OLERKIJAK

Sabino Arana Goiri

3

Iturria: Sabino Arana Goiriren Olerkijak:http://www.susa-literatura.com/emailuak/sabino/

Klasikoen Gordailuan:http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/A/AranaSOlerkijak.htm

Klasikoen Gordailuak egindako lanak oro dominio publikokoak dira,eta, Jabego Intelektualaren Legearen arabera jatorrizko idazlanak bestelako eskubiderik ez baleuka, nahi bezala erreproduzi daitezke.

5

ARANA-GOIRI'REN OLERKIENTZAKO ITZ-AURRE LABURRA

Eleizalde'tar Koldobika

Itz barri gutxi esan negiskezu, irakurle on ori, Arana Goiri'ttarSabin'en Olerkietzaz. Euzkel-irakurzale oroen edo beintzat geyenenartean arras ezagunak dira, banaka an-emen sarri argittaldu izan diralako.Baña gaur, idazti baten bildduta eskeintzen yatzuz, ta txukundo argittal-duta gero, Sabin aundiaren olerkiok. Beste zor askoren artean, gure Sabinmaiteari auxe be geneutson, eta ordain-aldia oraintxe eldu yako: zelakoatsegin ta maitasunez opaltzen dautsogun oraingo idazti au! Goitik bers-ku berak.

Abertzalea ba-zara, irakurle ori, idazti au txalo ta poz-oyuka darke-zu, noski. Abegirik gurenena dagiskeozu. Agi-agian, begietatik negarrazintzillik eta biotza samurtasunez beteta dozuzala, españetara urbilddu tamun-egingo dautsozu, Irakasle aundiaren gogo zintsoaren emoitzik ede-rrenari bezela. Bai, noski! Sabin'en gomuta oro biztu, ta bere ekitte ta egi-kun gustiak bizi-biziro birrageriko yatzuz. Itxarkundia ta Mendiko Negarra,ta beste aunelako zenbait olerki irakurriaz, gure Batzar ta Batzokietakoamaikatxo yayaldi ederren oroipen atsegiñak, oroipen ezin gozoagoakgogora galgalka datorskezuz! Idazti au, beraz, sarri dirakurkezu; ta zar-tzaroko urte illunetan, gastealdietarantz begirakunen bat yaurti gura izan-go dozunean, ez dautzu ezerk oroipen gozoagorik ekarriko idazti aunekbaño, ta urrian, oalboko mayan izango dozu beti idazti berauxe, bere oler-kietaz ordu mingotsak gozatzeko...

Alabere, abertzalea izan ez-arren, olertizalea ba-zara, daskeintzugunidazti au abetalduko dozu; olerkiok berez ederrak, goittiarrak eta ziñezirakurgarriak diralako. Euzkelertian, oraindaño, aunelako gutxitxo sortu

ITZ BI

Aita Onaindia

Begien mende dozu idazti deigarri bat, geldi-geldi irakurtekoa. Ezezelan be eliz-txorien egazkada biziz, saiaren ego-ukaldi itzal aundikoazbaiño.

Sabiñ'en olerkiak dituzu, maisu jakintsuaren sorpenak. Arek be, ba,musaen ondi-gaiñean intzentsua erre eban. Besterenganatua ibilli zangauza askotan, eder-lanari ekiteko asti geiegi barik; alan eta guzti, sarriaundiko bultzadak izan zituan ez gitxitan.

Goi-gorriak jota eder-eremuan besteak ez ekusena ikustera eldu zan,ez gero obari ta interesdun zerbaiten billa, guztion aintzarako zanak era-ginda baiño. Erdiune ber-berera doaz abandotarraren burutapen, biotz-erason eta birlora dan-danak: euskal erriaren ona, zuzenata aintza. Urduritasun orrek iruntsiko dautsa olerkariari arimea.

Ertilari genduan Sabin. Gizona ta ertilaria, barriz, estu-estu eidabiltz. Sabin'ek, giza-seme zanez, jaio zan sukaldean ikasi ta arturikofede ta ekandu zuzenai ez eutsen egundo muzin egin. Aren oler-lanakonak ditugu beti, Jainkoa ta Aberria duin be duin kantatuz. Gizonak lee-nen gizon izan bear, eta ondoren artista; gero, jakiña, sorburu garbiak ezindaikegu ur loirik ekarri.

Aren lirikar kopla guztiak barren-barrendik sortuak dira. Olerkia,barruan erne ta eroana, aur-aldi baten antzeko dala takean-potean entzu-na dogu; labur adierazteko, ernaldi nekeza, luze, lillurazlea. Ez da, egiaautortu nai da'da, edozer gauza, aizta bat, tresna bat, idazkortz bat, adibi-dez. Beste zerbait da, muiñetik jagia, gizonaren barne-biziak uzta eder lezemona.

Olantxe moldatu euskuzan Arana'k bere olerkiak, espetxean, illune-tan egiñak ainbat, mendi gurenetik zabal ta eder, baiña zori gaiztoko gureerria ikusiaz, biotz-taupadaka biribildutako oler-bitxiak.

Giza-abots oro da, ziurki, zerbaiten ereile. Arana'rena aberri ereile.Aren bertsoak —esan dogu— Jainkoa ta Aberria kantatu eben.Bernanos'ek aitatu zitun iñoiz «lirikar aotxoak», emakumezkoak betigauza bardiña abesten dabela adierazo nairik. Arana'z berebat esan bear-ko? Ba leiteke. Ez poesi mimikoi ta geldoak egin zitulako, bere barruaolan ustu ebalako baiño. Biotzean daroaguna errez adietan emoten. Ak

Sabino Arana Goiri

7

da. Arrese ta Beitia'k olerki geyago egin ebazan, ez baña obeak; gozoago-ak, samurragoak agian; ez baña kementsuagoak, ezta gizonezkoagoak.Lenago il irakurzu, arren:

Ze ikusten dabe neure begijok?...Au danau dakust galduta:Berezi, baso, muru ta mendi,Uri, baserri ta dana!..

Askuntz au kemenez ta suz beterikoa dala autortuko dozu; bañakemena ta sua azkeneraño geitzen ta geyagotzen doazala be lasterdakuskezu.

Mendiko Negarra, be, noski, izenak diñonez, «negarra» da; ez bañaeme makalena, gizonezko gizonarena baño. Ez «eziñak» dakarran alperri-ko negarra, egin-nayaren kemenak sortzen daune baño. Ta ainbat uartuzenegi beti Arana-Goiri'ren olerkietan. Goitiar dabil beti, arranoa egazbezela, olerkari bikain aunen oldozkuna. Lurreko zirtzilkerietan ez dozuiñoiz idoroko. Bere askua orrelakoxea izan zan, eta asku ori egikunetanigarri bear, nai ala ez. Ogasunak ez ebazan berak iñoiz be aintzat-etsi, eztabizkera erraz ta erosoa, ezta gizonik geyenak onesten eta onenesten dabe-zan gauzok.

Olertiok irakurri zenegiz, euzkeldun on orrek! Irakur-gai yoririkeuzkeraz ez da oraindaño. Gure ele au aoz-ao eldu yaku, eguneraño. Idaztigutxidun elea da gure au; agian, idaztirik gutxienduna. Asabetzaz txartoesaka atsegiña ez dan-arren, asabok erri-eleari zor yakon ardurea ez dabe-la artu, ezta gutxiago bez, autor bearko dogu. Nork euren utsak bete?Geuk, ez beste iñork. Eta gure artean, lenengo lerroetan, Arana-Goiri'ttar Sabin aundiak, yayotzez erdeldun eta maitasunez euzkeldunzanak, eta euzkeldunen artean olerkari bikain-bikaiña (abertzale beroazalako) izan zanak. Darraizan ingoskietan, Euzkel-Olertian berak eraku-tsi euskun bidea dakuskezu, irakurle on orrek.

Gazteiz, 1918, Azilla, 25'an

OLERKIJAK

6

ARANA-GOIRI'REN EUSKAL LANA

Aita Onaindia

IBizi zeaztasunak

Euskal arloaren arnasa barri bati bidea emon eutsan gizaseme bipilau Abando'n jaio zan, San Bizente eleiz ondoan. Aren gurasoak: SantiagoArana ta Paskuala Goiri. Zortzi seme-alabetatik, Sabin izan zan azkena.1873'garrenean, bigarrengo karlista gerra sortu zala-ta, Laburdi'koGetari'ra jo eban Sabin'ek bere ama ta anai bigaz, aita aurretik beInglaterra aldetik zala. Baiona'n egin zituan 1873-74 arteko ikasketak;1875-76 artekoa, barriz, Donibane Lohitzun'en, azken azterketakOndarribi'n osotuaz. Amaika urtedun Bilboratu ta 1876'garren urtekoikastaroa Orduña'ko jesuitetan asten dau; eta emen, 1881'an azkenengoikastaroa amaitzen egolarik, oso txarto gertatu zan osasunez, eta urrengourte bietan ez eban ezertxo be ikasi, bere sorterria maitatzen eta umeta-tik ez ekian euskera ikasten jardun baiño. Amazazpi urteko zala aita taanai bat il yakozan.

Ondoren, 1883'an, bere ama ta anai Koldobika'rekin, Barzelona'rajoan zan eta antxe ikasi zituan Filosofia, Lege-jakintza ta Elertia; baitabitartetan euskera be Arturo Kanpion'ek atera barri eban «GramáticaBascongada»-rekin, len Van Eys olandarraren Iztegi ta Gramatikarekinegin eban lez. Berak be, orrez gain, 1885'an, naiz-ta geroago argitaraemona izan, «Gramática Elemental del Euskera Bizkaino», 200 orrialde-koa, osotu eban. Urrengo urteetan, il arteraiñoko guztian, lan izugarriaegin euskun lumaz ta mingaiñez.

Bein, 1893'an, Begoña ondoko Larrazabal baserrian adierazo zituangarbi ta argi asmotan erabiltzan elburu, xede ta lanak. Orreik aurrera ero-ateko «Bizkaitarra» eritxon aldizkaria sortu eban: il-zori larrian ekusaneuskal kontzientzia itxartu nai eban izparringi onen bitartez; bera zan sor-tzaille ta zuzendari, ta bertoko lanakaitik sarri izan zan salatua, auzipetuata giltzapetua. 1897' an «Baserritarra» sortu eban, baiña au be, denporagitxi barru, goitik ixil-azia izan zan.

Sabino Arana Goiri

9

maite bi eroazan, su bi, bere erraietan. Eta orrexek abesten dauskuz etenbarik.

Biotzaren intziriak, oiu bizi-garratzak, aren lanak, larogetaz urteakjoanak dirala be, oraindik gogotan daukaguzanak. Olerkariaren naia,barriz, nobere bertsoak urtez urte otsegiñak izatea da, ezpairik bage. EtaArana'k jadetsia dau gurari ori.

Bai, nok ez ditu gaur be entzuten, euskotar eztarriak oiukatuta, arenolerkiak: «Bizkaitarrak gara», «Mendiko negarra», «Azkatasun eguzkia»,«Lenago il! », «Agur, Jaunan Ama», «Goxeko Ixarra», «Otseña zara»,«Ken!», «Euzko-Abendearen Ereserkia» eta gaiñerakoak? Orretarakoxeidatzi zituan, ain zuzen, kanta daiguzan; eta kantatuz euskaldun biotzaksamur-azo ta zirraratu egiezan.

Xede ori bete beizu, irakurle, gure Irakasle jatorraren biotz-intziri tasamin-oiuak.

Larrea, 1982-3-24

OLERKIJAK

8

gure euskalkien matasa be bai ikusten eban. Zer egin? Aurrera ziur asko!Lenengotan bizkaierari buruz osotu ebazan lanik geienak: itxorkun etaetimolojiaz, gramatika ta eskola-liburuz, eleder ta musikaz, arduratuyakun. Euskeraz ta euskeratzaz beti be.

Asko be asko idatzi eban Arana'k bere bizitzaldi laburrean. Irakuregizu aren «Obras Completas» lanetatik zerbait, eta zeuk ikusiko dozuederto asko. Ona erderazko lan batzuk: «Etimologías euskéricos»,«Pliegos histórico-políticos», «Bizkaya por su independencia», «Tratadoetimológico de los apellidos euskéricos», «El Partido Carlista y los FuerosVasco-nabarros», «Bizkaitarra», «Baserritarra», «El Correo vasco»,«Euzkadi», «La Patria», «Patria» aldizkariak eta abar.

Egia esan, Arana'k erderaz osotu euskuzan bere lanik geienak. Baiñaberak diñosku bost aldiz gaitz egiten yakola erderaz jardun bearra, taorretan ba'ziarduan be euzkotarrak ulertu egioen egiten ebala, ez beregogoz. Gizona, alan be, ez da itzez neurtzen, egitez baiño. Eta Sabiñ'ekesan dogu, ez ekian euskera ikasi egin eban, eta euskera utsean emon eus-kuzan: «Egutegi bizkaitarra», sakelerakoa: «Umien lenengo aizkidia»,«Lenengo Egutegi Bizkaitarra», ormarakoa; berton datoz euskal izenakbe, geroago «Ixendegi Euzkotarra» izenez, a ilda gero, argitara ekarria;aren «Olerkiak» eta «Libe», azkenez, euskeraz osotu ziran.

Norbaitek bear bada esango dau: «Nolako euskeran idazten eban? »Eztau edozelakoa, ez. Ona baserritik urira doazan neskatillak dabezanarriskuai buruz, gurasoai diñotsena: «Bertoko baserrijetako neskatillak zurta ederrenak —idazten dau—, euren gurasuak Bilbao'ra, otseñak ixateko,bidaldu daroyez. Guraso orrek eztakije nora euron alabaok bidaltzendabezan. Dirutan datozanak, diruban bertan aurkituten dabe euren galbi-dia, euren galtzia. Beste batzuk usuaren zuritasunez jantzita ta dirubarilarregi jaramon ezik datoz; baña Bilbaon miru ta sayarre asko dagoz, tausotxuok eztaroyez euron arerijuak ezautu, euren erpiak oratuta dagozanartian. Orduban berandu da. Eta ekixube, euzkeldun gurasuak, extiralagizonak sayarre gaiztoenak, emakumiak baño: onek, eitz edo kaza-egite-ko, ezartzen doyazan aitz nagosijak dira Eztaziñoiak eta Merkauak.Euzkeldun gurasuak: ezegixuz bidaldu zeure alabaok Bilbao'ra. Obia daerdeldun otseñez beterik uri au ikustia».

Arana'k, berak ikasi ta idatzi ez-ezik, eragille trebe lez, bultzada ede-rra emon eutsan euskerari. Aren irrintziari esker, ainbat euskalari ta eus-kal idazle jagi ziran or-emendik, gartsu, bizkor eta kezkari. Il-zorian idoroeban Arana'k bere izkera munduratu zanean, eta konturatu-ala, ilte oriuxatzeko alegiñak alegin egiten saiatu zan. Erriaganako maitasunak, aber-

Sabino Arana Goiri

11

Jaungoikoa ta Lagi-Zarra zan aren ikurritza; onekin erein eban berepolitika azia, lur naiko girotuan erein be, ernera bikaiña bai ekarren.1894'an edegi zan Euskeldun Batzokija, geroztik sarri itxi ta edegi eutso-ena. Onako baten Sabino ta beste abertzale mordo bat espetxean jarriebezan eta Arana'k orduan ondu euskun, Larrinaga'n egoala, «Lenago il!» deritxon olerkia. 1899'an «El Correo Vasco» egunerokoa sortu eban; etaauxe izan zan lenengo abertzale egunerokoa, ta 103 zenbakiraiño elduzan. Aranak berak idazten eban ia geiena, ta «Bizkaitarra» ta «Baserritarra»baizen zirtolari etorren. Urte onetan samin artean izan zituan pozaldiakbe: 4.500 bizkaitarrek bere alde emon eben autarkiagaitik Bizkai'koAldundegiko aurkietan jarri al izan zan; eta bertako gauza ta goraberetanzuzen ez ebiltzanak polito zigor-azo ebazan.

Urte oneitan, lan eta lan ekiola, osagilleak aginduta, Sukarrieta'kobaserri baten bizi izan zan. Berton ezkondu zan 1899'an AtxikallendeNikolasa'gaz. Ez eben seme-alabarik izan. 1902'an Ipar-Amerika'kKuba'ri emon eutsan askatasunagaitik Arana'k urrutidatzi batez, zorionakbialdu eutsazan ango lendakariari. Au zala-ta be espetxeratu eben, etaorduantxe Larrinaga'n aurkitzen zala idatzi eban «Abertzale ezkondubaespetxian» deritxon olerki sentikorra.

Ezin etsi iñolaz be lanean. 1901'an «Euzkadi» iruillabeterokoa ta «LaPatria» asterokoa sortu zituan. Argitalpen bi oneik, azkenengoak batez be,atera eben zarata ta iskanbillik, eta 1903'ko Bilbao'ko Udaletxean ziñego-tzi ziran abertzale guztiak bota ebezan andik, baita abertzale usaiñekoargitalpen guztiak debekatu be. Ainbeste neke-lorrez abandotarraren osa-suna auldu joian oso: erriaren alde emon eban eukan guztia. Sukarrieta'nil zan atzenez, 1903-11-25'an; gazte oindiño, 38 urte besterik ez zituaneta. Bere gorputza, illotzik, an geratu zan Kantauri ertzean, lurperatua;aren gogoa, barriz, berak ainbat goratu eban Jainkoak artu eban berezorion betierekoan.

IIEuskal lana

Naimen sendokoa zan Arana-Goiri, ta etzan iñoiz be kikildu bizi-bidean jagi yakozan zoztor eta eragozpenen aurrean. Gogoko eban azter-keta lana ta orretan jarduna dogu aspertu barik: asaben izkuntza jaso tabitxitu, ona aren elburuetatik bat. Zabar eta murriztua ekusan euskera;

OLERKIJAK

10

dion miña gain-gañean agertarazteko, zein egokiagoa? Askatasuna naidekala? Ez al dek, bada, zer janik zer edanik? Itz oyek, margolariak arpe-gi aldean jartzen duten margo illunaren lekua dute». (Obras Completas,Donostia, 1981, I alea, 69 orr.).

III«Olerkijak» liburua

Olerki mordoa itxi euskun Arana'k, bere biotz saminduari askatasunpizkat emonaz egindakoak. Erri-askatzaille askok jo dau bide orretatik: J.P. Rizal'ek Pilipinas'en, eta Mao-Tse-tun'ek oraintsu Txina'n. Erria biztu-teko egokia izan olerkia. Ba-ekian, gaiñera, olerkia kantuari lotua ebillela,ta ondu ebazan geienak erri kantu barruan moldatu zituan, ots, erriakabesteko eran biribildu euskuzan. Zer gai erabilli eban? Aberria, ikurpeonekin: «Jaungoikua eta Lagi-Zarra». Ezta aren poesia irudimenaren saiouts, egi batek aragitutako olerkia baiño.

Arana ilda gero, aren paper artean agertu ziran banaka batzuk izanezik, aitatu ditugun agerkarietan datoz geienak. Eleizalde'tar Koldobika'k,Bergara'ko seme argiak arduraz batu ta txorta eder bat argitaratu ebanaren poesi-lanakaz, 1918'an; izenburu au emon eutsan bilduma orri:«Olerkijak». Itzaurrean onan diñosku biltzailleak: «Itz barri gutxi esannegiskezu, irakurle ori, Arana-Goiri'tar Sabin'en Olerkietzaz, Euzkel ira-kurtzale oroen edo beintzat geyenen artean arras ezagunak dira, banakaan-emen sarri argitaldu izan diralako. Baña gaur, idazti baten bildutaeskeintzen yatzuz, ta txukundo argitalduta gero, Sabin aundiaren olerkiok.Beste zor askoren artean, gure Sabin maiteari auxe be geneuntson, etaordain-aldia oraintxe eldu yako: zelako atsegin ta maitasunez opaltzendautsogun oraingo idazti au! »

Liburu bati, irakurtean, atsegiña artzeko, nok eta noiz idatzia danjakitea, bearrezko dala deritxat. Abertzale batek eta eusko-abertzaletasu-naren sorreran bertan egiñak dituzu olerkiok. Ederki diño, beraz,Eleizalde'k: «Abertzale ba-zara, irakurle ori, idazti au txalo ta poz-oyukadarkezu, noski. Abegirik gurenena dagiskeozu. Agi-agian, begietatik nega-rra zintzilik eta biotza samurtasunez beteta dozuzala, españetara urbilduta mun-egingo dautsozu. Irakasle aundiaren gogo zintsoaren emoitzikederrenari bezela. Bai, noski! »

Sabino Arana Goiri

13

tzaletasunak gaizkatuko eban, aterako eban gure izkuntza bere eriotz-zoritik. Beraz, onela iñoan: «Euskera ilten ba'da, abertzalerik ez dalakoizango da». Il ez zedin, geure nortasuna zaintzen alegindu gaitezan, besteiñok baiño lan izugarriagoa egin eban. Guk uste baiño geiago zor dau-tsogu, ba, Arana'ri; a izan ezpalitz, ziur asko, ainbat gauza ta balio aintza-garri, euskaldunonak, galduak genduzan onezkero; euskera bera be, akzuzpertutako erriak eta idazleak eutsi ta jaso ezpa-lebe, lurperatua bidegenduan onezkero.

Beioa emen olerkiaren mamiña, irakurri ala, obe ulertzeko be, J. M.Leizaola'k bere olerkiari buruzko lanetan diñoskun au. «Olerkiak duanlendabiziko berezitasuna, esan-naietan dago. Olerkiak ez du itzaren esa-nai bera, bakarrik nai izaten, erantsi lezayoken beste esanai bat agertarazinai izaten du, eta beste esanai onen bidez edertasunaren biotz-ukitzeasuspertu.

«Orretarako itz-izun edo ingurapenak (metaforak) ber-esateak (repe-ticiones), maillako-itzak (gradaciones) ta aurkako esanak (contrastes) iza-ten dira bide oituenak. Zenbat eta bide oyek maiz ta egokiago erabilli ain-bat olerkia ederrago, mamiari dagokionengatik.

«Euskerak bide oyetakoen arteko esanai asko ba ditu. Aitoren semeajatorri goitueneko gizon bat izendatzea itzizun edo metafora bat esateada: berbera ber-esate bai da; argi ta garbi maillako-itz bat. Abek, beti aotandauden esanak, ordea, olerki batean ez lukete bereziak izango, ta onenedertasunaren bide ere ez lirake izango.

«Berriak eta egokiak bear dira. Berriak izatea ez du iñoiz entzun ezdirala esan nai; era ontara erabilli ez dirala baño. Egokiak, ez luzegiak(abek zertan ari geran aztu eragiten digute, ta nastu edertu bearrean), eztabetez ondo ez aitzeko bezelakoak (latzak, errez aitzen ez diranak, arigeran gauzarekin zer ikusi ez dutenak) izatea da.

«Ona eredutzat euskal abesti bikañenetako bat:

Txoriñuak kayolan tristerik du kantatzen;dualarikan zer jan, zer edan,kanpoa desiratzen. Zeren?, zeren?Libertatia ain eder den.

«Ontan «zeren? zeren?» ber-esatea ezin egokiago dezute; aurkakoesan egoki batek tristeziaren sortuera begi aurretik kendu izan digu-ta.Galderari indarra ematen dio ber-esateak. Aurkako esana, berriz, «duala-rikan zer jan, zer dan» da. Askatasun zelatasunak lotua dagonari sortzen

OLERKIJAK

12

rra» bereziki. Eta ereserkietatik «Euzko-Abendarena» ba'leiteke, izki tadoinu, munduko ederrenetarikoa izatea.

Azalari gagokiozala, ez eban rimarik gura; alan be, ondu zituanakkantetako ziranez gero, azken bardin-amaitze edo rimaz osotu euskuzangeienak. Olerkiak neurtzeko ta, jarri euskuzan legeak darabilguz gaurkoolerkariok be. Labur: Arana'ren olerkia giarra dozu, indar aundikoa,biotz-odoltsuz gaiñezka egiña: aldiz diardu latz, barru loak artuak itxartunairik, eta aldiz, samur, sentikor oso, egarbera ebiltzan euskaldun urduriakatzemon naita.

«Esanayak olerkiaren mamia diran bezela —diñosku barriro be J. M.Leizaola'k—, itz-otsak azal ta ezurra dira. Ta esanayetan edertasunarenbiotz-ukitzea billatzen dan bezela, itz-otsetan ere ez dira zuzenenak naiizaten, ederrenak baño. Zein aukeratuko dan ez du argi-nayak agintzenedertasun-nayak baño.

«Emendik, olerkiak neurtuak izatea; emendik, olerkien azkenenkoitzak ots antz-berdin edo berdintsukoak izatea. Euskerak abetan jartzenolerkien azal ta ezurren berezitasuna; beste izkuntzak beste berezitasunaknai izaten dituzte». (Ibidem, 72 orr.).

IVOler-sena

Esanak esan, or dago Arana'k egiña ainbat arlotan. Eragille beneta-koa, egiaz. Euskal ezpiritu barri bat sortu eban euskalduntasunari berebi-ziko kemena ezartzeko. Adimen zolikoa zan, eta politikan ez-ezik, euskaleremuan lan itzala osotu euskun, esan dogunez. Aren ertxiak, artezakziran; baita gaur-egunerako be. Izango ditu bere akatsak, baiña ak erriarita euskerari emondako bestelako indarra, onerako izan da beti be. Saiatuzan arloa ez eban erren itxi.

Ezta olerki-arloa be. Esan dogu: olerkari bikaiña genduan Arana.Biotz sentikorra ta adimen zolia bear dira erti-lanerako. Zorrotzik zorro-tzena zan adimenez, eta biotz-ondoz txit bizia, erriaren alderako atan be.Abertzale bero zalako, olerkari bikain dogula, diñosku Eleizalde'k. Ots,erri-berotasunak arrotua, goizale dabilkio oldozkuna.

Oler-sena ez da edonoren doai; artista ez da edozein, poesi zorakorbat ez dau edozeiñek idazten. Doai berezia bear da zerbait egoki molda-

Sabino Arana Goiri

15

Alan be, abertzaleentzat bakarrik egiñak ete dira olerkiok? Ez; eder-zale ba'zara be, ba-dozu emen ederrik. Eleizalde'k barriro be: «Abertzaleaizan ezarren, olerki-zalea ba-zara, daskeintzugun idazti au abetaldukodozu; olerkiok berez ederrak, goitiarrak eta ziñez irakurgarriak diralako.Euzkelerrian, oraindiño, aunelako gutxi sortu da. Arrese ta Beitia'k olerkigeyako egin ebazan, ez baña obeak; gozoagoak, samurragoak agian; ezbaña kementsuagoak, ezta gizonezkoagoak: Lenago il irakurzu, arren:

Ze ikusten dabe neure begijok?...Au danau dakust galduta:Beresi, baso, mura ta mendi,Uri, baserri ta dana!...

Askuntz au kemenez eta suz beterikoa dala autortuko dozu; bañakemena ta sua azkeneraño geitzen ta geyagotzen doazala be lasterdakuskezu».

Iru sailletan banandu euskuzan Eleizalde'k, bilduma egiterakoan,Arana-Goiri'ren olerkiak. Onan: I. Bost ereserki: 1) «Oñatz-Loyola etaLikona'tar Iñaki, Bizkaya'ren Zaindari deunari Bizkaitarrak», 1895'anegiña; 2) «Oñatz-Loyola eta Likona'tar Iñaki, Gipuzkoa'ren Zaindari deu-nari Gipuzkoarrak»; 3) «Agur, Jaunan Ama» (Ave, maris stella euskeraz); 4)«Jai andi onetan» (Sacris solemnis euskeraz), ta 5) «Euzko-AbendarenEreserkija». II. Zortzi illots: 1) «Gaurik baltzena»; 2) «Ene Ama!»; 3)«Oraingo Bizkai-bizkarrak», 1896'an egiña; 4) «Mendiko negarra»,1896'an egiña; 5) «Abertzale baten negarra»; 6) «Otseña zara»; 7) «Lenagoil!», Bilbao'ko espetxean 1895'an ondua; 8) «Ene Aberrija!». III.Amazortzi abesti: 1) «Begoña'ko Ixar zerutarrari», 1895'an egiña; 2) «AmaGoikuari»; 3) «Andera Mirena garbijari»; 4) «Josu'ren Bijotzari Abestija»;5) «Gabona»; 6) «Goxeko Ixarra»; 7) «Ixarkundia», goiz-abestia; 8)«Ederra zara»; 9) «Ai, Mikel»; 10) «Bizkaitarrak gara! »; 11) «Ken! »; 12)«Ai. Kepandon! »; 13) «Urkiola'ko bidian»; 14) «Boga, boga»; 15)«Abertzale ezkonduba espetxean»; 16) «Ziñesmena!»; 17) «Astarloa'tarPaul-Kepa'ri», ta 18) «Didar bat aditu da».

Eder yakozan Eleizalde'ri Arana'ren olerkiak. Onela diño: «Goititardabil beti, arranoa egaz bezela, olerkari bikain aunen oldozkuna. Lurrekozirtzilkerietan ez dozu iñoiz idoroko. Bere askua (kemena) orrelakoxeaizan zan, eta asku ori egikunetan igarri bear, nai ala ez». Izan be, mamiñe-ra jo ezkero, guztiz sentikorrak ditu batzuk, illetotsetatik «Mendiko nega-

OLERKIJAK

14

«Ba-no-a = Us-ta-ri-tze-rat,Txo-po-lo-ren = la-gun-tze-rat».

Bi neurtitzak zortzina izkin edo itz-ots dute, ta biak emayeran otsberdiñak, tzerat. Ta ots-berdin onek aurrekoekin zer ikusirik ez dulako, taolerkia or bukatzen dalako, bi neurtitz oyek ahapaldi bat egiten dute,bikote bat» (Ibidem, 72 orr.).

VNeurkera legeak

Itz neurtu batzuk antolatuz bakarrik ez euskun Arana'k bere poesi-zaletasuna agerterazi; areik biribiltzeko legiak eta arauak be eskeiñi eus-kuzan, eta ez lokak gero, zentzunez oiñarrituak baiño. Bere apaiña daueuskal poesiak beste izkuntzetakoak lez; apain au, ederkera ua lau zerokmoldatzen dabe batez be: bertsoaren azentu ta igikerak (ritmuak), neurriak,edriko etenak eta azken-amaitze bardiñak, edo rimak. Olerki-lan bat bertsozzetan idatzirik ez egon arren, orrela jokatu oi dogu geienetan; eta bertsoaaldez aldezko lerro bat dogu, ritmuaren makilpean sartua; lerro onei, askodiranean, aapaldia deritxegu.

Azken-amaitzeari buruz ez eban Arana'k ezer idatzi, naiz-ta zerbaitesateko asmotan ibilli. Onela berak: «gai orretzaz jarduteko ba-dot asmoa.abagunea dodanean, bai bertsolariak eta bai olerkariak onetan egin oidabezan utsak, andi-andiak dirata. Oraingoz auxe diñot bakar-bakarrik:euzkeraz erabilli oi dan azken-amaitzea (rima) guztiz mugatua dala; izkiaezarten yakon mugikeak beste zerbait eskatu ezik, silaba bakardun oski-detzat besterik ez dogu; silaba guztiak doiñu indar bardiña dabe ta ber-tsoak, berenez, gramatikaz bestelakoa dan azken silaban ots bardiña egi-tea, asko dau. Ontaz, bertso azkea (zuria) amaikidetan osoa naiz oso-ezadala esan dagikegu euzkerari dagokiona; alan be, bertsogille batek be era-billita ez dot ikusi oindiño».

Euskal bertsoa, beraz, zenbat silaba ainbat pikukoa dogu; naiz-tagurean be iñoiz olako zerbait sartu gurata ibilli, guk ez dogu gerkarrak etalatindarrak lez oin-bitartez silabak neurtzen; bi onein izkunztak amatzatdaukezan erromantzeak be, geienik beintzat, silabaen bitartez egin daroegaur neurkera. Gure euskerak, egia esan, orreik baño zarrago izanik, eukieban nunbait bere neurkera berezia, ta saia bearko giñake berau billatzen.

Sabino Arana Goiri

17

tzeko. Ba-ditugu olerkari bakar-zaleak, baita gizarte zaleak be: biokdagiez, egiazko poeta ba'dira, lan aintzagarriak. Bakar-zale dana berebarruko mundu zoragarrian murgilduta bizi da, lan dagi; gizarteagaz nastebizi danak, ostera, gizarteko kezka ta egon-eziñak batu ta dardaraztendauskuz. Bitzuok ditugu, geien bat, iraultzaille.

Bere egikera dau ertilariak, bere-berea nunbait, bere ertikera, bereestetika. Ertikera barriz adierezpena da, barruko zerbait iragarten daus-kuna. Griña da adierazpena, au da, barne-lera, teknikak lagunduta. Ortikbada, egikera berezi batean, barrua leraz, gartsu ta gogartuz azaltzendauskuna da olerkaria. Gaur bide askotatik dabilkiguz olerkariak; oneikillunak dira, areik argiak. Alan be, poeta ona danak argi ta errez adierazooi ditu bere oldozkunak.

Gaurko olerkari askok lez, Arana'k gizarte bideak zear jo eban. Loegoan euskaldunaren arazoetan murgildu yakun barru-barturaiño, etaegoera orrek bere-bere ebazan istillu ta nekeak abestu euskazun bertsobizietan: Gaur iraultza garaian gagozan lez, orduan lo-zorro euskalduna;ta loaren mende dagoana esnatu, benetan esnatu nai izan ezkero, txibitaerabilli bear da. Orixe dagi Arana'k, zartada ederrak emon, beiñola gureasabak arerioa ur egoala somatzean mendi tontorretan joten eben adarra-ren pareko: deia zan, burrukarako, erria etsaiez esiturik egoan eta. Beradoa aurrelari, ikurrin eroale, burruka onetan. Olerkariak, izan be, leen etaorain, beti erriaren kezka ta larrialdiak, erriaren poz eta aurrerapenakabestu bear ditu.

Arana-Goiri'k ba-eban, bere idatziak lekuko, eder-sena. Baita oler-sena be. Gaitasun orrek eraginda, ederra, nai izadian eta nai nobere bar-nean, benetako poetak egin oi dauanez, somatu, sortu ta adierazoko daus-ku. Eguzkiak bere izpiak bialdu oi ditu mundua lotatik itxartu dedin; oler-kariak bere poema ederrez, gartsuz itxarrtuko dau euskaldun loak artua.Iraultza garaia da, ta ori abestuko dau aurrenik, eta ondoren txorta bategiñik, maitasuna, fedea, izadia...

«Neurria bitara artzen da euskal olerkietan —diño J. M. Leizaola'k—: olerki txorta, ahapaldia, bakoitza aurreko ta urrengoarekin berdiña iza-nik, ta neurtitz bakoitzak txortaren lekuan dagokion neurrikoa izanik.

«Ahapaldietan neurtitzak zenbatzen dira, ta bikoak edo irukoak edolaukoak... edo zortzikoak izendatzen ditugu.

«Neurtitzetan izkiñak (itzak dituzten otsak) zenbatzen dira.Adibidez, ona Oxobi'ren biko bat: (Alegiak, «Bi garraitona» olerkiarenamayeran).

OLERKIJAK

16

VIGuretzat eredu

Jainkoak noizik noiz bialtzen dauskuzan gizaseme gaillen orreitakoazan Arana, eta iñoiz be ez dogu merezi dauan neurrian etsi, ebatzi eta goi-maillaratu al izango. Urli ta berendigaz elkar jote ta bardintzak egin arren,gaitz izango yaku aren goi-bera eltzen danik. Irakur bere lanak —38 urte-kin il zala gogora ekarriz— eta zeuk esango daustazu. Ez imintzio naizziñu arloterik eio, egia ezmezean ipiñi guraz.

Gaur lakoxe giroan bizi izan zan Arana Goiri. Kementsu ta gotorzan, guztiontzat eredu. A, abandotarra, illunpe naigabetsuan larri egoaneuskal lurrean eguzki dizditsu agertu yakun, dana barriztu ta irauli bea-rrez. Politika arloan lan ikaragarria osotu eban; bardintsu istorian etaizkuntzan.

Eta ain zuzen be, izkuntzari loturik, beioa emen aren euskal lanareneredu legez, idatzi zati au. Esanik geratu da, euskaldun barri zala.Umetatik ez ekian euskera, bere izkuntza zalako noski, ikasi egin eban.Eunka dira gaur euskera ikasi nairik saiatzen diranak, baita beingoan ikas-ten ez ba'dabe, zailla dala-ta, ikasteari agur egin daroenak. Arek ez, arekondo menderatu eban, eta luzaro bizi izan balitz, obeto menderatukoeban oraindik.

Emen dozu, irakurle, «Au da aukerea! » izenpuruz, beste askorenartean, emon euskun lantxoa:

«Urreratuten bai dira kontzekaliak aututeko egunak edo aukundiak.Orrillan ixango dira.

Bai dakigu edonungo errijan igitu ta txirrindauko dala diruba, mun-duko jaun inpernutar ori.

Gaiztuaren esku okerra ezta zikotza, damon diruko ostian zizku edodirontzi daukana baño andijaguen bat ikututen badau.

Baña zer esango dogu dirala bizkaitar eroskarrijak? Bai dakije, euroksaltzen diranian, euron asabaen odola ta Bizkai gaxo guzti au bere, saltzenditubela? Aztu bai dabe, euron asabeak Bizkai au sartu ebela euren odolajarijonik españarra-kalteko gudaetan? Eztakuse zelan geure Bizkai ederradagon maketo ta maketozaliak birrindu ta eratzita?

Motz edo maketuak sartu yakuz Bizkaya'n, jarri yakoz bere sukaldianeta bere semiei etxejaundu yakuez berton. Bizkaitarren batzuk euren aiz-kidetu ta anaitu dira, mai batantxe alkartuta ta España'en otseinduta.

Sabino Arana Goiri

19

Or ditugu, ortarako, zeinbat gura atsotitz —beiñolako bertsolarien lana—, kopla zar eta gaiñerakoak, olako zerbaiten bidez izan ezik, ezin neurtudaitkezanak.

Silaba auzi onetan, orraitiño, ba-doguz euskeran, edozein izkuntza-tan lez, silaba bi bat bezela oguzi oi ditugun kasuak. Gogoz artzekoak diraontan-ats bikiak; oneik, bada, bokal bi izanda be, silaba bat baiño ez dabeburutzen. Euskeraz sei dira aots-bikiak (diptongoak): ai, au, ei, eu, oi ta ui:Ez dago besterik; ezta irukoitzik be. Bertsolariak iñoiz erabilli daroe oa,baiña euskal belarriak eztau ondo artzen. Onetan be, izkuntza batetik bes-tera aldea izan.

Zeatz-zabal ari da Arana gai ontaz «La fonética en el metro vasco»deritxan lanean. Ontatik, bertsolariak eta olerkariak dabezan eskubideakaitatu soil-soilki. Alkartzapena ta zatipena, ots, sineresis eta dieresis ez dituontzat artzen abandotarrak; bai, ostera, ikolpena edo sinalefa. Eskubideontaz baliaturik, bokal biren ezkontza dagigu, au da, itz baten azkena taurrengoaren lenena, itz jarraiko amaia ta asiera, buztartu egiten ditugu.Adibidez: semea ta ama bi aa'kin bat dagigu. Baita biki mordoak diraneanbe: gau uzua, ta abar. Ona lau sail ikolpena egin dagikegunak: a-a, e-e, o-o,u-u ta i-i; bigarren: au-u, eu-u, ai-i, ei-i oi-i ta ui-i; irugarren: a-au, a-ai, e-eu, e-ei, o-oi ta u-ui; laugarren: a-u, e-u, a-i, e-i, o-i ta u-i.

Euskal bertsoetan beti egin bear ete sinalefa? Arana'ren eritxiz, bai.Ak beiñik-bein uts bezela jotzen dat: bear danean ez egitea; bardin, bearez dan lekuan egitea be. Ak onetan zeatz-zeatz jokatu eban, egundo bepot egiteke. Gaur-egunez askatasun geiago opa dogu, ta ez dogu nai eler-tian be gisa ortako arau estuegirik. Atxe sartzen danean, alan be, kontupizkat izan bear genduke, izki onek diptonguak bereizi oi ditu-ta. Esatebaterako: ahapaldi idazten ba'dogu, lau silaba ditu, ta aapaldi jarten ba'do-gu, orduan iru bakarrik, aa biak ikoldurik.

Abandotarrak aintzat artu zituan beste lau eskubideok be: 1'goa: Itzbat, bakarka artuta, autuan moztu ba'dagigu, bertsoan be bardintsu: euzkierabilli gengike eguzki ordez; 2'garren: itz bat luzatu oi ba'dogu, luzatu:garean, garan ordez; 3'garren: ango ta emengo idazkerak erabilli, ta4'garren: aditzaren eta onen laguntzaillearen arteko laburpenak egin; adi-bidez: emongotzut, emongo dautzut'en ordez.

OLERKIJAK

18

Agur, Bizkaya'ri

Agur, Bizkai ederra,Neure Erri maitia:Zugandik nik biar dotUrriñera juan.

Bijar enaz igongoZeure mendi-gora,Enaz ibiliko bezIbar politetan.

Zu izten zaitut, Amatxu,Zu itzirik bezauta...Eztot gura etorriZu ikusteko orrelan.

Eztot gura negarrein,Bijotzeko Ama,Emon zeustan esniaNegartzeko etzan:Odol zu biztuteko,Odoldu dakidan!

Bizkaitarra, 8' zenbakija, 1894-Jorrala-22

Sabino Arana Goiri

21

Ara nortzuk diran Bizkayaren arerijuak: maketuak eta euron aizki-diak, edo maketozaliak. Eurena da gute Errija; eurenak, geure etxiak;eurenak, geure errañak; eurenak, geure bixitzak; eurenak, geure seme-ala-bak eskola edo ikastegijetan eta ezkontzetan; eurena, geure zorija; eurena,geure ixangua; eurenak, batez, geu ta geuria... Eta gu, lotan diraugu, iñozitxartu barik!

Siñiskorregijak dira bizkaitarrak. Esaten badeutse edonok eltzenyakuela euretara eurei on egiteko, laster ta urren siñisten deutsae.

Baña au ezta txarrena. Gero, eurek autu ditubenak; igoten bai diraagindegijetara... an dabiltz urte batzubetan... an ikusten ditube... baña zeregiñik? Bizkaya'alde ezebez; bai asko Bizkaya'kalte. Alderdi motzaille guz-tijak igaro dira erri-agindegijetatik... onik ezebez egiteko, bai gaiztorikasko. Bizkaitarrak, ostantzian, au ikusi ezkero bere, itxututa dirabe... Etageure Bizkaya motz-motzatuten da olan.

Ezta au berez olazeikorrena.Noredonok urten bada bizkaitarrei esatera, aztu dabela nunguak

diran, eztirala euren asabaen seme zintxuak, ikasi biar dabela nortzubeta-rik datozen, nortzuk diran eurok, nor euren Erri Ama dan, nortzuk onenarerijuak diran... zenbat dira, gortuta eztiranak agertzen? Zenbat itxartzendiran? Zenbatek dantzubez ta dakasez itz on orrek?

Gitxi-gitxik.Olantxe doya aurrerantz, edo obeto esateko, atzerantz beti, geure

Bizkai gaiztetsija: motzatuta, españartuta.Bizkaitartuko ete da nozedonoz!Aukera madarikatuba!

(Bizkaitarra aldizkarian, III urtea, 1985'ko opaillaren 31'an).

OLERKIJAK

20

IVAsaba arek BizkayaBestez odol bañoEzeuskubela sortuEztogu aztuko;Ta euron seme onakOrain ixatekoOdola atontzen doguBizkaya'entzako.

Bizkaittarrak...

VGure Bizkai maittiaMotzak menbetuta,Nai biar dogu danokOlan dakuskula,Bere AzkatasunaAzkatasun utsa,Ezpagagoz nastutaMotzak ezpagara,

Bizkaittarrak...

VIAskaturik BizkayakKate lotsadijak,Laster eukiko doguzZorijon garbijak:Jaungoikua lenengoEta bere egijak,Bere Semiak emonDeuskuzan lagijak.

Bizkaittarrak...

VIIJaun Done GoikuarenBeian egongo daBizkai'ko erri danonGernika'n Batzarra,

Sabino Arana Goiri

23

Bizkaittarrak gara!

Bizkaittarrak, bizkaittarrak gara:Bixi beiz Jaun-Goikua eta Lagi-Zarra!

IEzkara españarrak,Ez arrotzaliak,Ez maketuen edoMotzen aizkidiak:Geure Ama danarenGeu gara semiak;Bera Bizkaya dala,Geu gara beriak.Bizkaittarrak...

IIAntziñan ErdelerriGure Bizkaya'renArerijua zanaEzta atzeratuten.Bizkaya maittetako,Bera-areijuarenArerijuak ixanBiogu lengo-len.

Bizkaittarrak...

IIIGeure Erri Ama danaArrotzak askotanAspiratu ta bezauGureben antziñan;Baña asaba zerdenakEratzi ebezan,Odolez ibaitturikErri-mugea alan.

Bizkaittarrak...

OLERKIJAK

22

XINabarra, Benabarra,Araba, Gipuzko,Lapurdi ta erritxatDaukana Zubero,Eztittu Bizkai onekIñozpez itxiko,Bere anai maitiakEurok diralako.

Bizkaittarrak...

XIIBixi bei Jaun-Goikua,Bixi Lagi-Zarra,Biz eurokin betikoErri bizkaittarra!Bizkai ta EuskelerriDano batzatuta,Errez arrotza daikeBertotitxe bota.

Bizkaittarrak...

Bizkaitarra, 23' zenbakija, 1895-Epala-24

Sabino Arana Goiri

25

Antxe lagi ederrakEingo deuskuzala,Lagi-Zarr'tik urtenikArtez-arte dana.

Bizkaittarrak...

VIIIOikinde onak etaEkandu ederrakOrdetuko ditubeMotzaren okerrak,Eta onduko diraMendiko bazterrok,Ta etorriko yakuzZerutik eskerrak.

Bizkaittarrak...

IXAntziñeko enda zar,Garbi ta bakanaOrain maketuenakDagona betuta,Biztuko da ta betikJagiko da gora,Eta bizkaittarrenaBizkaya ixango da.

Bizkaittarrak...

XBizkai guzti-guztijonEuskera gozuaEgingo dogu danokBiar dalakua;Ta motzen erdereaAldendukogula,Gure Erriko edonunArrotz-etsiko da.

Bizkaittarrak...

OLERKIJAK

24

VGaurko Bizkai-alaba eruokEztabe nai kopetarik:Bizkarretik jasota ule ederra,Dakarre motzak letxerik.

Auxe...

VIBizkai onetako bizkardijanEzta iñun bizkar zindorik,Bizkar gustijok dagozalakoGusti-gustiz motzaturik.

Auxe...

VIIGitxi dira Bizkai-seme onak,Gitxi dira bizkattarrak;Gitxi, bizkattartasun-zameaZintzorik dautsen bizkarrak.

Auxe...

1898-Orrila

Baserritarra, 7'g. zenbakija, 1897-Bagila-13

Sabino Arana Goiri

27

Oraingo bizkai-bizkarrak

IAberrijak Bizkaya-ixena dauzBizkardi bat zan lez bere;Baña orain daukazan bizkarrakIxena zikintzen dautse.

Auxe da, anayak, zorigeztua;Au lots andija da argiro!Bizkaya'ri bere ixena berezGarbi geratu etxako.

IIMendijetako bixkar zabalakAratu egixuz ondo,Ta idoroko dozuz motzalez taMotzez beterik osoro.

Auxe...

IIIBizkai-semien bizkar senduakArrotzak ezarritakoKate lotsadizko zama aztunaPozik dakarre politto.

Auxe...

IVBaña euron bizkarrak senduakDira, ta kate-ganianEuron buruben saltze-dirubaEkartzen dabe askotan.

Auxe...

OLERKIJAK

26

Urkiola'rako bidian

IAuzokuak

— Ain arinNora yuanUso zurijena?

— MendiraAndoni'riEgittera arrena.

—Zein arrenUrkijolanDeunari eteko?

— EspañanNeba onaEz gaiztotuteko.

IIEzkonak eta lenengo umia

— Jon Ander,Ze eskiñikoYeutsagu Deunari?

— Ume auEmongeutsanBijotzez Berari.

— Zelan, ba,Geuretxu auIxangok beria?

— Ba-donaJaun-Goikota Lagi-Zar-zalia.

Sabino Arana Goiri

29

Gaurik baltzena(Arrats-abestija)

Dan... dan... dan ...!Eguzkijak iges-einda,Dana illuntan.

Bizkaya estalBei gaupian:

Lagi-Zarra gal-eban daBaltzittu zan.

Baserritarra, 8'g. zenbakija, 1897-Bagila-20

OLERKIJAK

28

Mendiko negarra

(Batzukua)Ene aberri laztana,Jausi zara España-pian...Obia erijotza da!

I(Bikua)

Aberrija, nokIkusi zendunIñoz erbestekBezauta!Orain gustirikTxarrenaZeure jabeEta jauna da.Zelan lotsaz il etzara!

IIAntziñan zeureJaun nagositxatGoikua zendunBakarrik.Orain erbesteDongerikDongienakZagoz beturik.Il baño ezta oberik!

IIIZeure basotikAtzo igoten zanEskari onaZerura.Gaur erdeldunakSartuta,

Sabino Arana Goiri

31

IIIAttittea ta billoba gexua

— Attitta,DeuntxubariZe eingeutsat eskatu?

— Laztana,LastertxubenAgigun osatu.

— Ta geroZelan eskarEmongo deutsat nik?

— Seme onTa bizkattarZintzoena ixanik.

Baserritarra, 12'g. zenbakija, 1897-Garila-18

OLERKIJAK

30

VIIEkandu onakAsabaeriZoruna emonLen eutsen.Ara motzenakGaur emenZeure bijotzGarbija usteltzen.Ta zeu, Ama, etzara iltzen!

VIIIAbenda ZarraZeure semiakIrauten ebenLen utsik.Arrotzakin gaur.Nastaurik,ZeurentzakoEzta odolik.Zelan etzara il bertotik!

IXLen zeure semeEta alabeakEzesten ebenArrotza.EspañarrakinBatuta,Gaur ezkontzenDabe ber-bera.Oraindik zeu bixi zara!

XLen euzkereaZeuk belarrijanZentzuban biarZan legez.

Sabino Arana Goiri

33

Axia emenBirauz bete da.Zelan ondiño il etzara!

IVLen zeurentzakoLagi gustijakZeuk egiten oiZenduzan.Gaur motzak eindaEspañan,Zeu saldutaZagoz an bertan.Zegatik iltzen etzaran!

VAreitz-azpijanLen bizkattarrakBatzarrak-ettenEbezan.Gaur AretxekoGanianDanak dabiltzZoli dirutan.Ta, bixi zara zeu olan!

VIZeure semiakZenduzan atzoZeure burubaZaintzeko.ArerijuakOraindoEruatenDautzuz galtzeko.Eta, etzara il onddiño!

OLERKIJAK

32

XIVObi-onduanNegarrez zakustMiñez beterik,Gaxua!Amatau yatzuzGoguaEta odolOrren berua.Ta, Ama, ondiño il etzara!

XVEz egin negar:Etzaut, Ama, naiNegar-egiñikZu ikusi:Zeure negarrokMotzariEragittenDautso barre-irri.Il, Ama, laster! Il zadi!

1896-Orrila

Baserritarra, 13' g. zenbakija, 1897-Garila-25

Sabino Arana Goiri

35

Euzkeldun garbiBat berezEzin da gaurIdoro iñunbez.Zelan etzara il zeu lorrez!

XIGoiko Jaun onaKendu dautzunakLagi zarrak dauzSuzitu;Abendea beIl dautzu,Ta euzkeraDana zatittu.Ta, olan bixi nai dozu!

XIIEztakust orainZeure zerubanGurutz ZurijaArgirik;Ez zelayan bezAzirikAreitz DeunaOrleiz jantzirik.Ta, bixi zara bilosik!

XIIIGurutz ZurijaBaltzittu da taAreitz orleyaOrittu.Geratu ezerEtxatzu:Seme onik,Ama, eztozu.Il, Aberrija, zakigu!

OLERKIJAK

34

Areyo-Aurrian Zeuk

AginduBizkattarra...

Gudean sarturik,Ezpatea artutaBizkattarren aldezDonge ta areyuaInddar zerutarraz

Zatittu osoro ta...Zori-ontsuba

Bizkaya beti ixango da,Zeuk, Iñaki zaindutal

Ipuzkoa'ren zaitzari deunari ipuzkoarrak

Iñaki,Jainkoak bidaldubaLudiyan izatera

Josu'renGudariyen buruba!

BatzarrakAutu zindunIpuzkarren

Zai Deuntzat:Zu zera

Zaitzari taJaun onena

guretzat.Iñaki!,

Entzun, arren, zaguzuEta gure emaitza artu!

BiyotzaIpuzkarrakJayotzetik

Sabino Arana Goiri

37

Oñaz Loyola eta Likona'tar Iñaki

Bizkaya'ren zaindari deunari bizkatarrak

Iñaki,Jaunguak bidaldubaLudijan ixatera

Josu'renGudarijen buruba!

BatzarrakAutu zinddunBizkattarren

Zain DeuntzatZeu zara

Zaindari taJaun onena

Geurentzat.Iñaki,

Entzun, arren, eiguzuTa geure opea artu!

BijotzaBizkattarrakJayotzetik

Damotzu:Zeuria daBeria...

Baso, mendi, ibai, arru...Zeru-gottik,Deun-Iñaki,

Jagon, ba,Bizkaya!

Jago-ixuJaun-Goikua,

Jago-ixuLagi-Zarra:

OLERKIJAK

36

Itxarkundia(Goiz-abestija)

I(Bakarra (birritan eta maratz))

Azkatasun-eguzkijaBasotik urtenda,Bere argija edonunArin zabaltzen da.

(Batzukua (bein eta arin)

Itxartu zaiz, bizkattarrak,Aupa, euzkeldun gustijak:Gora, gora antziñeko lagijak!

IIIxillix ba-zagoz danok,

Zer dozube entzuten:Ara gaur guda-santsuakGattuzan dettuten.

Itxartu xaiz...

IIIArrpegija gorrituta

Darakus euzkijak:Gorrijagotuko diraBertoko mendijak.

Itxartu xaiz...

1896'gko. Orrila'n

Baserritarra, 14'g. zenbakija, 1897-Garila-31

Sabino Arana Goiri

39

Demazu:Zurea da

BereaBaso, mendi, ibai, arru...

IpuzkoaBeti zaitu

Zuk ongi,Iñaki!Zaizazu

Jaun-Goikoa,Zaizazu

Lege-Zarra;Etsayen

Aurrean zukAginduIpuzkarra...

Gudean sarturikEzpatea artutaIpuzkarren aldeGaizto ta etsayaZeruko indarrakin

Zatitu osoro ta...

Zori-ontsubaBeti Ipuzkoa izango da

Zuk, Iñaki, zaituta!

Baserritarra, 14'g. zenbakija, 1897-Garila-31

OLERKIJAK

38

Esadazube,euzkeldunak, ba,nun diran zuben

errijak.Eztira agertzeniñun iñunbezzuben asaben

lagijak;motzak sartutazuben etxiondira amen jabe

nausijak.Ez esan iñozmendi, onek, ba,dirala zuben

mendijak!Erri gaxua!

Jayo nintzan nizeure il-orduban

eltzeko?Zegatik Ama,zeure semiokeztira itxartzen

ondiño?Ama, ilgo zaramotzen azpijan?Ilgo zara zeu

betiko?Itxaron, Ama:jarijon biotneure odol aulenago!

Bilbao'ko Kartzelan 1895-Azilan

Baserritarra, 15'g. zenbakija, 1897-Agorila-8

Sabino Arana Goiri

41

Lenago il...!

Ze ikusten dabeneure begijok?Au danau dakustgalduta:berezi, baso,muru ta mendi,uri, baserri

ta dana...gaur maketuak,saloberiok,ara birrindu

dabela!Il nayago dotikusi bañoAberrijaren

amaya!

Noz euzkeldunakJaungoikoarenixen deuna-aiztu

len eben?Orain motzak lezloizttuten dabeloidun erderaz

egitten;ekandu onakitxitta, baltzakartu ditube

gaur emen.Goiko jaun ona,erruki zadiaiztu zabenoi,

bai, arren!

OLERKIJAK

40

Zaindu gagixuz, geu bizkattarrok...Erruki, Ama, zakigu!Eta estuntza gogor-gogorrokZeure semioi azkatu.

1895-Garila

Baserritarra, 16'g. zenbakija, 1897-Agorila-15

Sabino Arana Goiri

43

Begoña'ko ixar zerutarrari

Bizkai'ko mendi polit batekoArtadi illuntsu ta zarran,Gabez illargi betia legez,Agertu Andra-Miren zan.

Oña, baso ta bazter gustijokBere arpegi ederrakBetetan euzan zeruko argiz,Danoi eskiñik eskerrak.

Ordutik ona, lior ta itxasoz,Miren-arpegi garbija,Aldi gustittan, da gustijontzatGoiko zorundun Ixarra.

Atoz, atoz, ba, bizkattar onak,Begoña'k daukan Artera:Zuben Ama ta JaunguarenaBertan dagona Bera da.

Ama mattia, entzun eiguzuGeure bijotzen arrena:Zeuk emon ezik argija geuri,Oso itxutuko geu gara.

Gaurko Bizkai au,Ama laztana,Ezta antziñeko lakua:Len ekandu ta lagija, ta gaurAbenda zarra galduta.

OLERKIJAK

42

Deunari eskatu ezkeroArtu oi dabeOsorik.

Galbide ilgorrakAldenduTa neke zarrakKendu daroyazAndoni'k

Sukarrieta, 1899-V-13

El Correo Vasco, 1899-Bagila-13

Sabino Arana Goiri

45

Deun-Andoni'ren erantzunkintzea

Aintza AtteariTa Semiari.Goteunari beBatera:Andoni DeunakBere egipen eder deunetanEmoten dautsenAintzea.

Donoki-indarraBiletan bozu,Aor erijotz,Itxukeri illun,Usteri loi ta zoritxarra,Bata Gotzaiztua ber-bera,Andoni'gandikIñestenGexuak arinBizkortzenEstuntza aztunak azkatutenTa baretutenBeinguanItxasua be...Goyan daukan almen andijaAndoni'k olanDarakus.

Gorputzaren zati gexorikAla gauzaren bat-edo-batGalduta dabenGaste nai zarrak

OLERKIJAK

44

IVOlan iltziazEtzan bez aseBijotz on orrenMattasuna:Ogi ta ardaoIduripianEgin zatzakuOr laguna.

VGeugattik etaGeure aldez be,Jaun mattekorra,Zeu il zara:Zeugattik, baña,Zeure kaltez, geuBijotz-bakuokBixi gara.

VIZure bijotzaGartzen dau subanArtu gure loiTa gaxuok:Gar uts orrekinObena ketu,Garbittu, arrenBai! goguok.

VIIBijotzan dozunMattasun-subaAmatako iñozEztalako,Eutsi geuriokBerton sartuta,Noz-edo-noz orSu-artzeko.

Sabino Arana Goiri

47

Josu'ren Bijotzari abestija

Josu'ren BijotzGuztiz Deuna,Geure Jauna ZeuUtzik Zara.

IBizkai gustikoEuzkeldun onak,Kistar zindduak,Gaur etorri,Zuben bijotzakEmen eskintzenJaungoikoarenBijotzari.

IIGoguan doguZuk artu zendunNeke-ontzijaGeure aldez,Bijotza estu,Zanak etenda,Odol-ixertzaTa negarrez.

IIIGu obendijokGaizkatuteko,Josu mattia,Untzau ziñan:Ta bijotz orrenUr-odola, be,Jarijon zendunGurutzian.

OLERKIJAK

46

Itxasoko ixarrari

IAgur, Jaunan Ama,Itxasoko ixarra,Beti neskutz eder,Goi-ate bakarra.

IIGotzonaren abozAma ixena autetsiEme'ren ordian:Zoruna ekarri.

IIIEstutzeak ausi,Itxubak argitu,Kendu guri gatxak,Ona ekarguzu.

IVAmatzat agiri,Artu beiz arrenakGeugattik jayo taSemetzat dozunak.

VIdebako neskutz,Neskutz garbijena,Garbitu gagixuz,Obena aldenduta.

VIBixitza on gertuTa bidia sendo,Gu, Josu ikusirik,Poz beti ixateko.

Sabino Arana Goiri

49

VIIIZeure begijok,Josu laztana,Bigurtu, arren!Bizkaya'ri:Gatxetik bijotzOrrek askatuTa zeugaz lotuLaster begi.

IXJauna, Zeu matteGura zatugu:Gura-ixan, ba, ZeukEskarijau:Euzkeldun danakMatte zaigulaGaizkatutekoAberrijau.

El Correo Vasco, 1899-Bagila-16

OLERKIJAK

48

Boga, boga!

Boga, boga,Arrantzale!Boga!

IEspañaxiakBa-garuazDanok, bai, atara. (Birritan).

Berak dakaz bertorantzEspaña'n semiak:Geuria zan urijaGeuretzat oin ezta. (Birr.)

IIAtxon artian

Azi nintzan,Ene uri mattia. (Birr.)

Orain zeugandik nuaUrrun-urrunera;Olan zu ikusi baño,Zu ikusi ez, oba. (Birr.)

IIIOstera be gu

Etortzian,Motzena ba-zara...

Urak iruntsi zaikeDanori, gaxua,Zeu guk aurki-tu barikMotzak menbetuta. (Birr.)

Agur, agur!Boga!Mattia, agur!

La Patria, 1902-Irala-7

Sabino Arana Goiri

51

VIIAintza Jaun-Attari,Kisto'ri be aintza,Goteunari bardin:Irurrei batera.

El Correo Vasco, 1899-Dagonila-21

OLERKIJAK

50

Ixar garbijaOtoi au entzun:Geuri be argiEgiteko.

Agur, argi garbi...

La Patria, 1902-Irala-7(Ama-Neskutz'ren Jayokunde-egunekua)

Sabino Arana Goiri

53

Goxeko ixarra

IGoxeko ixarra,Gustiz argija,Jaunan Ama daGeuretzako.

Eguzkittik lezGoxeko ixarrak,Gotik argijaBerak dauko.

Agur, argi garbi,Argi-egin geuri.Ekarri, ba,Jaunan Ama,Eguzkija.

IIEguzki-aurrezIxarra dua:Jaunan aurretikDator Ama.

Ixar-atzetikEguzki utza:Miren-ostian,Josu bera.

Agur, argi garbi...

IIIEgunan deyezAgiri ixarra:Jaunaren deyezMiren jayo.

OLERKIJAK

52

Abertzale baten negarra

Euzkeldunak:Galdu da gure ixena;Enda danak diñoeEztala geyago euzkeldunik!

Mendi gustijakIkusten diraDana gorri-gorririkErri gustijak, bere,Dana ixil-ixillik.

Euzkeldunak:Egijaz esaten daEztala, eztalaGeyago euzkeldunik!

Patria, 1904-Epala-19

Sabino Arana Goiri

55

Ene ama!

Bixi eztaLudi gustijanEne AmaBaxen ederra, baño ezAin gaxua.

Gustiz ederraBera dalako,Erbeste-pian jausi da...Ara batta!Sortu dituzanSemiok, ba,Bere bixitxa kentzenDautsoela.

Patria, 1904-Epala-13

OLERKIJAK

54

Andera Miren Garbijari(Orrila-abestija)

(Batzutakua)

Arin etorri,Etorri danokJosu'ren etxeDeunera:Jaunakin dagoAndera Miren,Ta Miren geureAma da.

(Bikua)I

BerezijetanTxori zolijakAbes-egitenDeutzunez:Geuk olan, Ama,AbestukoguzZeure ederkunakBijotzez.

IILarre orleyak,Lora polittakEskintzen dautzuzOrrila'n:Geuk, Amatxu, be,Igar geuriokJartzen dautzuguzOñetan

Sabino Arana Goiri

57

Ama Goikuari

Miren, agur, Ama,Ama mattegarrija,Bizkaya'ren Euzkija,Jaunaren Ama laztana, agurAra seme mattekorrakZeugana eldutaNegar-bijotzaz,Lepuan estuntz gogorrak.Miren, Amatxu!Miren, Amatxu!AmatxulArtu eixuz negarrokTa jagon bizkattarrokMattetasunez,Ta Bizkaya,Azkatuta,Zeuria ixango da beti.Bai, arren!

Patria, 1904-Orrila-1

OLERKIJAK

56

Ederra zara

Eder-ederra zara,Geure Aberrija,Ta edertasun oriGeuretzat egin da.Ezaindu gura ba-zauErbesteren batek,Jaso Goiko itturrirantzZeure begi orrek.

Patria, 1904-Irala-24

Sabino Arana Goiri

59

IIIGeure samiokIndartu,Zeuri Abes-ettekoZinddorik:Geure bijotzokGarbitu, Ama,Lora guranezBeterik..

IVEntzun eske auTa zeure eskarraAbestukoguLudijan:Geure goguokZerura igonBeti loraztuDitezan.

Patria, 1904-Orrila-22

OLERKIJAK

58

Dotriñarik umiakIkasi-eziñik,Aziko yatzuz danakBapez jakin barik.

Euren buruba galdu,Galdu lagunak be,Ta geure uri gustijaGalduko dauskube.

Patria, 1904-Irala-24

Sabino Arana Goiri

61

Ai, Mikel, Mikel, Mikel!

Ai, Mikel, Mikel, MikelAu da zoritxarra!Jayo nazan urijaEzin ezautia.

Goxion igaro nazIkastola-aurretik,Ta ikaratuta naukaDodanak ikusi.

Ber-bertoko txotxuakBat-be kendu-ezik,Gustijak lotsa-bagaErdera egiñik.

Oraintxe, aspaldiko,Azalduko dautzut:Guk semien maixutzatMaketo bat dogu.

Neskatoen maistreaEuzkeldun utza da:Erestuna imintzekoAzurbaltz ederra.

Bijak ekarri yakuzErdera irakasten,Euzkera eztala-taEzetarako bez.

Ai, Mikel, Mikel, Mikel!Olanik ixanik,Laster eztogu ixangoSeme-alabarik.

OLERKIJAK

60

Otseña zara

ZorijonaZeure laguna zanZeure lagijen aldijan.Noz-naiZure buruban jauna ziñan:Gatxa zer dan etzenkijan.ItxurikZeuk arrotza onetsi, baña,Ta emon zeutson bijotza.Ordutik onaOtseña zara:Jabia dozuEspaña.

Ara zelan,Euzkeldun-Errija,Jausi zareanLexara.Lotsa...Lotsarik eztau orretaraDagonik azpiratuta.BegirikOri ikusteko ba-daukazu,Noz-edo-noz, Ama, itxartu,Ta orban oriKendu odolaz;Arren, negarrezEz kendu.

Patria, 1904-Urrila-1

Sabino Arana Goiri

63

Abertzale ezkonduba espetxian

Ezkon samurra,Ezti gozuaUrre-bijotza.Akusanat atsege,Bakar, gautegun negarrez.Auxe min utza. Ez, arren! ein negar.Eugaz lotu don or nire bijotza.

Aberri Ama,Artu gogo onezMalko ederrok.Orren ganez nik eztotZer besterik zeuri emon.Bozu buruban eriñotz-estunik,Orrek loratzat orritik eskegi.

OLERKIJAK

62

Euzko-abendearen ereserkija

Gora ta gora Euzkadi!Aintza ta aintzaBere Goiko Jaun onari!

Areitz bat Bizkaya'n daZar, sendo,ZindoBera taBere Lagija lakua.

Areitz-ganian doguGurutzaDeuna,Beti geureGoi-buru.

Abestu gora Euzkadi!Aintza ta aintzaBere Goiko Jaun onari.

Sabino Arana Goiri

65

Ken!

Kendu, kenduMaketuok etaEuzkeldun maketozaliok!Bota, botaAzurbaltzok etaEuren lagun gustijok!Kendu, kendu,Bota, botaGeuria galtzen dagozanok!Kendu, kendu,Atara bota, bai,Zapal nai gabezanok!

Patria, 1904-Urrila-15

OLERKIJAK

64

Ai, Kepandoni!

Ai, Kepandon, Kepandon!Eu diruzalia:Ildda be ibiliko azBeti diru-bila.

IEsan nora, KepandonIre alabeaOtseña ixatekoBidaldu duan, ba.Ai, Kepandon...

IINora beya jateraBakik eruaten:Umia bidaltzekoNora begittu bez.Ai, Kepandon...

IIIEztakijala diñokEta euri zer, taDiruba artu ezkero,Poz-pozik agola.Ai, Kepandon...

IVDiru asko umiakBa-deus eratortzen,Zelan ainbat ein yuanIk igarri nai bez.Ai, Kepandon...

Sabino Arana Goiri

67

Ene aberrija!

BizkarregirtikZeru-goyerantzEuzkija igoten

Bai-dala,Bijotz-donetik

Jaungoiko'ganantzEgatuten da

Arrena.Euzkija gero

Jausten danianItxaso-amai

Ostera,Seme onarenGogua, bereGuraso-obira

jasten da.Gautegun zerorrek

Bakarrik, Ama,Zeure Jaungoiko taAsabeak dozuz

Aiztuta!

1897-Garila-25

Euzkadi aldizkingija-1905-Garila

OLERKIJAK

66

Astarloa'tar Paul Kepa'ri

Kikilduten da zeure aurrianNeu-bekokija,Dakusalako adi zeurianEuzkel-euzkija.Artezkarija zu ixaten zintzan,Zu ipar-ixarra...Euzkeltzalerik oindiño ordutikAsi dira asko...Best-Astarloa bat amagandikEzta jayoko.

Sabino Arana Goiri

69

VBere eskubak ba-dakikGarbi yagozala:Ez, baña iñoz bijotzaUsteldu ba-yeutsan.Ai, Kepandon...

VIArro ago ikustiaz

Umia apainduta:Txarrija legoke ederOndo garbituta.Ai, Kepandon...

VIIBasoko lan gogorraz

Loi ta lats eskubak;Baña neska garbijakAta-aman onduan.Ai, Kepandon...

VIIIDiruba irabaztekoUmia galdu bok,Diru-barik entzungokBein-betiko or kon-pon...Ai, Kepandon...

Euzkadi aldizkingija-1906-VII

OLERKIJAK

68

Nora naroianNi zori tsarrakEztakit,Olan bizi izanDagokit?

Gau itzal otzaEguzkiarenOstetik,Bein egunaro,Arpelik,Argi ta beroBil-bila,Arinka,Dabillan letse:Nerau beBeti ibillikoEte nazAmaren bila,Iñoiz idoroEziñaz...Edonon loka,Edonoiz illun,Otz, utza?EriotzarenGozoa!:Erraz aurkigai aurkittenZeu zara.Bilauko zaitut?ZegaitikAma bagarikUme au iraunBizirik?Goiko oinastuakBasoaGanetik beraDana argi zurizBeteta...Tsori estua,Ikusi ta, arin

Sabino Arana Goiri

71

Siñismena!

Ama maiteaZetako,Zeu il da gero,Neu bizi?Nire begion argiaZiñan daMin uts-negarrakItzali dostazUts baltzaz.BiotzaLokatuta dotAtsekabeak:AtseginZamurraGalduta,Atseden ezin.

Aritz zar batenAdarraGau illuntakoEkatsak,Eten-ez geroBertan lo pozikEgoanEgun-tsoriaIllun-artetikAsten daEgaz da egaz,Ez nora ioanYakiñaz,Ez non dabilanGaizoa!Olantxe neu beNarabilEriotz-putzak,Niri zeu, ama,Kenduta.

OLERKIJAK

70

Sacris solemnis

IJai andi onetanBatu bediz pozak;Abesti deunakinItxartu bijotzak;Kendu gauza zarrakDana gaur barrija,Egipena ta abestija

IIGomutian doguApari barrija,Josu-Kisto'BerakArtxu ta ogijaBere ikaslarijeiEmon eutsezana,Asabeak aginduta.

IIIOlan lagi zarraBete ta bertatikBere gorputz deunaBeriei emonik,Gustijak dana janBakotxak dana artuTa jakin-erazo dausku.

IVMakalei emon daGorputza jakitzat,Larrijei odolaGero edaritxatEmonik esautsen:«Edan egixubeNeure odola dan auxe».

Sabino Arana Goiri

73

Eltzen daZugatz batera.Zeruan emeTa nire gogoLaiñoz itsuraYazten daArgi-erro batNiretzat...Goiko argiazNeronen amaDakust oin bertanNire begiraDagola,ErakutsirikBeraganakoDaukadan bideZuzena...Sinistuten dot!Beste bein amaDot ikusikoInoiz be izteko.Erruki,Erruki, Jauna!On itza zeuri!Zeu zaraBigun da launa!

Siñismenaren argia,ArgietarikEder ta Garbia!Ez itsomenik,Maitasunik ez,Zeu barik!Bizitza onenGau baltzaNiri argituItzi, ai, arren!Enaizu.

OLERKIJAK

72

Gabona(Artzañen abestija)

IJaunaren geznarijakPoz-geznea ekarri dausku:Geure larre onetanJaun-Semia jayo bai-yaku.

IIGuazen artzain danokSeintxu Deuna billatuteko.Geure bildots barrijakIxan bediz Berarentzako.

IIIArdoki baten Jauna,Esan dausku jayo yakula:Bera aulan txikittuta,Geu geronek andittu gara.

IVAu da Jaun errukijoi,Ona ta Jaun mattegarrija!Bere mattetasunakEratsi dau aska batera.

VJaunaren geznarijaDantzubebak, zorijontsubakJatzi dan JaungoikuaDazabenak, zorijondunak!

VISein ori ardokittanJayoten da, geu lakoxerikArdijak zainduteko:Ezta iñun-bez artzain oberik!

Sabino Arana Goiri

75

VGotzonen OgijaGixonena ein zan.Idurila azkenduEgijagaz eban.Egi ikarakorra!Jaungoiko andijaOtsein zittalen jakija.

VIKisto'k jaupa andijaOlan irazanda,Jauparijei utsikEmon egimenaEta agindu eutsenOrduntxe gerokoBeste danei emoteko.

VIIBat eta iru batenZaran Jaungoikua,Zeu artzen zaugun lezErdu Zeu geugana.Gu zaliok zainduZure bide leundikDozu argira zuzenik.

OLERKIJAK

74

Didar bat adittu da

Didar bat aditu daGeure mendijetan,Itxal da naigabia,Aitor'en izketan.

«Itxartu, euzkeldunak,Esan dau didarrak,Itxartu, entzuteraAsaben negarrak.»

Sabino Arana Goiri

77

VIIAra or ardokija...Entzuten da SemetxubariAmaren lolotxuba...Lotan dago; biar da ixilli.

VIIIJaungoiko-Semia, agur;Agur, agur, Jaunaren Ama;Agur, Zeu, Gixon deuna,Neska-Amaren ezkona zara.

OLERKIJAK

76