OLERKI BERRIZTE

Emeterio Arrese

Iturria: Olerki berrizte, Emeterio Arrese. Itxaropena, 1952.

Klasikoen Gordailuan:http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/A/ArreseEBerrizte.htm

Klasikoen Gordailuak egindako lanak oro dominio publikokoak dira,eta, Jabego Intelektualaren Legearen arabera jatorrizko idazlanak bestelako eskubiderik ez baleuka, nahi bezala erreproduzi daitezke.

Irakurle: Nere aiskide batzuek zugana bultzaka nakarte.Egikizun bat beraiek nai bezin azkar nik ezin bete, alegiya. Nere olerkizarretafik berezitako mordoska bat argilaratzeari zegokion lana egin bearizan det.

Alperkerizko lastai bigunean etzinda ote negon edo zenbaitekala uste izan arren, aldapa gogor zalletik ibili naiz. Gauz bat bi bider esanbesterik ezpalitz, nekez ari bearrik ez nuen izango, errexean jardun etanere arazoari laister azken emango nion.

Aundi da baña olakotan gerta zaidana: garai batean idatzitakoneurtizkiek argira jaso ta andik urte batzuetara akatzez itxusituak ikustenditut. Ori dala-ta beren zimurrik agerienak igurtzi, aldakera bat edo besteegin, ustez beintzat egoki xamar ezarri ta ona emen, liburu txiki ontan,oraingo nere langitza.

Bertan dauden olerkiei pixkana pixkana, txolartietan, zuk, ira-kurle, begaldi bat ematen baiezu, gozaro ni.

5

Beiñ eta berriz, geitu ta geitu,ixuri bezait negarra,beriot aunitz gogoratutail zaidan ama laztana,irten-goizean egunargitzezixil-ixilik niganaerdu ta musu betazaletanbiguinki eman zidana.

Etzait aztuko gero negarreznik ez ikusteagatikluzaro nola egon zan beregela-txokoan bakarrik.Maiz burura zait gaxoak neriazkenekoz muin-egiñikesandako au: «Seme, bazoazamaren aldamenetik...!Betiko gabaz nere bizitzaestaliko da gaurtandik.

Itz oiek entzun t'alaz ere ni,eskergabeko semea,urrundu nitzan... Arrezkero beltz,illuna nere bidea.¿Zerk bururazi, zer aizek Euskal--erritik aldegitea?...Leze bat emen, utzirik angobabes ain goxo maitea!

Egunero itxas-ertzean nabilipar-alderuntz begira;alditxar guzik erabat nigangañezka bildu baitira.Luzapenaz miñ... Alik lasterrenitzul nai det sorterrira,ama xar maite gaxoa neregaldezka il zaidan tokira.

* * *

Ama!

Zorigaitzaren asgabe latzaleguntzen dute malkoaklore zimel bat udan bezelaegun-sentiko lanbroak.Argatik orain negar ta negarase nai luke kolkoakt'argatik ere len baño geigomaitatzen ditut bertsoak.Auek gotiñar antzera zaizkit,susnoz iñar kidekoak,mara-mara gaur nere barmendikixuritako tantoak.

«¡Ama...» Itz au dan goraltzigarri,ain xamur, aratz, kutuna!Ama da leirik onenak betiernarazten dizkiguna,Jainko'ren urren ama guk orduzalletan aipa deguna,biotzetiko egimen ederguziak berez dituna.Ama zan gaxo negon aldirogau t'egun zaintzen niñuna,ta amarik gabe larri, etsi-zail,nekezko bizitz astuna...

Etorkizun on bat neukalarikiritxi nayaz obeaeuskal-erritik urrundu nintzanamets-irudiz betea.Une txar batez arturik alabear ez nuen bidea,atsegiñ ordez arkitu ditutarazo ta naigabea.

OLERKI BERRIZTE Emeterio Arrese

6 7

Txantxangorriya

Osto geyenak ezetasunikgabe zimil daudeneanta batez ere mitxirrika illenantzera darortzeneanbegiyak xabal-xabalik adarbilluzi baten gañeanegoten zera, txantxangorriya,negarrez udazkenean.

Ain bakar, txukun eta geldirojardun oi zera kantuannon beti ernai zu'ri begiraegon arren bat orduanatsekabe ta miñeriturikkantari zauden orduanari zeranik iñoiz ez dizuantzik emango mokuan.

Papar txiki ta gorrixta bor-boiller egiteko zorianjardungai oso kupigarriazbeterik daukazuneanainbeste negar, eresi xamur,axanpa guzik bateanez dakit nola kabitzen diranzure kolko pollitean.

Aldizka furruxt, ega motxean,uste gutxinez aurreraazaldurik an laister-bidetikmalda-gora goazelagidari zintzo gertu bat izannai bazenduke bezelagure antziñan zabiltza betitxoriño maiten-maitena.

Emeterio Arrese

9

Jauna'ren deyaz igo zera-taorain an oztin garbianzure anima, ta korputza lurgurutze baten azpian.Illotzik zauden ama laztana,sarri nik obitegiannere miñ eta penak esangodizkizut ixil arianillak bakarrik entzuten dutenizkera maitagarrian.

Habana'n 1903'garren urtean

OLERKI BERRIZTE

8

Nere basetxean

Urtero aldi bat

Lo gozatsua egin ondorenjeiki naiz goiznabarreanego-aldetik enadatxo bietorri zaizkidanean.Aroiz erdu-ta or beren kabixarraren aldameneanabegi on bat eskatzen daudetxioka tellatupean.

Geznari alai zintzo datozkitudaberri-egunean,lagun oberik eziñ arkitunere aterpe xarrean;enada polit oiekin batezSaratxo-mendi-gañeanurte-giro au guztiz eder zaitbasoko nere pakean.

Mendiyan iñoiz aldarte txarrikez det izan, lasai nago,aldi bat ezik bizitz osuanai nuke bertan irago.Txindiz aberats ezpanaiz erepozez nor aberatsago?;atsegiñaren ezti jatorraan bean ez, emen dago.

Elkarren etsai bizi dira-tagauz onik ez uritarrak.Mendiyan beso zabalik daudelizar, aritz, orrikarak...Zuaitzak laztan, usai garbiduneskeintza lili nabarraketa goizero txioka neretellatupeko maiztarrak.

Emeterio Arrese

11

Maite zaitugun ezkero nunbaitordañak aurrez ematenote zabiltzan esan litekenegua sartu baño len.Ez bildur izan! Elurte gaiztoaundienak izan arrengure ondoan arkituko dazuretzako ainbat lurmen.

¡O, txori gaxo, sotil, politabiotz erien laguna,txirulioka negar ugarieztiro dariyozuna:Zu zera beti, txantxangorriya,zu zera txantxan-iztunaalakoxe gaux maitagarri baterakusten diguzuna!

OLERKI BERRIZTE

10

Areso'n

Abesgai

Mandiyo aundi bateanartaburuak aletzenpozik iñardun gera bartamasei neska ta mutil.Egun-txintaz gero plazanoñariñ eta krixkitinguziok irradabizisugar aundi batean jiran;ta garra bera-re dantzanote dabillen irudi,txinpart-ale bakoitzarentxastada krixkitin gorri.Soñu-jotzalleak eregero ta zaletsuagoberebiziko ekitezsoñu alaya jo ta jo.Gure pozaren emana!Yoran-ordu zoragarri!Amestegi'ko alabagurekin emen dantzari!

1891'garren urtean

Emeterio Arrese

13

Donostira oñez

Txikitan nik ain gogoz izanikerri-buru bat ikusi nayaetzait aztuko lenengo aldizDonostira jun nitzan garaya.Tolosa'tikan erdu zan mutilkoxkor batentzat ¡zer ikusgaya!:itxaso zabal, «Zurriol» aundi,«Alderdi-eder», «Bulebar», kaya...Gizon bat «Bretxa»-n diadarbizi¡sacamantecas! ¡barbarasaña!zapi teinkatu aundi baterazuzenduz txorrotx bere agaya.Ondoren beste atseinbide bat;«Plaza Berri»-ko feri alaya.¡Ango zernai gauz, ozte-billera,jardunbizi ta txistor-usaya!Txanpon biz puskat erosi nuen,goxatu koipez aosapaya;oso ta garbi berarizko izanzitzaidan Santo Tomas'ko jaya!

OLERKI BERRIZTE

12

Ta lo gozo au izan oi arreniraute luzea dunabegiak ustez itxi ordukosortzen da berriz eguna.Gentzaro maite zoragarria,atsedenaldi biguna...!Lengoz gañera loak darakarartzayaren osasuna.

Goiznabarrean era xamurrezotoi eztitsu garbiaegin ondoren idikitzen detbordagaraiko esia;larrean pozez yauzika dabilartalde bikain txuria,ta nere barren bildotx antzerabiotz esnatuberria.

Irrintz-egiñaz goretsirik ainizate garbi zintzoabizi-maill ontan osatu zaizkitsoiñ-indar eta gogoa.Menditar txiro bat naizela tabasati kaiku loloa?...¡Ujui!, gizarro, igana ziaknere pozaren zantzoa!

Oraingo zenbait sasi-jakintsu,gaizto guzien antzeraitxu daude-ta sarri litezkeamildu negar-lezera.Pozez ain jori dalako berrizartzayaren izakeranik emen ainbat atsegiñ ez duan bean iñork ¡bai zera!

Emeterio Arrese

15

Artzayaren abestia

Oraindik ez nau menpean atziezin bat iritxi nayak,iñoiz ez bere listorrez josiaundikerizko etsayak;oniritzi ta gogoz arturikIzadiaren emaya,naiko atsegin bertan du noskizintzo bizi dan artzayak.

Ardizai emen bakar bizi naiznere txabola xarrean,bakarti, baña zorontsu goikosaroi eder ixillean;pozaren bidez irrintz-oyukanabillen aldi bereanmendi-kolkoak erantzuten ditots alai bete-bertan.

Goizean goiz nik begiratzen deturrutiko sortaldera,ta illun-aurrean ziaro dakusteguzkiaren sarrera;begi ta gogo zabal-zabaliklilluratu bat bezelaegon ondoren jolas-oyukazaletsu nabil ostera.

Artalde gizen oso bikaña,esne ta baba txit naro,aldi soil gorri zekenik emenez det izan egundaño.Egarri banaiz iturbegiapoil-poilka beti maitaro,otorduetan janari ona,gauean berriz lo ta lo...

OLERKI BERRIZTE

14

Lore-jai

Nere gelako leyatillan gaurargi-jai dute liliakta jai eder au osatzearrentxuriz ta gorriz jantziakirabioka or dabiltz besteega-lili dantxariak.

Lili-gañean erle bat orainego txabalez jarririkeztigai ona miazten dagoaren barne xamurretik;iñork al daki maita badiraberengaiz ezaguturik?

Gora ta bera jai adirazlelilien aizpa sorgiñakune bat ere gelditzerik ezberen jolas egariñak.Begiko zaizkit txiribili ainmargoztuen jira-birak.

Pinpirin-panpox irradariak,biotz-biotzez ain berojai ontan zuen etorrera nikabestu detan ezkeronere gelako leyatillaraerdu zaitezte goizero!

Emeterio Arrese

17

Erpiñen'etik, ezpada beintzategoaldi oso illunaarrano batek lezaken erazikusi oi det urruna:itxaso zabal, ibargi naro,baserri jator, txukuna...Ta ikuste alai orren gañez niktxabola xar untzaduna.

Urrin gozoa banatzen dutelardi baso ta zelayak,ipar ariñez maita nau emenarratsaldeko garayak.Loreak bere likura damait,itzala pago zardayak,ta iñori baño lenago musueguzki goiztar alayak.

Goiratu nedin kolko ta zangarsendoak dauzkat aldakai,laister-bidetik igo ta gorenirrintzika nabil noiznai.Il-obi zarrez betea dagonmendi-mendiyan ardizaiYainko'ri esker ondo bizi naiz.Nere biotzak beti jai!

OLERKI BERRIZTE

16

Kulitxu seaskan

Mamiren-mami,jainko txiki zu,

amaren argi, zoruna,betaxaletangiro bezaizu

nere abesti kutuna.kun-kun, kun-kun...

Aldameneannazu biyotxa,

negarrik ez ba, ixo, ixo,amatxok gerobiguin koxua

emango ta egin llo-llo.kun-kun, kun-kun...

Mumua dator...,ara...! Joan ortik!;

utikan!, ez urbil geigo!,nere txikiyapollita da-ta

ez du ñegarrik egingo.kun-kun, kun-kun...

* * *

Loak artu du...Irripar emez

piztu zaio arpegiya.aingeruekinjolasten dari

maitiño zoragarriya.

Emeterio Arrese

19

Ego-aizea

Garai batzutan ibili arrenbazter guziak astindu bearegoak iñoiz ots aundi gabeordain baretsu, leuna dakar.

Baso-txaretan arratsean lozegon aldiko ixiltasunautzirik orain egunargitzezarinki dabil aize biguna.

Ozkarbi dago... Mendi-tontorrakaldakai sorgin batez bezelaba-dirudite len baño urrego,gugandik oso bertan daudela.

Udazkenean egoak bereaizegiñez txit jator, nabari,eskeintzen digu belar, garo tasagar elduen usai ugari.

Gogo txepeldu ta musiñentzateragin ona ego-aizeak.Iritzi ontan sendo nago ni;eztabaidaka jardun besteak...!

Olerkari ta nere antzekotxoriburuen aizea dala?...Zorionean berauren bidezbaldin banaiz gaur txori xamarra!

OLERKI BERRIZTE

18

Bai, ongi dasak

Lagun zar bati

Egi dek emen daudela Tengobaso gereitsu ta baserriak,emen ere ibai aundi, urlo taerreka bitsu marmalariak.Egi, or zeudek txikitan gurejolasketako bazter maitiak:udare-baratz, igari-leku,txori-muño ta kilker-tokiak.Nun dira baña ordungo bestegauz eta jolas ain bereziak?...Leor zegotzik, eziñago latz,«San Blas»-ko bustin-txulo guziak,ta iñolaz ere zartzez guk ezinberriztu lengo ekiñaldiak.Oroimenean bustin-txulo tazankiñezkako makil txikiok.

Emeterio Arrese

21

Eragin laztaneztitsu batez

biyok amets egin zagun;aurtxoak lotaneta nik esna...

Orren goxo...! kun-kun, kun-kun...

OLERKI BERRIZTE

20

Aratziñe bere buruz

Jainko'ri zor bizitza.Berak itz eder au: Zadi!ta bat-batean orrelanere sortze, nere izaki...Egunez ni ezikuskor,gauean oztar-irudi,gaxoen begirale taolerkarien goyargi.Aratziñe naiz, mendi-mendikoixillaren ama txuri.

Izarrak klixk-egin t'eginberen zabalde garbiabitxitu-garayan oi detmaizenik agerraldia.Neugaz zillargitzen diraibai, soro, larredia...,ta Auñamendi-ko basauntzaberez orrein izutiayauzika urbil zait, atsegingarribaitzaio nere argia.

Maitale izan da iñork maitaez ditun gaxoak neremaitenak dira; laguntzikez diet uka beiñ-ere.Ames-txar-irabi edokezkarik sortzen bazaieega bizkor ariñeanmugonez erdu natzaieVarazo-naspil nekegarriakurrutira iges, aldarte.

Emeterio Arrese

23

Gaur ire jaya

Kortejarena'tar Eujenio'ren urtegunean

Jai au goretsi-zale nauk etanere zaletasun oniitz-lerro batzuk nai nizkiokekire omenaz erantsi.Gogoa bizkor, burua motel,naya bakarrik eraingi,bertso txikiok azal apañiketzeukatek, baña mamigoxua beintzak; biotzetikoleyak ziñez goxarazi.Onela ba, nik ire opaz gauritz oiek emen ezarri:Agur, Eujenio, i bezelakogizon jator goreskarribanako zenbait izan litezkekoberik iñor ez noski.Buruz azkarra, biotzez ona,aiskide leyala beti,ontasunaren aldegai denakiregan oso ta bizi.Zorion-agur! Eunki beteanurtero gaurko jai aundi!

OLERKI BERRIZTE

22

Goi-aldi

Nere buru au argitu nayazUzturre-mendi-gañeanbekokiari azka egon naizgutxinaz ordubetean.Euri-lanbroa gero susna-tajeisten asi naizeneannor agertuko ta... zu, Zorentxu,bat-batez nere aurrean.

Dirdira bizi zure begiakzer eskeñi nai didate,amoriyozko argitasuna?...Ezpai-aldi onek bestebat ondorean: Zorentxu, zurebegi urdiñ oien mendebiotzean nik ikara goxonasi bat ala zer ote...?

Nere galdera mamitsu batierantzun diozu benaz,erantzun alai danik ederrenegi-egizko baietzaz.Urtez umotu xamar naiz, bañangazte gordiñ izakeraz,urteen gañez kantari nabil;goibelik ez, baikor beraz.

Zorentxu, ez da oraingoxeaolerki onek dun gaya,len ere berdin ziñaldu nizunzuganako nere naya.Elkar-izketaz goretsi degugaurkoz egin degun jaya;laister... itz batez belauniko gukalkarri ziñaltz-emaya...

Emeterio Arrese

25

Askotan bidegin arrenelur-izara-gañeannere oñatzik ez dagoibili naizen bidean.Euriyak ez nau bustitzen,ez ere sakon beltzeaniresten arrats illunak,dirdira bai-det soñean.Egunez lore, zitori naiz, taApezeme arratsean.

OLERKI BERRIZTE

24

Tori

Zortziko arin bat Pello'keskatu dit gaur goizean.Ariña nai? Ona emenlastozko xare batean:

Itz-lerro bat egin det,orain bigarrena,beste onekin iru,lana det zallena;bosteraño iritxi naiz,emen seigarrena,zazpi..., ondoren gayazortziko batena.

Emeterio Arrese

27

Neskatx-billera batean

Mendi-mendiko urjaiotz edoiturri bizi gardenabezin garbiya zuen irripareta zuen mintzoera.Zeruko lili, aingeru bitxi,zuek emengo billeraargiz betetzen dezue, baiki,ta usai txit emez gañera.Egi au bide danez nik orainazken-itz oiek onela:Gutxienaz eun urterañokoluzapen gaidun bizmenazorionaren euzkiz yantziaJainkoak demaizutela!

OLERKI BERRIZTE

26

Abiñe ta Xumelar

Xum.—Abiñe maitagarria,garbi-solleko txingia;entzun ezazu maiteki nerebiotz-eskaria,gogo ta xedez garbia,lei batek ernarazia;bakar gaxo bat naizen onetzazkupitu zaitia.

Ab.—Itz eder oien eztiyalegun, oso bereziya,zure jardungai ereskitsuakzoratu nau iya;sinistatzen det egiyaizango dala guziya,begi zoliak ezin ukatubiotz maitatiya.

Xum.—Zuk ere begiak zoli,uso batek beziñ argi,zu zeran ainbat ederrik ez detegundaño ikusi:adimen ain iratzarri,begizkuna zabal-garbi,t'ayera otxan. Zu ziñake, bai,nere poz-eguzki.

Ab.—Ontan ez beintzat kezkarik,ez det izan burausterik,itxusi ala ederra naizenez dakit oraindik;

Emeterio Arrese

29

Aizak

Buenos Aires'en arki dan lagun bati

Umore ona egiz darionazkenengo ire kartanzirikoi xamar galdetzen diakzer bizitza daramatan.Galdera oni erantzun argizuzen bat nik ezin eman,irudi nasiz bete baitzaidaknere buru au Habana'n.

Mitxirrika bat ega ta egaargi baten inguruanari dan antzez ni ere noiznaigriña zoro setatsuanametsen egoz ega-iraulkalarri nebillek munduan.Ikusten danez pinpilinpauxageyegi nere buruan.

Errimin-edo biziro maizkiaruntz naraman indarrakpiztu erazten zizkiat lengogarai ta oitura zarrak.Entzumenean zeuzkat oraindikbiyok eta Labaur'tarrakbeñola Jose'n upeltegianegin genitun algarak.

Zergatik onuntz etorri naizen...?Mundu auxe borobillaote dan jakin t'arindu nayaznere buruko naspilla.Ta i... bazekiat joan eitzala—azterle bizkor, abilla—Iparragirre'k or utzitakosaku-diruaren billa.

Habana'tik 1907'garren urtean

OLERKI BERRIZTE

28

Basatiaren oyua

Auñamendi-ko erpiñ-ingurupagoz ta aritzez beteanere biztoki. Ni naiz emengojaun bakar eta jabea.Txakur kementsu begi-zoli batarrotzei ekin zaleada nere lagun itzar, zaindari,aizkora berriz legea.

Emen jayoa naiz. Nikemen osabide,gogo ta soin basaundionen izakide.Neronen arauz, besteiñorenik gabeemen bizi naiz etaemen ilko ere.

Eguna egun, illunabarralotaratzeko egiñagaraiz bildu ta loak besotangoizarte nauka etziña.Ibai-aldean geyenak loger,goxagirotu eziña.Noski; zaiñ erre gaizto baitira...Bakoitzak berezko griña!

Goizen, egunargitzez,irrintzi ta oyu,nere diadar-otsamendiyak maite du.Emen ez da beñere,iñoiz ez ¡ujuju!...,ekaitzaren indarrabesterik garaitu.

Emeterio Arrese

31

baña esango dizut nikez dala beste biotziknereak ainbat Xumelar'enamaita lezakenik.

Xum.—Goibel ondorean urdin,zorigaitz urren atsegin;Abiñe, orain arindu zaizkitlengo pena ta min...Zure gogozko izan nedinotoi beroz nik alegin.¡Bai zoriona bizi bagiñabiyok alkarrekin!

Ab.—Xumelar mutil alaya,mendiburu-ko artzaya,garbiro, ziñez, itzegitekoeldu da garaya;berdin danez gure nayazu, bai, nere senargaya.Biyontzat laister bat izan bediotorduko maya.

Xum.—Abiñe, nere aingeru,nere izar, nere zeru,zureganako maitetasunezbiotz eta buru,nere lei on, pentsamentu,adore bizi ta zentzu...,almen guziak erabat zureopaz nere barru!

OLERKI BERRIZTE

30

Gau eder

Jan-edan utsez bizi nai ez-tabeste yoranez jardun geranakgau ozkarbian zuzenki goiranzerabil gaitu biotz-egadak.

Illargibete ta izar ugarizyantzi da goiko zabaldegia;arrats gozatsu, bikain, berezi,otoi-gau eder, gau gelgarria!

Itxaso bare, sotillak emenaldi berdiñaz logura xamarbere bitsaren lerro zuriyaondar-gañera polliki dakar.

Kezka larri bat arindu nayazbegiratzen det urrun..., an gora!t'andik izumai atsegiñarenarnasa dator nere kolkora.

Gaberdiyaren ixil-unekolillurapean ¡orren gentzaro!;lurtarrik ez dan ames-tokiraaldatu banitz bezela nago.

Nere barruan ez digart orainzorigaitzaren ale bat ere;azi txarrak on biurtu zaizkit,samiñak ezti, arantzak lore.

Jan-edan utsez bizi nai ez-tabeste yoranez jardun geranakgau ozkarbian zuzenki goirantzerabil gaitu biotz-egadak.

Emeterio Arrese

33

Mendigaiñ ontan egundaño ezan bean ainbat azari,ez ere ziraun, arrubiyo tabestalako gauz itxusi...Neguburuak naiz-eta berdinelurrez garbiro jantzi,elur au bean loi biurtzen dagoi ontan berriz iturri.

Uritarra sartukobalitz mugaz gora,txakur salatiya tani gauden basora,tximista bezin azkaran luke leporajaso ta eskuan zorrotzdaukatan aizkora.

Sakostan gezur, ixtillu t'abardabillen etsai-taldeaiñoiz ere ezin izan litekebasaundi onen jabea.Ango gizatxar asaldariakjakin bezate nereaizango dala, beste iñoren ez,baseder ixil maitea!

OLERKI BERRIZTE

32

Ulia

Donosti eta bere ingurukosoro, baratz, lilitegi...,saill eder naro guzien gañezyayoen Ulia-mendi.

Eguzkiaren dizdiz alayaksarritan musu damaio,eta muiñ aratz onegaz indarbero bat osatu zaio.

Udazkenaren arnas epelaleunki datorren garaizango aitz biren gañean pozikamaika bider egon naiz.

Ta zenbat aldiz arkitu ereiturri baten onduanta iturri onen aldamenekopiñu-baso gereitsuan!

Lertxundi polit, xakon, biguna,udaran izuma-toki,bazterrik maiten gelgarrienalertxundi orixe noski.

Ardi batzuek abaroan lo,ni berriz oroitz-ausnarka,zorigaitzaren egazti beltzikiñoiz etzegon eraka.

Ulia-mendi, atseden-eskenatorkizunon laguna;¡bai gozoa zuk ixiltasunezdamaidazun erantzuna!

Jainkoz bakarrik, Jainkoz emengoixil-abots eztiduna!

Emeterio Arrese

35

Uzturre

Uzturre-mendiyarengallurrak tontor bi,bakoitza eziñagoeder, ikusgarri.Negu beltzak askotanjotzen du suminki,alperrik baña jazargaizto sumin ori:Naiz tximistaz argitunaiz elurrez yantziUzturre'k oyar alaikementsua beti.Arkaitz biyurtutakozantzo bat dirudi.

OLERKI BERRIZTE

34

Urgull'en egotalditxo bat

Itxaso-mugan suturik angooz-alde nabar guziyageldi-geldiro jeisten ari daeguzki-litsa gorriya.

Ixildu dira erabat emenkantari zeuden txoriak,alatsu bean erriko ardailurduri-ots nabasiak.

Kayo batzuek egada nareaizea bigunki joaz«Zurriola»-tik beren aterpeartzuetara dijoaz.

Izar urdin bat piztu da goyenarratsaren aintzindari...Berandu da-ta luzaro ezinizan nik emengo aldi.

Jeisten abitu naizen garayanipar-aize bigunarenmarmari geltsu alakoxe baterestiñoka zebillen.

Gozatsua zait oxkar-girodunillunabarreko itzala.Arratsak gero lo nare batenunkia eman deiala!

Emeterio Arrese

37

Euskal Erria

Ara zein alai dagongure sorterriaaritz, pago ta lizarbikañez jantzia.Alde bateko muganitsas ugaria,arkaitza jo ta astintzenbere apar txuria;saroi oparotsuakkerizpe geldia,baserritxoak nunaita nunai pakia;mendi-gain bakoitzeantxabola txikia,artalde bat ondoren,gero... gurutzia!

OLERKI BERRIZTE

36

Ke-belarra

Arazo garaizerrezale naiz,

pipa da nere laguna,ke-belar ososamin ta gozo

nasien ontzi kutuna.

Pipa laburra,nere sudurra

usai eginkor luzea;onen azpiyandagon aldiyan

nik pozor bete-betea.

Nayen dan erazmaita det beraz

axon darion belarra;onen bidez ainbarru det orain

idarokizko txingarra.

Toxatik artu,gañezka sartu

kider-buru xakonean;ke-belar oriurriñez jori

laister da sudur-mintzean.

Pipa txuriyakirten ausiya,

zorungai eder osoa;aur-zar batentzat,ziñez neretzat

edoski maite gozoa.

Emeterio Arrese

39

Zoratzalle izuna

Erderazko irakurgai batetik ataitxo bi euskeraztuak

IEgodun aurrak kax-kax jo du nere etxeko ateata eragin goxoz dardarazi etxe-barrunbea.

Banoa, maite, sarri or nazu, ez iñora joan,aspaldi ontan luzetsita ni zure zai negoan.

Atoz; gertakari au susmatu nuen, t'arrezkeroetxea lorez apaintzen ibili naiz egunero.

Ta beti emen arki dezazun atseden guziyaluma ta maindire garbiz jantzi det oe txuriya.

Sartu ba; ongi etorri, ego dezun aur maitea,etxe ontako zorion gaurtandik izan zaitea.

IILau aldiz entzun det zure griña dun ots isitua,lau aldiz entzun ikaraz zure gezi-ren txistua.

Lau bider zauritu nazu: lendabizi kopetian,gero begitan, aboan berriz urrengo aldian;

ta nere miñez kupitu gabe, orain, azkenean,oñazerik gogorren sasta diazu biotzean.

Adur samiña! Nere biotz au ain gogor josirikgaxo dago-ta... ene zorigaitz, bizi naiz oraindik!

* * *

Giltzez itxi det, itxi betikoz emengo sarrera;ego ta gezi dun ori bijoa urrun aldera!

OLERKI BERRIZTE

38

Itxasoaren azpegik

IEguzkiz bete balitzaio-re

une gezalagarden, jori ta sotillago ez

itxas-zabala;ba-dirudi gaur maitaro bere

barrengo itzaladirdir oztiñez ikusteraño

argitu dala.

Alatz urdiña!... Zer jaikun emen,zer-nungo zori?

Itxasoaren ederraldiaederren, baiki.

Uin ereskitsu t'apar emeñozjolas-irabi

laztan zuri bat ematen dioDonostiyari.

Arraitz-aldeko bazter-txulotanurlo gelgarri,

geyenaz ere noizik-bein palaxtotxanez ari.

Orain on, bare; laister agiyanekaitzu, nasi...

¡Nork esan iñoiz aldakor danikurdin txau ori?

IIOrduan gogor izugarrizko

indarrez azun,tximist, aize ta kemen guziak

arturik lagunodoi-mordoen errai beltzetik

an dator illun,an dator gainka orro ta txistu,

durun ta durun.

Emeterio Arrese

41

Ezpain-ertzeanpipa jartzean,

agur! kezkaren goibela;burauste zakarguzik bai azkar

banatu kea bezela!

Uste bat okerirten da loger

kardabaz baldin banagopipari eskerez du gau-lisker

orrek irauten luzaro.

Olerkarienamets-aldien

goraltzigarri da nunbait;argatik nereolerki-xeme

apal au berdin sortu zait.

Arazo garaizerre-zale naiz,

pipa da nere laguna,ke-belar ososamin ta gozo

nasien ontzi kutuna.

OLERKI BERRIZTE

40

Arraunketa

Itxasparren'goinguruetanberebiziko gizadialaya dabildei, oyu t'abarjai baten goraltzigarri.

Arraunketa da... Mutil bikañakzarrena beren lemazaiarturik laister abitutzekotankeraz daude txit ernai.

...Treñeru biyak ¡rrau! irten dira,irten oldar bat-batean,txanpaz jo ta jo apar-erauntsiarraunkada bakoitzean.

Egatu nairik aurreko ertzabiziro gallen jasoazbalizak dauden zabaldegirazuzenki t'arin dijoaz.

Urruti orain... Baretu dirapitin bat gure dardarak;laister baña guk berriro lengopoz eta biotz-ikarak.

Onuntz bira ta zuzen, ederki,leyaz gero ta areagoegiñalean kementsu datozzein baño zeiñ azkarrago.

Lurriñ-ontziak turu ta txistu,lei-otsar guzik batera;treñeru biyak berdintsu igaroGaztelupeko sarrera.

Emeterio Arrese

43

Arkaitza jo ta lertzen danean,ostera bere

seta makurrez gero ta geigoatzetik beste

ur-mendi-sallak tontorka datozlerkoi, aserre,

leordegira zurrunbillokairauli-zale.

OLERKI BERRIZTE

42

Seaskatik il-obira

Amets igeskor zoroak diramundu'ko pozkai geyenak,txingarrak baño iraupen geigoez du-ta gure bizmenak.

Atsegiñaren ibargi-zaleabitu nintzan goizeannere gogoak poz-irudi batipiñi zidan aurrean;

ustez eroso, bañan ikuskinarenganako bideaaintzindu gabe goazenentzatsasi ta zuloz betea.

Giza geyenak dirutu bear,gose asekaitz, lerzori;etsai gogorra iñolaz ereeziñ ase makur ori.

Ta... zeñek erru...? Alperrik dabilgure gogotzar alena,dirukoikeriz erne dan pozakondoren beti galena.

Bear genduken bezela zuzenjardungo baldin bagiñaez litzake gaur izango noskibizitz au orren samiña.

Zertarako da, zergatik maitaondore txar dun irritsa?Egizko pozen iturburuanedan nai ezik gabiltza.

Emeterio Arrese

45

Ekin, mutillak! Ori det, ori!,jo griñaz, jo mugaldera!Bertan zerate, arraunkada bi...Yaupa! Bejondeizutela!

OLERKI BERRIZTE

44

Gogotxindor

Ene txoriño maitea,orren ixilik zer dezu?,zer naigabe latz-illunakikaraz ipiñi zaitu?...Txindor gaxoa!, ez beintzatzure kabitik urrundu,zapelatz gaiztoen pozaori egingo bazendu.

Zaude, maite, zaude bertan,ez izan toki-aldakor,nere zartzaroan ez detzu beste lagunik iñor.Berriro jardun zaite, ba,len bezin alai t'adikor,yoranez abesten asi,Gogotxindor, Gogotxindor!

Emeterio Arrese

47

Elkarren aurka buru-belarrigabiltzanok ain setatsuzer ote geran galdezka nago:zeken, dollor, ala kaiku?

Geiegizko dan diru-gosea,goseti beraren kaltez;zillarra ibaika jardetsi nai-tazorunik iñorentzat ez

* * *

Amets igeskor zoroak diramundu'ko pozkai geyenak,txingarrak baño iraupen geigoez du-ta gure bizmenak.

OLERKI BERRIZTE

46

Zer nai nuken

Mendi-mendiyan etxe koxkor bat,lizar batzuek aurrean,baratze txiki bat ingurukoxakonik babesenean.Bertan iturri gerezi-ondozardai baten kerizpean,eta basauntzen edan-tokiaaitzalde-txulo batean.Ixil osoa... Iñoren zantzot'aztarnik ez beiñ-ere an;ametsak lagun, amets egin, bai,amets!... mendi-magalean.Ori nai nuke, geigo ezer ezbizi naizen bitartean.Gero... ezurrak arri biurtuUzturre-mendi-gañeanta «ni» naizen au betiro bizigoiko zabal urdiñean.

Emeterio Arrese

49

Iñar mingotzak

Irudimena len bizkor neukan,argi ta zabal gogoa;orain ezer ez onik buruan,baizik... alperrikakoa!:errauts, aize ta geldoa.

Oraindio ni zergatik nagonain bakar mutilzarturik?:txoriyak iñoiz ez du egitenelur-gañean kabirik,orlegi batean baizik.

Erle zuri ta leyari batekikutu zidan barrena.Ene!, bai zorrotz erle txuri arkixilpean zekarrena!:listor beltzaren eztena.

Aldegin bear ez nun garayanutzirik babes-tokiazorigaiztoan urrundu nintzan...Angoxe nere aldiasamin, latz, izugarria.

Ama gaxoa nere galdezka;erbestean urruti ni...Aren begiak itxi dira tanereak malkoz estali;negar darie lerzori.

Argiro neuzkan poz-bide guzikbatezbat illundu dira;itxuen eraz argatik nabilzeru alderuntz begira,ama dagoan tokira.

OLERKI BERRIZTE

48

Bertsuak baño azkoz geiagolaztan batek esango dik;laztan au, ba, guk, ziñalpidetzatbeso ta gogo zabalik.

Emeterio Arrese

51

Laztan bat

Entzute aundiko eresgille Mokoroa'tar Eduardo'ribere gorantza-egunean

Negu beltzean egoten oi danbezela txantxangorriyaotzikaraz ta mutu zegokennere barrengo txoriya.Gaur bat-batean txospertu zaidak,gaur egun zoragarriya,lengo ixillaren ordez nik orainabestaldi bereziya.

Goibel-nagirik iñork ez emen,baizik zorion-uztargita uztargipean gure biotzakatsegiñaren urbizi.Erreka denak mingain zetortzik,bizkor, eretsu ta garbi.Ta gu guziok zorionezkoibayan emen igari.

Jai eder onek maitasunarenurrin gozoa zeriokt'aldi berean sortu zaizkiakbertsokume dantxariok.Ire omenaz abeskide gu,osaro alai guztiok;izan ere ik gure poza'ripozik erantzun baitiok.

Nere buruzko epotx ariñaitz-ale gozo mardulikeskeintzeko gai ezpada erenaimena bazerabilkik.

OLERKI BERRIZTE

50

Nai arren ezin baña.Izan ere ardogeiegi edan etanere kankar bero,nere buru eltze auirakiten dago.Bertso-bide zalleanzuzen xamar edooker aundirik gabejardun banaiz leno,bidegalduta orainez dakit nora jo,itsumustuka nabil,t'azkenean... poto.

BERRIZ?

Len poto bat egin det,orain zer, kaikuba?Aundi bat laister nereganbaran sortubaeskeñiko dizuetederki landuba;gai onez egiña tabegiz apaindubakaikurik aundiyenaneronen buruba.

Oarra.— Neurtitz auek ez dira apalorduan egiñak, egunau-rrez baizik. Gertu egon bear; apari artan bertso-eske lagunbatzuek ni zirikatzeko asmoa zutela banekin-da.

Emeterio Arrese

53

Txanpañek eragin

Apari batean

Zartzaroz umetuenbular bixigarri,ardorik bikañen auedatez alai ni.Kezka-xomorro mintsubeltxik etzait ari,beltx erien ordez gaurberreun ipurtargi,oztiñeder-begi,ameskai ugari...Au bai dala pozarengoreneko zori!

EGARBERA

Iñoiz ere ez det edanonenbeste txanpainoso bustiya nagoezur mami ta zain.Alaz ere pittin batbederik lengoz gainzuen guzion opazedango det orain.Txol garden ontan, ba, nikbiotz, begi t'ezpain.

BOR-BOR

Zirikatzalle onakzeraten ezkeroneurtitzez beste zerbaitesan nairik nago.

OLERKI BERRIZTE

52

uxatuko nuke taurrundarazi ¡txak!.Jai det, jai aundia gauratsegiñ erabat,urte asko izan arrenillunik ez beintzat.Nere poza oyukaerakutsi bezat.

1945'gko Epailla'ren 3'an

Emeterio Arrese

55

Irurogei ta amasei urtez

Arpegi zital antzo,igar, me, zurbilla,ezur eta azal utsezdirudi egiña.Garai bateko neremusu biribillanork egitetsi orain...?Antzalda sorgiña!,kokotza nabari zaitsudurraren billa.

Egi orrek argirobeste au ondoren:nere bizitz-ibayaitxasora laister.Kezka txarrik ez baña;noizik-bein pozarenarrai pintarratu batyauzika baitager.Ardo-ttanttaz giro-tabixkortze ain eder.

Neurtitz-metagan txindor—ene ames-txori—papar arro abestenari zait biziki;oraindik ezpaitiokbertso-metaga'ribiltze-lan ondorekopotorik ipiñi.Gogotxindor luzarojardun-zale izaki.

Agertuko balitzaitegazti beltzen bat

OLERKI BERRIZTE

54

Ilko geranik oartu nai ez,txarkeriz minduta gaude,burtzoro gera, lezetar, itxu,geon kaltez aiñ abere.Amaya laister!... Egi au maitabagendu, egiz aiskide,gure artean jazar-biderikegundaño ez litzake.

Aundizki eta txiker, guziok,begira zagun «gerora»,munduko bizitz ezberdiñarenmallarik ez dan altzora.Olerkari zar ospetsu batekesandako au gogora:Ibai, erreka, aundi ta txiki,ur guziok itxasora.

Oarra.— Ludi'ko gauzen aldiñak eriotzaz bukatzen diranezbakarrik dasat «gerora»-kiko itz ori.

Emeterio Arrese

57

Ario makurra

Mundu'tar denoi orrenbeste latz,ixtillu t'arazo larrizer dala bide sortzen zaizkigunez degu nunbait ikasi.Egiñalean Ama-Gentza'ren deya karraxika dari,gu berriz gero t'areago zail,entzungor eta liskarti.

«Ni on, i gaizto», auzi orretanbata-bestearen griñabiziro zorrotz darabilgu-taazkenerako jakiña:aserre oyes, irain, gorroto,alkar ikusi eziña...Beste kukuak joko ligukegizonak gizon bagiña.

Aburu onik besterentzat ez,auzoko baratzan usaitxarra, gurean susne gozoa;gezurra egiz jantzi nai.Esamesa ta zakarkeriaeguneroko jardungai;oartzen ez guk lei ori danikgeon buruaren etsai.

Añen-ots gure barren-bolu'komatillak, eraingi latza,ario gaiztoz okertu zaiguzuzen-gorako ardatza.Maizter sumiña gure boluan,errotari txar, zikoitza,biotz-iriñik ez alegiya,baizik añoaren beltza.

OLERKI BERRIZTE

56

an arki baitet pakezkoegoite bigun laztana,kezka ta miñ-erre guzikbaretutzen dizkidana.Antxe lilluraz, gozaro...,an arin zait urte-zama.Biotz-biotzez maita detmendiko ixillaren ama!

Emeterio Arrese

59

Oarketak

Beiñ eta berriz biziroleikor esaten didate:«Gaizki abil, oso gaizkiain bakar. Ez al det gurebillera goxoa maita,ez al gaituk adizkide?»Galdera oiek jum..., usaileunegia dariote.Erantzunik onen, beraz,zalantza-ziñu orixe.

Gizon burutsu batek auesan zidan bein batean:«Aizazu, gezurrez arigeran aldi bakoitzeanpunpullu bat aterakobalitzaigu kopetean,aitortzen det, asko xamarizain lirake nerean;baña... bai ugari, ¡zenbatpunpullu besterenean!».

Orrela gezur-punpulluznabaro baldin bageundetalkalari amorratuzallak izango giñake,elkarren etsai jo ta joatsedenik ez beñere.Baña naiz gezur-zulo izan,naiz bentsu, egi esale,mundu'tar geranok zenbatixtillu ta buruauste...!

Bakartasunaren deyakmendira pozik narama,

OLERKI BERRIZTE

58

Laister igana...

Elosegi'tar Policarpo'ren eriotz-egunean

Oroitzak aika naramate gaur,lenera-bide burumakur ni...Umetandiko lagunik onen,adizkide aiñ atsegingarri,ibai-ertz eta zumardiñoannerekin batez pozik ibilit'amaika bider yolastu itzana;ibar ontatik i, maite ori,amaigabera joan aiz. Goikourdiña nunbait ire Aberri.

Gorputza emen; luze ta zurbilaurrean akust oian etzana,ta ikuspen onek estura larrizlausoa nere begietara.Otoitz-egiñez arindu bezaitbiotz gaxoan atzi zaidana.Agur, noizarte...? Loitan erortzenbaldiñ ezpazait ames-iñarasinismen egoz yantzita poziklaster ni goirantz, laister igana...

1948'gko Abendua'ren 3'an

Emeterio Arrese

61

Igarondo

Zumardi Aundi, garai bateanzure kerizpe laztanaarturik emen egon oi nitzanordu goxoei emana.Len bezelaxe zeundelakoanetorri naiz gaur zugana,ta, zer ikuspen begitara zait...?Ustegabeko antzalda!

Beste zuaitzak zure tokian,zumar-itzalik ez emen,iparrak bere soñu bigunaez dakit nun jo lezaken,zuaitz berritan iñoiz ezpaitueresgai onik arkitzen.Zu ziñan lenez lillura-basoberezietan ederren!

Erreka polit marmariñe batzijoakizun urbizi,ur jator, arraiz aberatsa taziaro garbiya beti.Ikuskai onik ez dezu orain,ez kerizpe t'ez ur garbi...Leno ziñana gogameneanerabil zaitut, Zumardi.

Banun andregai zoragarri bat,biyok maiz onera bide,iñun ez emen ainbat atsegint'amets aiñ ederrik ere.Garai artako zumardian nikzenbat egotaldi maite...!Bai bizitz eder urte yoanakitzuli al balitezke!

Tolosa'n 1946'garren urtean

OLERKI BERRIZTE

60

Patxi Begibakarra ta Joxe Konkor

Patxi'k lengo bateanKonkor ikusirikoso goiz, egun txintaz,irtetzen etxetikonela esan zionzirikatu nairik:«Aizak, Konkor, ez al deknekean bildurrik?;kargapean astekogoiztxo dek oraindik».Ta Konkor'ek «bai noski,goiz izan bear dik,oso goiz, bada, Patxi,ez dekanean ikidiki ganbarakoleyo bat besterik».

Emeterio Arrese

63

Gainbera

Larogei urte gaur bete ditut,zartzez alderoka nabil,nai ta nai arren iñolaz erepausorik zuzendu ezin;ankak elbarri, burua motel,ario mindu, erretxin,urteen sitzaz joa nago-taaje guziak nerekin.

Naspil-irudi gaiztoa dakustzartzaroko ikuspegian,burutik egin ala zer ote...?Ez nago nere onian.Gaztea nintzan garai artakobizitz-iturri garbianpittin bat edan al baneza gaureritasunik ez nigan.

Basaburuan toki naro bat,bertan urjaiotz gardena,onen ixuriz maizki ase zannere biotz egarbera.Ots-egiten dit, ots eme, kutun,lengoxe deya ber-bera.Malkarrik ez dun oroimen- bideznoán iturri maitera.

* * *

Bizkorraldia!... Bat-batez orainurrats arin, gogo txosper,ain txingar sortu zaidan kemenakzut-zutik narabil, gallen.Gero amilduko banaiz eretxapalda loretsu batenbabesa orain arki detaneznere barru jairik onen!

1949'gko Epailla'ren 3'an

OLERKI BERRIZTE

62

Emeterio Arrese

Kattalin

Bide luzean aisa jasorikotar aundi bat —garau-saskiya—goizero dator neska gelgarrimirabe txairo, musu-gorriya.Oiñ, gerri, kolko, lepo ta buru,erabat bikaiñ, ikusgarriya,edertasunez bera dan bezinederrik iñor ez alegiya.

Al dakizute nungo ta zein danorlako neska eder-gaindua?Ez al dezute iñoiz ikusiizar orretxen goi-leñurua?—Ezetz...? jakingo zendueke, bai,nor dan Kattalin Berrobikuazuek artu izan bazendue gaurneri eman didan masallekua.

OLERKI BERRIZTE

64