESA, PALUDISMOAETA BESTE GAIXOTASUNBATZUEI AURRE EGITEA

INGURUMENAREN

IRAUNKORTASUNA

BERMATZEAGARAPENERAKOMUNDU MAILAKOELKARTEA BULTZATZEA

HAURRENHERIOTZA-TASAMURRIZTEA

Iturria: bertan egina

25

lagun dezaketen datuak eta galderak planteatuko dizkigu. Kapitulu honetan panel bakoitzalantzeko eta osasun arloko desberdintasunei eta baldintzatzaile sozialei buruzko testuin-guru teorikoa emateko proposamen didaktikoa eskainiko dugu.

Baldintzatzaile sozialek osasunerako eskubidean duten garrantziari buruzko hausnarketabideratzea xede duten 10 panel ditu erakusketak guztira:

1. panela: osasuna eskubidea dela ulertuz2. panela: osasunari dagozkion desberdintasunak3. panela: osasunari dagozkion desberdintasunak4. panela: osasunaren baldintzatzaile sozialak5. panela: generoa osasunaren baldintzatzaile gisa6. panela: ura eta saneamendua eskura izatea, osasunaren baldintzatzaile gisa7. panela: bizigarritasuna eta etxebizitza osasunaren baldintzatzaile gisa8. panela: hezkuntza osasunaren baldintzatzaile gisa9. panela: Milurteko Garapenerako Helburuak eta osasuna10. panela: erakusketako pertsonaia guztiak ageri dira. Honako gonbidapen hau ere ageri

da: igo autobusera, pertsona guztiak parte-hartzaile eta giza eskubideen de-fentsan konprometituta senti daitezen. Bidaiaren amaierarako bisitari guz-tiek osasuna giza eskubidea dela ulertzea eta denontzat bermatzeko lan eginbeharra dagoela ulertzea lortu nahi da.

Material osagarri gisa, osasunaren baldintzatzaileei buruzko informazio espezifikoa, argaz-kiak, erakusketen egutegia eta abar jasotzen dituen www.determinantesdesalud.orgwebgunea kontsulta dezakezu.

6.2. erakusketa dinamizatzeko proposamen pedagogikoa

Taldearen ezaugarrien arabera, panel bakoitza bakarka landu daiteke ondorengo taulanzehaztutako galderekin edo, bestela, taldean landu daiteke erakusketaren amaieran, arretagehien erakarri duten paneletako galderak aukeratuta. “Iruzkinak eta ekarpenak” atalean tal-dean eztabaidatzen lagun dezaketen zenbait datu eta galdera gehiago jasotzen dira.

24

6. allikaY-reN Bidaia: OSaSuNa eSkuBidea dela ulertuz

Oro har gizartearentzat, hezitzaileentzat, lankidetzako agenteentzat... erakusketaren eta aur-keztutako materialaren helburua herritar gisa eskubideez baliatzean duten eginkizunazkontzientziatzea da, tokiko eta mundu mailako ikuspegitik.

OMEren 2008ko Osasunaren Baldintzatzaile Sozialen Batzordeak egindako txostenean, osa-sun alorreko desberdintasunak gainditzeko hiru erronka planteatzen ziren:

1. Bizi baldintzak hobetzea: hau da, herritarrak jaio, hazi, bizi, lan egin eta zahartutakobaldintzak.

2. Boterearen, diruaren eta baliabideen banaketa desberdinaren kontra borrokatzea; hauda, bizi baldintzak baldintzatzen dituzten egiturazko faktoreak.

3. Esku-hartzeak ebaluatzea, osasunaren baldintzatzaile sozialen alorrean trebatutakolangileez hornitzea eta iritzi publikoa horri dagokionez sentsibilizatzea.

Azken erronka horretan jasota dago material hau eta osasuna eskubidea dela ulertzeko gureapustua, hezitzaileak prestatuta eta iritzi publikoa sentsibilizatuta.

6.1. erakusketaren aurkezpena

Nola lagun dezakezula pentsatzen duzu? Autobusera igo eta bidaia Allikay-rekin baterajarraitzea proposatzen dizugu, osasuna eskubidea dela ulertzeko. Orain osasun arloko des-berdintasunak ikusita eta osasunari dagozkion baldintzatzaile sozialak zer diren jakinda, bestebatzuei sentsibilizatzen eta informatzen lagun diezagukezu.

Egiten dizugun proposamena gida honekin batera doan erakusketa dinamizatzean datza: “Alli-kay-ren bidaia: osasuna eskubidea dela ulertuz”. "Zer da osasuna" gaiari buruzko eta gizaeskubideen berme faltaren aurrean azaltzen diren osasun arloko gabezia, behar eta bidega-bekeriei buruzko hainbat pertsonaren errealitatearen eta testigantzen bidaia gisa aurkeztenda erakusketa. Lekukotasun bakoitzarekin, Allikay-k eztabaida eta taldeko lana zuzentzen

Osa

sune

rako

giz

a es

kubi

deak

ez

du o

sasu

n-la

gunt

za s

oilik

jaso

tzen

.

Zer

da

ongi

zate

fisi

ko, m

enta

l eta

soz

iala

reki

n ul

ertz

en d

uzun

a?

Zer

da

osas

una

zure

tzat

?Pa

rte

-har

tzai

lee

kos

asun

ari

buru

z al

-de

z au

rret

ik d

ituzt

enid

eiak

eza

gutz

ea

Giz

a Es

kubi

deak

den

ontz

at d

ira; a

rraza

, erli

jioa,

sexu

a, k

lase

sozi

ala

eta

egoe

ra e

kono

miko

aal

de b

ater

a ut

zita

. Osa

suna

giz

a es

kubi

dea

da b

ere

horr

etan

eta

bai

ta g

aine

rako

esk

u-bi

deez

bal

iatz

eko

eta

goza

tzek

o ba

ldin

tza

ere.

Zer

gatik

gai

xotz

en d

ira p

ert-

sona

bat

zuk

best

eak

bain

o g

e-hi

ago

?

Osa

suna

giz

a es

kubi

de g

isa

Erak

uske

ta o

sasu

na-

ren

kont

zept

ua ik

us-

pegi

inte

gral

etik

eta

Giz

a Es

kub

idee

nik

uspe

gitik

aza

ldut

aau

rkez

tea

Pert

sona

ask

oren

tzat

zai

la d

a ga

ilurr

era

irits

i eta

osa

sun

ona

izat

ea; b

este

bat

zuek

, al-

diz,

ez

dute

hal

ako

zailt

asun

ik iz

ango

. Osa

suna

ri da

gozk

ion

hain

bat d

esbe

rdin

tasu

n az

alt-

zen

ditu

zten

dat

u ha

uei b

uruz

hitz

egi

n:

-Ja

poni

ako

bizi

-itxa

rope

na 8

3 ur

teko

a da

eta

Sie

rra

Leon

akoa

, ber

riz, 4

7,8k

oa, 2

011k

oPN

UD

txos

tena

ren

arab

era.

26

herr

iald

ek 8

0 ur

tetik

gor

ako

bizi

-itxa

rope

na d

ute

eta

best

e 24

her

riald

etan

, ber

riz, b

izi-

itxar

open

ak e

z di

tu 5

5 ur

te g

aind

itzen

. H

ori h

ala

gert

atze

ko a

rraz

oirik

bur

urat

zen

al z

aizu

?

-a

lder

antz

izko

arr

eta:

gai

xota

sun-

karg

aren

% 9

3 ga

rape

n bi

dean

dau

den

herr

iald

e-et

an g

erta

tzen

da,

bai

na m

undu

ko o

sasu

n-ga

stua

ren

% 11

soi

lik k

onts

umitz

en d

ute.

Ez a

l zai

zu k

ontr

aesa

na ir

uditz

en?

-tr

ansm

ititz

en e

z di

ren

gaix

ota

sune

n %

80

ingu

ru d

iru-s

arre

ra e

rtai

n et

a ba

xuko

herr

iald

eeta

n er

regi

stra

tzen

da.

-Z

enba

it he

rria

ldet

an, e

rditz

een

% 1

0 so

ilik

izat

en d

a ga

ituta

ko m

edik

ueki

n.

-20

10ek

o az

aroa

n ar

gita

ratu

tako

La

NEr

en G

izar

te S

egur

antz

ari b

uruz

ko M

undu

mai

-la

ko t

xost

enar

en a

rabe

ra, m

undu

an b

ost l

agun

etik

lauk

ez

du g

izar

te-s

egur

antz

akem

aten

due

n o

inar

rizko

bab

esik

. B

a al

dak

izu

giza

rte-

segu

rant

zak

hem

en z

eres

kain

tzen

diz

un?

-G

izar

te g

uztie

tan

gert

atze

n da

gen

eroz

ko d

esbe

rdin

tasu

na, h

au d

a, g

izon

-em

aku-

mee

k os

asun

-bal

iabi

de e

ta b

alia

bide

per

tson

al e

ta s

ozia

leta

rako

esk

urag

arrit

asun

desb

erdi

na d

ute.

Inf

orm

azio

aren

esk

urag

arrit

asun

ean,

arr

etan

eta

oin

arriz

ko o

sa-

sun-

prak

tiket

an d

aude

n de

sber

dint

asun

ek e

mak

umee

n o

sasu

nera

ko a

rris

kuak

area

gotz

en d

ituzt

e.

Zen

bat k

osta

tzen

zai

zu z

ure

osa-

suna

?

Men

dia

eta

gailu

rrer

a he

ltze

kobe

harr

ezko

bal

dint

zak

ikus

ita, o

z-to

poak

ezt

abai

datz

ea e

ta g

ure

bide

a a

fya

fund

azio

aren

a ba

ino

erra

zago

a de

n ik

uste

a.

Erak

uske

tako

pan

elea

n ik

us d

e-za

kegu

n m

odua

n, z

ailt

asun

bat

-zu

en e

ragi

nez,

men

dia

eta

alda

-pa

ger

o et

a ha

ndia

goa

izan

ohi

da.

Osa

sun

onaz

goz

at-

zeko

beh

arre

zko

bal-

dint

zak

ikus

tea

5 m

in

5 m

in

5 m

in

Hel

Bu

rua

Jar

du

era

-Ja

rr

aiB

idea

kd

iNa

Miz

atz

ekO

iru

zk

iNa

k e

ta e

ka

rpe

Na

kir

au

peN

a

1. p

anel

a: o

sasu

na

giza

esk

ub

ide

gisa

2. p

anel

a: o

sasu

nar

i dag

ozki

on

des

ber

din

tasu

nak ta

lde

sozi

al z

aurg

arrie

na g

izar

te-e

goer

a ah

ulek

o kl

ase

sozi

alet

ako

pert

sone

k, e

ma-

kum

eek

eta

duel

a gu

txiti

k he

rria

lde

pobr

eeta

tik e

torr

itako

biz

tanl

eria

k os

atze

n du

, biz

i-et

a la

n-ba

ldin

tza

oker

rago

ak b

aitit

uzte

eta

zen

bait

zerb

itzut

ara

heltz

eko

zailt

asun

han

-di

agoa

k ba

ititu

zte.

Hor

rez

gain

, esk

uald

e ba

koitz

ak d

ituen

bal

iabi

de s

ozia

l, ek

onom

i-ko

eta

osa

sune

koek

in lo

tuta

ko a

ldae

ra g

eogr

afiko

ak d

aude

.

Zerb

itzu

med

ikoa

k es

kura

izat

ea, e

sate

bat

erak

o, a

skoz

ere

zai

lago

a da

land

a-er

emue

tan

hiri-

erem

ueta

n ba

ino.

Her

riald

e ba

teko

des

berd

inta

sune

i bur

uzko

dat

uak:

-H

erria

lde

bate

an e

re e

z da

osa

suna

man

tend

u ed

o ho

betu

dez

aket

en z

erbi

tzue

ta-

rako

guz

tien

bere

hala

ko e

skur

agar

ritas

una

berm

atze

n. D

enek

bal

iabi

de-m

ugei

aur

reeg

in b

ehar

die

tene

z, h

ori k

ritik

oa s

uert

atze

n da

diru

-sar

rera

bax

uko

herr

iald

eeta

n.(2

010e

ko O

ME

txos

tena

).

-La

ngab

ezia

osa

sune

rako

arr

isku

han

dia

da, b

ai o

sasu

n fis

ikor

ako,

bai

men

tale

rako

,et

a he

riotz

a-ta

sa a

reag

otze

n du

: hau

rren

a, g

aixo

tasu

n ka

rdio

bask

ulak

, sui

zidi

oak

eta

osa

sun

txar

rare

n au

tope

rtze

pzio

a. L

anga

bezi

a-ta

sare

n %

3ko

igo

erak

Eur

opa

n10

.000

her

iotz

a ba

ino

gehi

ago

ekar

riko

lituz

keel

a ka

lkul

atze

n du

te.

(Osa

sun

Publ

iko

aren

Def

ents

arak

o E

lkar

teen

Fed

eraz

ioko

“Lo

s ef

ecto

s de

l des

empl

eo p

ara

la s

alud

”tx

oste

na. 2

012k

o ot

saila

).

Gur

e os

asun

ari z

uzen

ean

erag

iten

diet

en z

er d

esbe

rdin

tasu

n iku

s dit-

zake

zu z

ure

herr

ian

edo

hiria

n?

Gu

re

her

rial

dek

oos

asun

-des

berd

inta

-su

nez

jabe

tzea

5 m

in

3. p

anel

a: o

sasu

nar

i dag

ozki

on

des

ber

din

tasu

nak

Ekum

i med

ikua

ren

kont

sulta

n os

asun

aren

bal

dint

zatz

aile

soz

iala

k ze

r dire

n la

burb

iltze

ndu

en g

rafik

oa ik

us d

ezak

ezu.

Ba

al z

enek

ien

fakt

ore

horie

k gu

ztie

k zu

re o

sasu

nean

era

-gi

ten

zute

la?

Bate

n ba

tek

aten

tzio

a em

an a

l diz

u?

Zer

k ga

ixot

zen

zaitu

?

Gur

e os

asun

ari z

erk

erag

iten

dion

eta,

med

ikam

entu

en b

ehar

rik iz

anez

arr

en, g

aixo

ego

n ga

be g

aizk

ise

nti

ote

gaite

zkee

n ga

ldet

zen

digu

all

ikay

-k.

Osa

suna

ren

bald

int-

zatz

aile

soz

iala

k ze

rdi

ren

jaki

tea

Sexu

aren

eta

gen

eroa

ren

arte

ko d

esbe

rdin

tasu

na a

zaltz

ea. L

agun

tza

beha

r bad

uzu,

kont

-su

ltat

u he

men

: ht

tp://

ww

w.m

ueve

tepo

rlai

gual

dad.

org/

publ

icac

ione

s/La

mita

dinv

isib

le_L

ant

olin

.pdf

Gid

ako

info

rmaz

ioan

aza

ltzen

den

taul

atik

abi

atut

a, d

esbe

rdin

tasu

n ho

riek

emak

umee

nos

asun

ean

nola

era

gite

n du

ten

ikus

tea.

Gen

eroa

bal

dint

zatz

aile

gis

a

Zur

e in

guru

an i

kust

en a

l du

zude

sber

dint

asun

ik g

izon

eta

em

a-ku

mee

n ar

tean

, esk

ubid

eez

ari g

a-re

nean

?

Nol

a er

agite

n di

o ho

rrek

em

aku-

mee

n os

asun

ari?

Gen

ero

mai

lako

des

-be

rdin

tasu

nak

osas

u-na

ren

bald

intz

atza

ilegi

sa id

entifi

katz

ea

5 m

in

5 m

in

4. p

anel

a: o

sasu

nar

en b

ald

intz

atza

ile

sozi

alak

5. p

anel

a: g

ener

oa

osa

sun

aren

bal

din

tzat

zail

e gi

sa

Hel

Bu

rua

Jar

du

era

-Ja

rr

aiB

idea

kd

iNa

Miz

atz

ekO

iru

zk

iNa

k e

ta e

ka

rpe

Na

kir

au

peN

a

Erak

uske

tako

pan

elea

n 20

10ek

o lu

rrik

arar

en o

ndo

reng

o H

aitik

o e

goer

a ez

agut

uko

dugu

, bai

na h

erria

ldea

ren

ego

era

hond

amen

diar

en a

urre

tik e

re o

so t

xarr

a ze

n.20

09. u

rtea

n, H

aitik

o e

kono

mia

ko

ntin

ente

am

erik

arre

ko t

xiro

ena

zen

eta

mun

du-

ko a

hule

nen

arte

an z

ego

en; b

izta

nler

iare

n %

58k

ez

zuen

eda

teko

ura

esk

urag

arri;

etxe

bizi

tzen

% 4

0k e

z zu

en e

likag

aiet

arak

o e

skur

agar

ritas

un e

goki

rik e

ta lu

rrik

ara-

ren

aurr

etik

gai

xotu

tako

edo

zau

ritut

ako

per

tso

nen

% 4

4k e

z zu

en o

sasu

n-ze

rbit-

zua

esku

ra, h

orr

en k

ost

u ek

ono

mik

oak

zire

la e

ta.

Lurr

ikar

ak, l

eho

rtea

k ed

o b

este

edo

zein

ho

ndam

endi

k eg

oer

a o

kert

zen

du, b

aina

pert

sona

ask

o a

urre

tik e

re d

enbo

ra lu

zaro

an e

gon

dira

ego

era

horr

etan

.

Erab

ilera

per

tso

nale

rako

80

litro

ure

ko b

atez

bes

teko

go

men

dio

a fin

katu

beh

arge

nuke

: jan

aria

, no

rber

aren

gar

bita

suna

, gar

bike

ta, s

anea

men

dua.

.. ba

al d

akiz

ugu

re h

erria

ldea

n ze

nbat

ko

ntsu

mitz

en d

ugun

bat

ez b

este

?Eg

unea

n 15

0 lit

ro, e

zge

hiag

o, e

z gu

txia

go! B

a al

dak

izu

zenb

at o

ntzi

-ur b

ehar

ko z

enitu

zkee

n? U

ra b

a-rr

a-ba

rra

gast

atze

n du

gu e

do e

rant

zuki

zune

z er

abilt

zen

dugu

?

Ho

nako

est

eka

hone

tan

espe

rient

ziar

en ir

udip

enak

aza

lduk

o d

izki

gun

ur b

ila 6

km

oin

ez jo

atea

ren

ekim

en p

rakt

iko

a to

patu

ko d

uzu:

http

://5

0litr

osd

eagu

adia

rios.

wo

rdpr

ess.

com

/201

2/03

/20/

6-k

ilom

etro

s/

Pent

sa n

ola

alda

tuko

litz

atek

een

zure

biz

itza,

egu

nero

hai

nbat

ordu

beh

ar iz

ango

baz

enitu

ura

etxe

ra e

ram

atek

o

Zen

bat

ontz

i-ur

beh

arko

zen

i-tu

zke

norm

alea

n eg

iten

duzu

ngu

ztia

egi

teko

? D

utxa

tu, z

ure

bu-

rua

garb

itu, e

dan,

etx

ea g

arbi

tu, ja

-na

ria p

rest

atu.

..

Ura

eta

san

eam

en-

dua

esku

ra i

zate

kogi

za e

sku

bid

eare

ned

ukia

eza

guta

razt

ea

Espa

inia

n he

riotz

a ge

hiag

o ge

rtat

zen

dira

“pob

rezi

a en

erge

tikoa

ren"

ond

orio

z, z

irku-

lazi

oko

istr

ipue

ngat

ik b

aino

. Po

brez

ia e

nerg

etik

oak

urte

an 2

.300

-9.3

00 h

erio

tza

goiz

tiar e

ragi

ten

ditu

eta

, zirk

ulaz

ioko

istr

ipue

k, b

erriz

, ia

1.50

0, 2

011.

urt

ean.

Pobr

ezia

ene

rget

ikoa

k et

xeko

oin

arriz

ko b

ehar

rak

aset

zeko

beh

ar a

dina

ene

rgia

ord

aind

uez

in iz

atea

edo

diru

-sar

rere

n ko

puru

han

dia

horie

k as

etze

ra b

ider

atu

ezin

izat

ea e

san

nahi

du.

Esp

aini

ako

etxe

bizi

tzen

% 1

2 eg

oera

hor

reta

n ze

goen

201

0ean

.

Pane

lean

ikus

dez

akez

un m

odua

n, H

ugok

ber

e et

xebi

zitz

a no

lako

a de

n et

a ze

in z

ail-

tasu

n di

tuen

aza

lduk

o di

gu. E

txea

txik

ia d

a, z

ahar

ra s

egur

ueni

k et

a ho

tz h

andi

a eg

iten

du. E

z du

te b

erok

untz

arik

eta

ber

ogai

lu b

akar

ra e

rabi

ltzen

dut

e. H

ori o

so o

hiko

a da

, be-

roku

ntza

rik e

z ba

itago

etx

e gu

ztie

tan.

Zur

e et

xean

zer

bes

te g

auza

dira

beh

arre

zkoa

k?

Ezag

utze

n al

duz

u an

tzek

o eg

o-er

arik

zur

e in

guru

an?

Etxe

bizi

tzar

en b

al-

dint

zak

osa

suna

ren

bald

intz

atza

ile g

isa

iden

tifika

tzea

5 m

in

5 m

in

6. p

anel

a: u

ra e

ta s

anea

men

du

a es

kura

izat

ea, o

sasu

nar

en b

ald

intz

atza

ile

gisa

7. p

anel

a: b

izig

arri

tasu

na

eta

etxe

biz

itza

osa

sun

aren

bal

din

tzat

zail

e gi

sa

Gal

dera

hor

i gid

ako

“Hez

kunt

za o

sasu

nare

n ba

ldin

tzat

zaile

gis

a” a

tale

an a

zalt

zen

den

grafi

koa

oina

rri h

artu

ta e

ztab

aida

dai

teke

. Hez

kunt

zak

hone

la e

ragi

ten

du:

-Z

uzen

ean

erag

iten

du a

dim

enea

n et

a ga

itasu

n ko

gniti

boet

an.

-Z

uzen

ean

erag

iten

du g

aita

sun

pert

sona

len

gara

pene

an.

-Z

ehar

ka e

ragi

ten

du o

sasu

nare

n be

ste

bald

intz

atza

ile b

atzu

en b

itart

ez.

Nol

a us

te d

uzu

erag

iten

duel

ahe

zkun

tzak

osa

sune

an?

Hez

kunt

za g

ure

bi-

zitz

ako

hain

bat

alo-

rrek

in lo

tzea

txer

toak

jart

zeko

egi

ndak

o ah

aleg

inar

i esk

er, e

lgor

riare

n on

dorio

zko

mun

duko

her

iotz

a-ta

sa %

74

jaits

i da.

Hal

a et

a gu

ztiz

ere

, ora

indi

k er

e ha

ur a

sko

hilt

zen

da e

kidi

n da

itez-

keen

arr

azoi

enga

tik.

Zer

ger

tatu

ko li

tzat

eke

bald

in e

ta...

Pobr

ezia

mur

rizte

ko la

n eg

ingo

bal

itz?

1. M

GH

: fam

iliek

etx

ebiz

itza

egok

ia iz

atek

o au

-ke

ra g

ehia

go iz

ango

litu

zket

e, b

ehar

rezk

o el

ikag

aiak

ero

si a

hal i

zang

o lit

uzke

te e

ta h

o-rr

ek a

ding

abek

oen

zain

tza

eta

arre

ta h

obea

eka

rrik

o lu

ke.

...le

hen

mai

lako

hez

kunt

za u

nibe

rtsa

la lo

rtuk

o ba

litz?

2. M

GH

: hez

kunt

zak

garr

ant-

zi b

erez

ia d

u es

kubi

de e

kono

mik

oeta

n, s

ozia

leta

n et

a ku

ltur

alet

an a

urre

ra e

gite

ko, l

a-ne

ra, o

sasu

nare

n ar

reta

ra e

ta n

utriz

iora

, per

tson

en o

ngiz

atea

ber

mat

zeko

beh

arre

z-ko

diru

-sar

rere

tara

eta

giz

a es

kubi

deak

hob

eto

bete

tzek

o ga

itasu

neta

ra h

eltz

eko

ga-

koa

dela

ko.

...se

xuen

art

eko

berd

inta

suna

bul

tzat

uko

balit

z? 3

. MG

H: h

aurr

en e

ta e

mak

umee

n he

z-ku

ntza

osa

suna

ren

hobe

kunt

zare

kin,

mai

la s

ozia

l eta

eko

nom

ikoa

ren

hobe

kunt

zare

-ki

n et

a am

a et

a se

me-

alab

entz

ako

osas

un-e

mai

tza

posit

iboe

kin

oso

lotu

ta d

ago.

...am

aren

osa

suna

hob

etuk

o ba

litz?

5. M

GH

: em

akum

een

haur

duna

ldia

n ze

harr

eko

eta

erdi

tze-

gara

iko

arre

tak

eta

ugal

-osa

suna

ren

esku

raga

rrita

sun

unib

erts

alak

nab

arm

ener

agin

go lu

ke h

aurr

en h

erio

tza-

tasa

ren

mur

rizke

tan.

...G

IB/H

IESa

, pal

udis

moa

eta

bes

te g

aixo

tasu

n ba

tzuk

era

gotz

iko

balir

a? 6

. MG

H: p

a-lu

dism

oak

urte

ro m

ilioi

bat

lagu

n ba

ino

gehi

ago

hiltz

en d

itu e

ta h

orie

tatik

geh

iena

k bo

stur

tetik

beh

erak

o ha

ur a

frik

arra

k iz

aten

dira

. GIB

aren

am

a et

a ha

urra

ren

arte

ko tr

ansm

isio

aia

era

bat e

rago

tzi a

hal i

zang

o lit

zate

ke, b

aina

egu

nean

1.0

00 h

aurr

ek b

aino

geh

iago

kha

rtze

n du

te in

fekz

ioa.

...ing

urum

enar

en ir

aunk

orta

suna

ber

mat

uko

balit

z? 7

. MG

H: e

date

ko u

ra e

ta sa

neam

endu

-ze

rbitz

uak

esku

ra iz

atea

k ha

urre

n he

riotz

a-ta

sare

n ar

razo

i nag

usia

k di

ren

eta

behe

ra-

koa

erag

iten

dute

n ga

ixot

asun

ak m

urriz

tuko

litu

zte.

...ga

rape

nera

ko m

undu

mai

lako

elk

arte

a bu

ltzat

uko

balit

z? 8

. MG

H: h

elbu

ru h

orre

n xe

-de

etak

o ba

t gar

apen

bid

ean

daud

en h

erria

ldee

tan,

enp

resa

farm

azeu

tikoe

n la

gunt

zare

kin,

oina

rriz

ko m

edik

amen

duak

bid

ezko

pre

zioe

tan

esku

raga

rri j

artz

ea d

a. H

orre

k ha

urre

nbi

ziak

sal

batu

ko li

tuzk

e, e

rraz

sen

datu

dai

tezk

een

gaitz

etar

ako

med

ikam

endu

ak e

skur

aiz

atea

ber

mat

uta.

Siha

t-ek

dio

ala

bari

elgo

rria

ren

aurk

ako

txer

toa

jarr

i dio

tela

(hau

-rr

en h

erio

tza-

kaus

a na

gusi

ene-

tako

a ba

ita, p

rebe

nitz

eko

txer

tose

guru

eta

era

gink

orra

dag

oen

arre

n), b

aina

ber

e fa

mili

aren

osa

-su

nari

erag

iten

diot

en e

ta k

ezka

-tu

egi

ten

dute

n be

ste

ego

era

batz

uk e

re b

adira

: eda

teko

ura

, eli-

kadu

ra e

goki

a, m

edik

amen

duak

eros

tea.

..

Milu

rtek

o G

arap

en H

elbu

ruet

a-ko

zei

nek

du o

sasu

nare

kin

zeri-

kusi

a zu

re u

stez

eta

zei

nek

la-

gund

uko

luke

hau

rren

her

iotz

a-ta

sa m

urriz

ten?

MG

H g

uztia

k lo

rtze

-ar

en g

arra

ntzi

a az

-te

rtze

a

Erak

uske

ta b

isita

tu o

ndor

en ik

asita

koa

ezag

utze

ra e

man

dez

akeg

u. N

ola?

Bes

teei

bi-

sitat

zera

eta

web

orr

iald

ea k

onts

ulta

tzer

a go

nbid

atut

a:

ww

w.d

eter

min

ante

sdes

alud

.org

.Pr

oiek

tuar

en te

stui

ngur

uan

anto

latu

tako

bin

eta

grafi

koen

lehi

aket

an p

arte

har

tzer

a er

ego

nbid

atu

daite

ke.

Igo

auto

buse

ra

Zer

egi

n de

zake

zu z

uk?

Erak

uske

tako

mez

uaza

baltz

en p

arte

har

t-ze

ra b

ultz

atze

a

5 m

in

5 m

in

5 m

in

8. p

anel

a: h

ezku

ntza

osa

sun

aren

bal

din

tzat

zail

e gi

sa

9. p

anel

a: M

GH

eta

osa

sun

a

10. p

anel

a: z

er e

gin

dez

akez

u z

uk?

Hel

Bu

rua

Jar

du

era

-Ja

rr

aiB

idea

kd

iNa

Miz

atz

ekO

iru

zk

iNa

k e

ta e

ka

rpe

Na

kir

au

peN

a